De levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland - een heel leven lang gestraft?

Transcriptie

1 De levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland - een heel leven lang gestraft? Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de ten uitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland en de verenigbaarheid van die straf met artikel 3 EVRM. Naam: Nadieh van Noort ANR: Universiteit: Universiteit van Tilburg Faculteit: Rechtswetenschappen Afstudeerrichting: Rechtsgeleerdheid, accent strafrecht Examencommissie: Mw. mr. J.W. Ouwerkerk Mw. mr. dr. L.A. Van Noorloos Verdedigingsdatum: 19 juli 2013

2 Afstudeerscriptie Naam: Nadieh van Noort ANR: Universiteit: Universiteit van Tilburg Faculteit: Rechtswetenschappen Afstudeerrichting: Rechtsgeleerdheid, accent strafrecht Examencommissie: Mw. mr. J.W. Ouwerkerk Mw. mr. dr. L.A. Van Noorloos Verdedigingsdatum: 19 juli

3 Lijst met afkortingen EVRM: LJN: GG: GW: NJ: P.: Pbw: SR: SV: Europese Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden Landelijk jurisprudentienummer Grundgesetz Grondwet Nederlandse Jurisprudentie Pagina( s) Penitentiaire Beginselenwet Wetboek van Strafrecht Wetboek van Strafvordering 2

4 3

5 Inhoudsopgave Voorwoord... 6 Inleiding... 8 Hoofdstuk 1 Nederland en de levenslange gevangenisstraf: uitzicht op invrijheidsstelling? Inleiding De levenslange gevangenisstraf in Nederland Vergelding of beveiliging? De tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf en de positie van levenslanggestraften De Gratiewet Het indienen van een gratieverzoek De beoordeling van een gratieverzoek Gratie onder voorwaarden Het gratiebeleid in Nederland Het gratiebeleid in de praktijk Gratieverzoeken vóór de inwerkingtreding van de Gratiewet in 1988: VdS De Berkelse arts O H v Z Conclusie Hoofdstuk 2 Duitsland en de levenslange gevangenisstraf: uitzicht op invrijheidsstelling? Inleiding De levenslange gevangenisstraf in Duitsland Delicten waarbij de levenslange gevangenisstraf kan worden opgelegd Vergelding of beveiliging? Uitzicht op invrijheidsstelling Gratie Beoordeling van een gratieverzoek De voorwaardelijke invrijheidsstelling De bijzondere ernst van de schuld Het vormen van een gevaar voor de maatschappij Het vooruitzicht op in vrijheidsstelling door middel van gratie of voorwaardelijke invrijheidsstelling in de praktijk Verschillen en overeenkomsten tussen Nederland en Duitsland Conclusie Hoofdstuk 3 Onmenselijke of vernederende bestraffing in het licht van artikel 3 EVRM Inleiding Artikel 3 EVRM De reikwijdte van artikel 3 EVRM en de positieve verplichtingen Een verkeerde behandeling of bestraffing Ill-treatment en The Greek Case Onmenselijke/vernederende behandeling of onmenselijke/vernederende bestraffing?

6 3.4 Het EHRM en de levenslange gevangenisstraf Kafkaris vs. Cyprus Léger vs. Frankrijk Iorgov II vs. Bulgarije Conclusie Hoofdstuk 4 De Hoge Raad, het Bundesverfassungsgericht, artikel 3 EVRM en de levenslange gevangenisstraf Inleiding Nederland en de fundamentele rechten Artikel 3 EVRM Artikel 5 lid 4 EVRM Het doel van de levenslange gevangenisstraf in Nederland Lucia de B Openstaan van gratie in Nederland Mogelijkheden tot gratieverlening Onderzoek naar het gratiebeleid Duitsland en de fundamentele rechten Duitsland en het doel van de levenslange gevangenisstraf Gratie in Duitsland Tussenconclusie ten aanzien van de fundamentele rechten Tussenconclusie ten aanzien van het doel van de levenslange gevangenisstraf Tussenconclusie ten aanzien van het openstaan van gratie Periodieke herbeoordeling Conclusie Hoofdstuk 5 Conclusie Inleiding Eindconclusie Hoofdstuk 6 Nadere beschouwingen en aanbevelingen Herbeoordeling risico levenslanggestraften Aanbeveling: herbeoordeling voortzetten levenslange gevangenisstraf en heroverweging risico/ recidivekans Mogelijkheden tot in vrijheidsstelling Aanbeveling: pak de mogelijkheden tot invrijheidsstelling van de levenslanggestrafte aan Het detentieprogramma van levenslanggestraften Aanbeveling: wijziging van het detentieprogramma van levenslanggestraften Bronnenlijst Literatuur Elektronische bronnen Jurisprudentie

7 Voorwoord Ter afronding van mijn Master Rechtsgeleerdheid accent strafrecht aan de Universiteit van Tilburg, heb ik de scriptie De levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland - een heel leven lang gestraft? geschreven. Mijn scriptie gaat over de levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland. Het betreft een rechtsvergelijkend onderzoek naar de ten uitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf in die twee landen, waaraan ik eveneens artikel 3 EVRM heb gekoppeld. De levenslange gevangenisstraf in Nederland heeft mij heel wat discussies met verschillende mensen doen laten voeren. Vaak heb ik moeten uitleggen dat de levenslange gevangenisstraf in Nederland ook levenslang betekent. Levenslanggestraften worden dus niet na verloop van enkele jaren bij goed gedrag, in vrijheid gesteld. De reacties die daar op volgden waren dat men het niet kon geloven dat in een land als Nederland er zo een zware straf opgelegd mag en kan worden. De discussies over de levenslange gevangenisstraf hebben mij de inspiratie gegeven om dieper op de levenslange gevangenisstraf in te gaan en de achtergrond hiervan te onderzoeken. In combinatie met mijn onderzoek naar de levenslange gevangenisstraf in Duitsland heeft dit tot verrassende resultaten geleid. Hiermee doel ik onder meer op de doelstelling van de levenslange gevangenisstraf in Nederland, maar ook de doelstelling van die straf in Duitsland. Ik ben door dit onderzoek veel te weten gekomen over de levenslange gevangenisstraf, zowel in Nederland als in Duitsland. Ik heb met veel plezier aan deze scriptie gewerkt, ware het niet dat de laatste loodjes erg zwaar wogen! Via deze weg wil ik enkele personen bedanken die mij hebben begeleid en gesteund tijdens het schrijven van deze scriptie. Allereerst is dat mijn begeleidster, mw. mr. J.W. Ouwerkerk. Door haar goede feedback en opbouwende kritiek kon ik na iedere bespreking weer aan de slag met mijn scriptie. Ik wil haar hier graag voor bedanken en voor de tijd die zij voor mij heeft vrijgemaakt evenals de kennis die zij met mij heeft gedeeld. Verder wil ik graag mijn ouders, zussen, vriend en vriendinnen bedanken voor hun luisterend oor, steun en interesse in de periode van het scriptie schrijven. Nadieh van Noort 6

8 7

9 Inleiding De Nederlandse strafrechter heeft verschillende mogelijkheden om daders van een strafbaar feit te straffen. Deze keuze bestaat onder meer uit de levenslange en tijdelijke gevangenisstraf. In Nederland is levenslang ook echt levenslang. De maximale duur van de tijdelijke gevangenisstraf is sinds 1 februari 2006 verhoogd van 20 naar 30 jaren. De levenslange gevangenisstraf is aan het eind van de 19 e eeuw gekomen in de plaats van de doodstraf 1. Vanaf 1945 tot aan het jaar 2000 is er aan dertien personen een levenslange gevangenisstraf opgelegd. De laatste paar jaar is dit aantal echter flink gestegen: vanaf 2000 tot heden 2 zijn er vijfentwintig tot levenslange gevangenisstraf veroordeelden. Hiervan zijn er een aantal nog niet onherroepelijk tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld 3. De Hoge Raad heeft in haar uitspraak van 16 juni geoordeeld dat de levenslange gevangenisstraf niet in strijd is met artikel 3 EVRM. De tot de levenslange gevangenisstraf veroordeelde mag echter het zicht op een (vervroegde) invrijheidsstelling niet worden onthouden. De Hoge Raad verwees hiervoor naar de uitspraak van het EHRM in de zaak van Kafkaris vs. Cyprus 5. In Nederland bestaat voor de levenslanggestrafte de mogelijkheid om gratie van een opgelegde straf te verzoeken. Eveneens kan ambtshalve gratie worden verleend. Indien gratie wordt verleend zal in het geval van de levenslange gevangenisstraf, deze gekort worden en op jaren worden gesteld. In Nederland bestaat dus de gratieprocedure, echter gratie wordt vrijwel nooit verleend. Gratie is in Nederland namelijk afhankelijk van de politiek, de maatschappij en de verharding van het strafklimaat. 6 Dit zou aanleiding kunnen zijn om te oordelen dat de levenslange gevangenisstraf in Nederland zich inderdaad niet verenigt met artikel 3 EVRM. 1 Mevis, 2006, p Het moment waarop deze scriptie is ingeleverd. 3 Mevis, 2009, p HR 16 juni 2009, LJN BF EHRM 12 februari 2008, nr /04. 6 Van Hattum, 2006, p

10 Het onderwerp levenslange gevangenisstraf is een actueel onderwerp. Het Forum levenslang pleit voor een mogelijkheid in de wet tot een voorwaardelijke invrijheidsstelling van tot levenslange gevangenisstraf veroordeelden. Dit Forum heeft hiertoe een wetsvoorstel 7 opgesteld. Dit wetsvoorstel is in september 2011 aan alle toenmalige fracties binnen de Tweede Kamer aangeboden, helaas zonder het gewenste resultaat. Ook in de politiek speelt het onderwerp levenslange gevangenisstraf een rol. Op 20 oktober 2011 heeft het lid Schouw van de tweede kamer een aantal vragen 8 over de levenslange gevangenisstraf ingediend. Op 1 december 2011 heeft de staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Fred Teeven, antwoord gegeven op deze Kamervragen 9. De staatssecretaris geeft in een van zijn antwoorden aan, dat bij een levenslange gevangenisstraf het uitgangspunt is dat de veroordeelde niet meer terugkeert in de maatschappij. De staatssecretaris is van mening dat in geval van zeer ernstige misdrijven, de levenslange gevangenisstraf gepast is. 10 Deze scriptie richt zich op de levenslange gevangenisstraf in Nederland en het EVRM, in vergelijking tot Duitsland voor wat betreft de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf daar. Zoals hiervoor al is aangegeven, is het in Nederland mogelijk om levenslange gevangenisstraf opgelegd te krijgen en voor invrijheidsstelling daarvan gratie te vragen. Tot nu toe is er vrijwel nooit gratie verleend, de laatste keer was in Echter, dit was de eerste keer sinds het laatste ingewilligde gratieverzoek in 1986, 23 jaar later. De reden was dat de gedetineerde ernstig ziek was. Het verlenen van gratie aan een ernstig zieke gedetineerde is echter geen vast beleid waar de gedetineerde zich op kan beroepen. Vast staat niet dat in gevallen van ernstige ziekte, de gratie altijd wordt verleend. 11 Voldoet Nederland zoals de huidige strafwetgeving is ingericht, wel aan de eisen van het EVRM en is er geen strijd met artikel 3 EVRM? 7 Wetsvoorstel wijziging van het Wetboek van Strafrecht en de wet op de rechterlijke organisatie in verband met de aanpassing van de regeling van voorwaardelijke invrijheidsstelling voor levenslanggestraften. 8 Kamerstukken II 2011/12 nr Kamerstukken II 2011 nr Kamerstukken II 2011 nr , p Mevis 2009, p

11 Het EVRM stelt in artikel 3 dat: Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. Interessant is om te onderzoeken of de levenslange gevangenisstraf in Nederland inderdaad onmenselijk is, nu er schijnbaar weinig vooruitzichten zijn voor een levenslanggestrafte om toch vrij te komen. In Nederland bestaat bijvoorbeeld geen regeling waardoor de levenslange gevangenisstraf periodiek wordt getoetst of deze moet worden voortgezet, of dat deze in een tijdelijke gevangenisstraf kan worden omgezet. Levenslanggestraften moeten het dus doen met de mogelijkheid om gratie te krijgen, hoewel dit in de praktijk vrijwel nooit tot nu toe - wordt verleend. De centrale vraag van dit onderzoek luidt als volgt: Welke eisen stelt het verbod van onmenselijke bestraffing van artikel 3 EVRM aan de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf en voldoen Nederland en Duitsland hieraan?. Zoals uit de onderzoeksvraag blijkt, zal er een rechtsvergelijkend onderzoek worden verricht. Dit rechtsvergelijkend onderzoek zal met Duitsland verricht worden. Het onderzoeksdoel is het beoordelen van de levenslange gevangenisstraf in Nederland en Duitsland aan de hand van het EVRM. Deze beoordeling zal plaatsvinden aan de hand van onderzoek van de wet in Nederland en Duitsland en het folterverbod van artikel 3 EVRM. De jurisprudentie van het EHRM en de Nederlandse Hoge Raad zullen eveneens een belangrijke rol spelen in dit onderzoek, net als de jurisprudentie van het Duitse Bundesverfassungsgericht. Om de centrale vraag te kunnen beantwoorden, is deze scriptie verdeeld in meerdere hoofdstukken. Via deze hoofdstukken wordt meer duidelijkheid en inzicht gegeven over de levenslange gevangenisstraf. Aan de hand van die hoofdstukken kan er een antwoord gegeven worden op de hoofdvraag. In hoofdstuk 1 de Nederlandse gevangenisstraf en het gratiebeleid beschreven. In hoofdstuk 2 zal worden ingegaan op de levenslange gevangenisstraf in Duitsland en het gratiebeleid in Duitsland. Vervolgens zal een apart hoofdstuk worden gewijd aan artikel 3 EVRM. In hoofdstuk 4 komt de jurisprudentie van de Hoge Raad, het EHRM en het Duitse Bundesverfassungsgericht aan bod. Tot slot wordt in hoofdstuk 5 nog een korte samenvatting gegeven, komen de getrokken conclusies aan bod en wordt er een antwoord gegeven op de centrale vraag van deze scriptie. 10

12 Hoofdstuk 1 Nederland en de levenslange gevangenisstraf: uitzicht op invrijheidsstelling? 1.1.Inleiding In dit eerste hoofdstuk wordt inzicht gegeven in de levenslange gevangenisstraf in Nederland. De duur van de straf komt aan bod, evenals de wijze waarop de straf ten uitvoer wordt gelegd. De Gratiewet zal ook worden besproken. De wijze van het indienen van een gratieverzoek en de beoordeling ervan zullen later eveneens in dit hoofdstuk naar voren komen. Het doel van dit hoofdstuk is informatie te verschaffen over de levenslange gevangenisstraf in Nederland en de gratieprocedure. 1.2.De levenslange gevangenisstraf in Nederland In Nederland heeft de rechter de keuze tussen het opleggen van verschillende straffen en maatregelen wanneer iemand schuldig wordt bevonden aan het plegen van een strafbaar feit. Onder meer heeft de rechter de keuze uit de tijdelijke gevangenisstraf en de levenslange gevangenisstraf. Dat de rechter een keuze heeft, volgt uit artikel 10 lid 1 Sr (Wetboek van Strafrecht): De gevangenisstraf is levenslang of tijdelijk. De maximale duur van de tijdelijke gevangenisstraf is momenteel dertig jaar. Dit volgt uit artikel 10 lid 4 Sr. De minimumduur van de tijdelijke gevangenisstraf is een dag, aldus artikel 10 lid 2 Sr. De levenslange gevangenisstraf is in Nederland ook echt levenslang. Met andere woorden: de tot de levenslange gevangenisstraf veroordeelde moet de rest van zijn/haar leven, dus tot zijn/haar dood, in de gevangenis doorbrengen. Hij of zij zal niet (vervroegd) in vrijheid worden gesteld, tenzij zijn/haar gratieverzoek wordt gehonoreerd, dan wel tenzij ambtshalve gratie wordt verleend. Op de mogelijkheid tot het indienen van een gratieverzoek zal later in dit hoofdstuk verder worden in gegaan. Ondanks dat de maximale tijdelijke gevangenisstraf vrij lang is, dertig jaar, leggen rechters ook na de verhoging van de duur van de tijdelijke gevangenisstraf naar dertig jaren, nog steeds de levenslange gevangenisstraf op. Voorheen (vanaf 1870) was de maximale duur van de tijdelijke gevangenisstraf namelijk 20 jaren. Op 1 februari 2006 is dit verhoogd naar dertig jaren 12. Op het moment van schrijven van deze scriptie, is aan 32 personen de levenslange 12 Mevis 2006, p

13 gevangenisstraf opgelegd sinds de inwerkingtreding van de nieuwe gratiewet 1987 in De langst zittende is Koos H. Hij is tot de levenslange gevangenisstraf veroordeeld wegens het martelen, seksueel misbruiken en de moord op drie meisjes. 14 Niet voor ieder delict kan in Nederland de levenslange gevangenisstraf worden opgelegd. Het moet dan wel gaan om een ernstig misdrijf. De delicten waarvoor een levenslange gevangenisstraf kan worden opgelegd, zijn onder meer de volgende: - Doodslag, artikel 288 Sr; - Moord, artikel 289 Sr; - Aanslag op de vrijheid of het leven van een bevriend staatshoofd, met een terroristisch oogmerk, artikel 115 lid 1 sr jo 120a Sr; - Aanslag tegen een bevriend staatshoofd, welke de dood ten gevolge heeft, artikel 115 lid 2 Sr; - Aanslagen tegen de regering of de koning(in), artikel 108 Sr. Thans is voor de volgende misdrijven daadwerkelijk een levenslange gevangenisstraf opgelegd: 15 - Het (medeplegen) plegen van een enkelvoudige en meervoudige moord; - Het (medeplegen) plegen van een enkelvoudige en meervoudige gekwalificeerde doodslag; - Het opzettelijk teweegbrengen van een ontploffing waardoor anderen in levensgevaar kunnen verkeren en deze daadwerkelijk iemands dood ten gevolge heeft; - Het plegen van moord met een terroristisch oogmerk. De levenslange gevangenisstraf kan alleen worden opgelegd aan volwassenen. Jeugdigen tot de leeftijd van 18 jaren kunnen geen levenslange gevangenisstraf opgelegd krijgen, zo volgt uit artikel 77b Sr. Niet iedereen die een moord of een ander delict pleegt waarop de levenslange gevangenisstraf als straf staat, wordt daartoe daadwerkelijk veroordeeld. De rechter neemt de bijzondere omstandigheden van het geval wel mee in zijn overweging om de levenslange gevangenisstraf op te leggen. Vast staat in ieder geval dat de levenslange gevangenisstraf is bedoeld om 13 Kamerstukken II 2011/12 nr. 676, p Lijst levenslange veroordelingen, NOS Binnenland, < zoek op lijst levenslange veroordelingen). 15 Nederlandse rechtspraak, Stichting Forum Levenslang, < naar juridisch, Nederlandse rechtspraak). 12

14 daders te straffen die zeer ernstige misdrijven hebben begaan. 16 Er zijn gevallen waarin de rechter een levenslange gevangenisstraf heeft opgelegd, maar waarbij de veroordeelde slechts één moord heeft begaan. Hieruit blijkt dat het niet hoeft te gaan om meerdere ernstige delicten of meerdere moorden, maar dat de feiten en omstandigheden van de zaak van belang zijn of de levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd. Een voorbeeld van een dergelijk geval is de volgende zaak: Het gerechtshof te s-hertogenbosch heeft in de zaak Julien C. 17 aan Julien C. een levenslange gevangenisstraf opgelegd. In deze zaak ging het om de moord op een achtjarig jongetje, Jesse Dingemans. Hij werd door Julien C. vermoord in zijn eigen basisschool onder schooltijd. Zijn keel zou vrijwel geheel zijn doorgesneden. Het gerechtshof te s-hertogenbosch gaf aan ofwel de Tbs-maatregel ofwel de levenslange gevangenisstraf een passende maatregel/straf te vinden. Julien C. weigerde echter mee te werken aan een onderzoek in het Pieter Baan Centrum. Er kon dan ook geen onderzoek naar zijn geestvermogens worden ingesteld. Bij een eerdere veroordeling van Julien C. wegens een vermogensdelict, bleek echter dat hij niet leed aan een geestelijke stoornis of een gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens. Naar aanleiding van dat vermogensdelict was er namelijk een onderzoek naar zijn geestvermogen ingesteld. Weliswaar was er sprake van trekken van een antisociale en narcistische persoonlijkheidsstoornis (dit bleek uit het onderzoek dat eerder al naar aanleiding van het vermogensdelict door een psycholoog was uitgevoerd) echter, gelet op de leeftijd van Julien C. ten tijde van dat onderzoek, kon er nog niet gesproken worden van een gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens. De Tbs-maatregel kon dan ook niet aan hem worden opgelegd, nu een gebrekkige ontwikkeling of ziekte stoornis van de geestvermogens een voorwaarde is voor toepassing van de Tbs-maatregel, zo volgt uit artikel 37 lid 1 Sr. Er is immers geen nieuw onderzoek naar zijn geestvermogens ingesteld. Het gerechtshof vond een levenslange gevangenisstraf daarom passend. Onder meer gelet op de ernst van het gepleegde feit en het feit dat Julien C. geen enkel inzicht heeft gegeven waarom hij zijn daad heeft gepleegd. Tevens valt naar het oordeel van het gerechtshof te verwachten dat Julien C. een soortgelijke daad nogmaals zou kunnen plegen. 18 Het 16 Zo blijkt onder meer uit de uitspraak van het gerechtshof Amsterdam, 11 mei 2005, LJN: AT Hof s-hertogenbosch, 26 februari 2008, LJN BC Hof s-hertogenbosch, 26 februari 2008, LJN BC

15 gerechtshof beoogt een herhaling van een dergelijke daad te voorkomen door de levenslange gevangenisstraf op te leggen Vergelding of beveiliging? De levenslange gevangenisstraf speelt zowel in de maatschappij als in de politiek een vrij actuele rol. Zo is in juni 2008 het Forum Levenslang opgericht. Dit Forum bestaat thans nog steeds. Het Forum Levenslang pleit voor een andere invulling van de levenslange gevangenisstraf in Nederland en heeft hiertoe ook een wetsvoorstel opgesteld. 19 Het Forum Levenslang bestaat uit juristen, medici, gedragswetenschappers en pastoraal werkers. In ieder geval spelen zij een rol bij de strafrechtstoepassing in Nederland. 20 Het Forum Levenslang is opgericht omdat de deelnemers aan dit forum van mening zijn dat de huidige tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf te weinig uitzicht biedt op een invrijheidsstelling. Het forum wil een meer humanitaire gevangenisstraf bereiken. Het wetsvoorstel is daar een begin van. Dit wetsvoorstel is in september 2011 aan alle toenmalige fracties binnen de Tweede Kamer aangeboden, helaas zonder het gewenste resultaat. 21 In de politiek staat de levenslange gevangenisstraf eveneens ter discussie, ondanks dat het wetsvoorstel van het Forum Levenslang niet in behandeling is genomen. Er zijn in 2011 Kamervragen 22 aan de staatssecretaris van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, de heer F. Teeven, gesteld door het lid Schouw van D66, over de wijze waarop Nederland invulling geeft aan de levenslange gevangenisstraf. Uit de antwoorden op deze Kamervragen blijkt dat de staatssecretaris geen reden ziet de levenslange gevangenisstraf zoals deze thans in Nederland ten uitvoer wordt gelegd, te herzien dan wel te wijzigen. De levenslange gevangenisstraf strekt tot bescherming en beveiliging van de maatschappij, aldus de staatssecretaris. Het uitgangspunt is zelfs dat de veroordeelde niet meer terugkeert in de maatschappij Wijziging van het Wetboek van Strafrecht en de Wet op de rechterlijke organisatie in verband met de aanpassing van de regeling van voorwaardelijke invrijheidstelling voor levenslanggestraften, Stichting Forum Levenslang, laatst geraadpleegd op 17 februari 2013 (ga naar nieuws, wetsvoorstel VI voor levenslanggestraften. 20 Stichting Forum Levenslang laatst geraadpleegd op 5 april 2013, 21 De Bont e.a., Kamerstukken II 2011/12 nr Kamerstukken II 2011 nr , p. 3 14

16 De staatssecretaris zegt hierover letterlijk het volgende: Levenslang is levenslang. Van terugkeer in de samenleving is geen sprake, tenzij in een uitzonderlijk geval aan een levenslanggestrafte gratie wordt verleend. 24 Niet alleen de staatssecretaris is deze mening toegedaan. Het gerechtshof in s-gravenhage heeft in een uitspraak ook aangegeven dat de veroordeelde aan wie een levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd niet meer in de maatschappij terugkeert, zelfs niet door middel van gratie. 25 Het opleggen van de levenslange gevangenisstraf heeft tot doel zowel vergelding, als beveiliging van de maatschappij, aldus het gerechtshof. 26 Iemand die een ernstig misdrijf heeft begaan moet daarvoor gestraft worden, in dat kader kan gesproken worden van vergelding. Wanneer er echter sprake is van een dergelijk ernstig misdrijf, kan ook de beveiliging van de maatschappij een rol spelen. Blijkbaar zijn sommige veroordeelden zó gevaarlijk, dat zij niet meer in de maatschappij terecht mogen komen. Het gerechtshof ging er in voornoemde uitspraak bij voorbaat al vanuit, dat diegene niet geschikt is terug te keren in de maatschappij. Ook uit de al eerder genoemde uitspraak over Julien C., blijkt wel weer dat beveiliging van de maatschappij een grote rol speelt in het opleggen van de levenslange gevangenisstraf. Het gerechtshof in s-hertogenbosch ging er in deze zaak eveneens bij voorbaat vanuit dat Julien C. bij terugkeer in de maatschappij mogelijk een soortgelijk delict zal plegen. De maatschappij moet hiertegen beschermd worden, aldus het gerechtshof in haar arrest. In dit geval heeft het gerechtshof de levenslange gevangenisstraf temeer opgelegd met het oog op beveiliging van de maatschappij. Het gepleegde delict is uiteraard zeer ernstig, gelet op de feiten en omstandigheden, bijvoorbeeld de plaats van het delict en de wijze waarop. Toch gaat het hier slechts om één moord. Desondanks is de levenslange gevangenisstraf aan Julien C. opgelegd. Het lijkt erop dat het oogmerk de maatschappij te beveiligen de doorslag heeft gegeven om tot het opleggen van de levenslange gevangenisstraf over te gaan. Mijns inziens kan op het moment van de strafoplegging nog niet beoordeeld worden of iemand zo gevaarlijk is, dat de maatschappij daar de rest van het leven van diegene tegen beschermd moet worden. Er kunnen jaren verstrijken waardoor de levenslanggestraften niet 24 Kamerstukken II 2011/12, , nr Gerechtshof s-gravenhage, 18 juni 2004, LJN AP Gerechtshof s-gravenhage, 18 juni 2004, LJN AP

17 langer meer een gevaar vormen voor de maatschappij. Dit zal na verloop van tijd getoetst moeten kunnen worden. Eveneens zou gedurende de detentie aan de kans op recidive gewerkt kunnen worden, door middel van begeleiding van de gedetineerden. Dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf soms toch te zwaar wordt bevonden, doet zich in de praktijk ook nog voor. Het gerechtshof s-hertogenbosch heeft recentelijk een uitspraak 27 gedaan, waarin het hof vond dat in die zaak het opleggen van de levenslange gevangenisstraf te zwaar is. In deze zaak werd de verdachte schuldig bevonden aan moord, drie pogingen tot moord, een poging tot doodslag, het voorhanden hebben van wapens en munitie en de diefstal van een groot geldbedrag. De verdachte werd dus van meerdere ernstige strafbare feiten verdacht en uiteindelijk ook schuldig bevonden aan die strafbare feiten. Hiervoor werd hij dan ook veroordeeld. In eerste aanleg is door de rechtbank Breda de levenslange gevangenisstraf aan hem opgelegd. De veroordeelde ging tegen dit vonnis in hoger beroep. De advocaat-generaal in hoger beroep is met de rechtbank Breda van mening dat de levenslange gevangenisstraf hier de juiste op te leggen straf is. Het gerechtshof s-hertogenbosch stak hier echter een stokje voor en legde een tijdelijke gevangenisstraf van 28 jaren op. De reden waarom het gerechtshof niet mee ging in het eerdere oordeel van de rechtbank Breda en met de mening van de advocaat-generaal, was dat het gerechtshof meende dat voor de verdachte de terugkeer in de maatschappij niet voor altijd moeten worden uitgesloten. Dit impliceert echter wel weer dat de levenslange gevangenisstraf tot doel heeft de levenslanggestrafte nooit meer te laten terugkeren naar de maatschappij. Het gerechtshof legde dus ondanks dat zij de bewezen verklaarde feiten als buitengewoon ernstig beschouwde, geen levenslange maar een tijdelijke gevangenisstraf op met het oog op een terugkeer naar de maatschappij De tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf en de positie van levenslanggestraften Degene aan wie een vrijheidsstraf wordt opgelegd, kan in verschillende soorten penitentiaire inrichtingen geplaatst worden. Er bestaan zowel verschillen in de mate van beveiliging van deze inrichtingen, als verschillen in het soort regime (regime van algehele of beperkte gemeenschap) Gerechtshof s-hertogenbosch, 4 mei 2012, LJN BW De Jonge e.a. 2008, p

18 Loopt een gevangenisstraf ten einde, dan kunnen de gedetineerden geplaatst worden in een zeer beperkt beveiligde inrichting. Ieder weekend hebben deze gedetineerden dan verlof. Doordeweeks kunnen zij zowel binnen als buiten de inrichting werkzaam zijn. Voorwaarde is dan wel dat zij s nachts in de inrichting moeten verblijven. Niet iedere gedetineerde wordt in een dergelijke inrichting geplaatst, omdat niet iedere gedetineerde geschikt daarvoor is. Degenen die wél worden geplaatst, worden op deze manier voorbereid op hun terugkeer in de maatschappij. 29 Zoals hiervoor is beschreven, geldt dit dus slechts voor gedetineerden aan wie een tijdelijke gevangenisstraf is opgelegd. Hoe zit dat met de veroordeelden die een levenslange gevangenisstraf opgelegd hebben gekregen? In de Penitentiaire beginselenwet (Pbw) wordt geen onderscheid gemaakt tussen kort en lang gestraften. 30 Waar wel onderscheid in wordt gemaakt is de mate van beveiliging van de gedetineerden, die weer afhankelijk is van de gedetineerden zelf. Levenslanggestraften worden niet als één groep gedetineerden bij elkaar geplaatst. Zij worden over verschillende penitentiaire inrichtingen in Nederland verdeeld. 31 Dit terwijl er wel gesproken kan worden van een bijzondere groep gedetineerden: in tegenstelling tot hun medegedetineerden, kán er bij hen niet worden toegewerkt naar een invrijheidsstelling. Simpelweg omdat een invrijheidsstelling niet het doel is van de levenslange gevangenisstraf. Daarnaast is hun gevangenisstraf niet op jaren gesteld en is er geen concreet einde van de straf in zicht. Uit artikel 2 lid 2 PwB volgt dat degene aan wie een vrijheidsstraf is opgelegd, zoveel mogelijk wordt voorbereid op de terugkeer in de maatschappij. Artikel 2 lid 2 PwB zou op die grond niet kunnen gelden voor de levenslanggestraften, nu het niet de bedoeling is dat de levenslanggestraften terugkeren in de maatschappij. Er is verder echter weinig bekend over het programma van levenslanggestraften en hun plaatsing in bepaalde regimes in penitentiaire inrichtingen. Wellicht dat daar veranderingen in komen. Hiertoe is enkele jaren geleden wel een stap genomen: in een brief van 16 oktober hebben de destijds minister van Justitie de heer E.M.H. Hirsch Ballin en de staatssecretaris van Justitie, mevrouw N. Albayrak, enkele aanwijzingen gegeven betreffende het beleid van levenslanggestraften gedurende de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf. In die brief wordt onder meer 29 De Jonge e.a. 2008, p De Jonge e.a. 2008, p Hirsch Ballin 2010, p Kamerstukken II 2009/10, VI, nr

19 voorgesteld de levenslanggestraften samen te plaatsen. Mocht een levenslanggestrafte dit niet willen dan kan dit aangegeven worden. De levenslanggestrafte wordt dan niet bij de anderen geplaatst. Er zal verder bekeken moeten worden of het mogelijk is om afdelingen te creëren die gericht zijn op een langdurig verblijf in de penitentiaire inrichting. De levenslanggestraften worden op die manier niet geconfronteerd met medegedetineerden die op een gegeven moment wél de penitentiaire inrichting mogen verlaten. Een ander voorstel uit de brief is om voor iedere levenslanggestrafte een persoonlijk detentieplan op te stellen. In dit plan worden de persoonlijke behoeften van de levenslanggestrafte opgenomen, met het oog op de persoonlijke ontwikkeling en een zinvolle dagbesteding van de levenslanggestrafte. Op dit moment is niet bekend of er daadwerkelijk iets met deze plannen gedaan gaat worden. Voor nu kan geconcludeerd worden dat de levenslanggestraften geen bijzondere positie binnen een penitentiaire inrichting innemen, dan wel dat zij op een andere wijze worden behandeld dan gedetineerden die een tijdelijke gevangenisstraf opgelegd hebben gekregen. Er is dus wel over nagedacht om een en ander ten aanzien van de levenslanggestraften te veranderen, maar of dit ook daadwerkelijk zal gebeuren is thans niet bekend. 1.3.De Gratiewet Op 1 januari 1988 is de Gratiewet 1987 in Nederland in werking getreden. De Gratiewet treedt in werking ter vervanging van de Gratieregeling uit De Gratiewet heeft als doel gratie te kunnen verlenen aan degenen aan wie een maatregel of straf is opgelegd. Gratie houdt in: een vermindering, verandering of kwijtschelding van een straf of maatregel die door de rechter is opgelegd. 34 Het doel van gratie is in geval van gratie van een vrijheidsstraf - om deze vrijheidsstraf te verkorten. Dit gebeurt in het geval dat de doelmatigheid van de straf een niet meer een in het strafrecht erkend doel wordt gediend. 35 De levenslanggestrafte kan dus een gratieverzoek indienen om ervoor te zorgen dat de levenslange gevangenisstraf niet langer meer ten uitvoer gelegd wordt, en dat deze dus verkort wordt en op jaren gesteld. 33 Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p Regeling gratieformulier, considerans. 35 MvT p. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nrs. 1-3 p

20 1.3.1.Het indienen van een gratieverzoek Middels het indienen van een verzoekschrift tot het verlenen van gratie wordt de gratieprocedure gestart. Een verzoekschrift tot gratieverlening moet aan het Bureau Gratie worden toegezonden. Het Bureau Gratie is de instantie die bepaalt of de gratieverzoeken ontvankelijk zijn en aan de voorwaarden voldoet. 36 Het gratieverzoek moet ten minste: de naam en het adres van de indiener, de dagtekening, de aanduiding van het vonnis of arrest waarvan gratie wordt verzocht en de redenen waarom gratie wordt verzocht, bevatten. 37 Een gratieverzoek kan worden ingediend middels een formulier. De veroordeelde zelf kan dit verzoek indienen maar ook zijn advocaat, reclasseringsambtenaar of een familielid. De redenen waarom om gratie wordt verzocht, dienen op dat formulier 38 te worden ingevuld. Het verzoek wordt ingediend bij Onze Minister, waarmee in de Gratiewet wordt bedoeld de op dat moment zijnde minister van Justitie. Het Bureau Gratie zal in twee gevallen het gratieverzoek niet in behandeling nemen. Dat is het geval indien: 1) Het gratieverzoek enkel de mededeling bevat dat de straf te hoog is. In dit geval zal het verzoek niet aan een rechter worden toegezonden met de vraag vervolgens advies te geven over het verzoek. De reden dat dit verzoek met de mededeling als kennelijk ongegrond wordt beoordeeld en het verzoekschrift buiten behandeling wordt gelaten, is dat een strafmaatverweer eerder in de strafprocedure had moeten worden aangevoerd. Dit verweer kan niet meer gevoerd worden indien de straf al onherroepelijk is geworden. Stelt de veroordeelde in zijn verzoek onschuldig te zijn, dan gaat ook dit verweer niet op. De veroordeelde is al onherroepelijk veroordeeld. Het is niet de bedoeling dat middels een gratieverzoek het oordeel van de rechter, de hoogte van de straf dan wel de (on)schuldigheid van de veroordeelde ter discussie gesteld wordt; 39 2) Er een taakstraf is opgelegd en het Openbaar Ministerie heeft besloten hiervoor vervangende hechtenis toe te passen. Dan kan, indien door de veroordeelde bezwaar is gemaakt tegen die omzetting van een taakstraf naar vervangende hechtenis, maar door 36 Goedvolk e.a. 2007, p Art. 3 lid 1 Gratiewet. 38 Regeling Gratieformulier. 39 Handboek strafzaken, De gratieprocedure p

21 de rechter nog niet op dat bezwaar is beslist, geen gratieverzoek in behandeling worden genomen. Gratie kan worden verzocht voor alle hoofdstraffen, bijkomende straffen en bepaalde maatregelen die door een Nederlandse strafrechter zijn opgelegd. Gratieverzoeken voor een geldboete lager dan 340, - kunnen niet worden ingediend, althans ook dan zal het verzoek als kennelijk ongegrond worden verklaard. 40 De voorwaarden voor het indienen van een gratieverzoek, is dat de straf of maatregel onherroepelijk is geworden. Eveneens moeten er minstens drie maanden zijn verstreken nadat de straf of maatregel onherroepelijk is geworden, tenzij er sprake is van een nieuwe omstandigheid waarvan de rechter op het moment dat deze een beslissing nam, niet op de hoogte was. 41 Gratie kan niet worden verleend aan verdachten. Wanneer men spreekt over verdachte is deze immers nog niet (onherroepelijk) veroordeeld, wat een voorwaarde is voor het indienen van een gratieverzoek, zoals we net hebben gezien. Eveneens kan alleen gratie worden verleend voor een straf of maatregel, opgelegd door een strafrechter. Hierdoor kan vanwege een strafbeschikking of een transactie, welke door de officier van justitie is opgelegd, daarvoor geen gratie worden verzocht De beoordeling van een gratieverzoek Is het gratieverzoek ontvankelijk omdat het aan de voorwaarden voor het indienen ervan voldoet, dan zal het gratieverzoek inhoudelijk worden beoordeeld. Artikel 122 van de Gw (Grondwet) bepaalt dat gratie wordt verleend bij een koninklijk besluit na advies van een bij de wet aangewezen orgaan en met inachtneming van bij of krachtens de wet te stellen voorschriften. 43 Gratie kan worden verleend indien 44 : - Op grond van enige omstandigheid, waarmede de rechter op het tijdstip van zijn beslissing geen of onvoldoende rekening heeft gehouden of kunnen houden en die, ware zij op dat tijdstip wel of voldoende bekend geweest, hem aanleiding zou hebben gegeven tot het opleggen van een andere straf of maatregel, of tot het afzien daarvan dan wel; 40 Gratieformulier toelichting p. 6 en b Sv. 41 Gratieformulier toelichting p. 6 en 558 Sv. 42 Handboek strafzaken, De gratieprocedure p Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p Artikel 2 Gratiewet. 20

22 - Aannemelijk is geworden dat met de tenuitvoerlegging van de rechterlijke beslissing of de voortzetting daarvan geen met de strafrechtstoepassing na te streven doel in redelijkheid wordt. Na ontvangst van het gratieverzoek zal door de minister van Justitie om advies worden gevraagd bij het gerecht dat de straf of maatregel heeft opgelegd. 45 De rechter beoordeelt het gratieverzoek en let er daar bij op of er sprake van verandering van omstandigheden zijn. Daarna geeft de rechter een advies of de gratie wel of niet verleend zal worden. 46 De rechter geeft dit advies op basis van meerdere relevante stukken. Te denken valt hierbij aan de mededelingen op het gratieformulier zelf en het verslag van bevindingen van de minister van Justitie. Het Openbaar Ministerie kan een verslag aan de rechter doen toekomen, het zaakdossier en eventuele andere inlichtingen aan de rechter verstrekken. 47 Het rechterlijk advies dient in ieder geval met redenen te zijn omkleed. 48 Is het advies van de rechter positief, dan zal de staatssecretaris aan de Koning het advies geven om gratie te verlenen. Het is dus uiteindelijk de Koning, die beslist of de gratie wordt verleend. Dit volgt uit artikel 122 Gw. In geval van een afwijzing van een gratieverzoek, kan in bepaalde gevallen de minister van Justitie dit verzoek zelf afhandelen. 49 Naast het inwinnen van een advies bij het gerecht dat de levenslange gevangenisstraf heeft opgelegd, kan de minister van Justitie eveneens inlichtingen inwinnen bij andere autoriteiten, instellingen of personen. 50 De minister van Justitie kan ook besluiten een andere minister te horen over het verzoek tot gratieverlening. Ook kan de Hoge Raad worden ingeschakeld om advies te geven over het gratieverzoek. 51 Wordt het gratieverzoek afgewezen, dan wordt degene die de gratie heeft verzocht dan wel degene aan wie de straf of maatregel is opgelegd, onder opgaaf van redenen door de minister van Justitie van deze afwijzing in kennis gesteld Artikel 4 lid 2 Gratiewet. 46 Gratieformulier, toelichting p Handboek strafzaken, De gratieprocedure p Artikel 7 lid 1 gratiewet. 49 Handboek strafzaken, De gratieprocedure. 50 Artikel 5 Gratiewet. 51 Artikel 11 Gratiewet. 52 Artikel 18 lid 2 Gratiewet. 21

23 Bij een positieve beslissing, wordt een afschrift van deze positieve beschikking toegezonden aan degene die de gratie heeft verzocht dan wel aan degene aan wie de straf of maatregel is opgelegd Gratie onder voorwaarden Gratie kan worden verleend onder voorwaarden, dit volgt uit artikel 13 lid 1 van de Gratiewet. Deze voorwaarden zien op het gedrag van de veroordeelde. De veroordeelde kan bijvoorbeeld bepaalde onbetaalde arbeid dienen te moeten verrichten, een leerproject volgen of arbeid verrichten tot herstel van de door het strafbare feit aangerichte schade. 54 Aan de veroordeelde kan ook de voorwaarde worden gesteld dat deze een bepaalde geldsom dient te betalen aan de Staat. Eveneens is het mogelijk dat de voorwaarde wordt gesteld dat de veroordeelde de door het strafbare feit veroorzaakte schade geheel of voor een bepaald gedeelte zal vergoeden Het gratiebeleid in Nederland De laatste keer dat gratie is verleend in Nederland aan een tot levenslange gevangenisstraf veroordeelde, is in 2009 geweest. Het ging in deze zaak om een Duitse veroordeelde, die in Nederland zijn straf uitzat. De man was dus in Duitsland veroordeeld, een van de vele landen in Europa waar levenslange gevangenisstraf niet levenslang is (waarover in hoofdstuk 2 van deze scriptie meer). Op het moment dat aan deze man gratie werd verleend, had hij 17 jaar van zijn straf uitgezeten. Op grond van de Duitse wetgeving en het Duitse gratiebeleid, waarover in hoofdstuk 2 dus meer volgt, zou zijn straf na 15 jaar moeten worden geëvalueerd en zou beoordeeld moeten worden of de man in aanmerking komt voor beëindiging van de levenslange gevangenisstraf. De Duitse veroordeelde was ernstig (terminaal) ziek. Voornamelijk om die reden werd aan hem gratie verleend en niet omdat hij 17 jaar van zijn straf had uitgezeten, zoals dat in Duitsland gebruikelijk is. De man overleed kort na zijn invrijheidsstelling. 53 Artikel 18 lid 1 Gratiewet. 54 Artikel 13 lid 2 Gratiewet. 55 Artikel 13 lid 3 Gratiewet. 22

24 De heer E.M.H. Hirsch Ballin was ten tijde van de verleende gratie minister van Justitie. Hij gaf aan dat een invrijheidsstelling van een gedetineerde goed mogelijk was, ongeveer een of twee weken voor het overlijden van die gedetineerde. Dit is echter geen vast beleid. 56 In principe kan in het voorgaande geval niet daadwerkelijk van gratie worden gesproken. Het ging immers om een veroordeelde die in Duitsland tot een levenslange gevangenisstraf was veroordeeld. Hij zat zijn straf echter uit in Nederland. Nederland had de ten uitvoerlegging van de straf overgenomen. De Duitse levenslange gevangenisstraf was omgezet in die van de Nederlandse levenslange gevangenisstraf. Was de tenuitvoerlegging echter niet door Nederland overgenomen, dan zou de veroordeelde al na verloop van een gevangenisstraf tussen de 15 en 18 jaren in vrijheid worden gesteld. Dit is namelijk het beleid in Duitsland ten aanzien van levenslanggestraften. De veroordeelde had er nu zo n 17 jaar van zijn straf op zitten. In Duitsland zou hij dus al snel - mits hij voldeed aan de voorwaarden in vrijheid zijn gesteld. Bij het overnemen van een tenuitvoerlegging van een straf, mag deze overname niet tot gevolg hebben dat de straf verzwaard wordt. Dit volgt uit artikel 11, eerste lid onder d, van het Verdrag inzake de overbrenging van gevonniste personen. Nederland kón dan ook niet anders dan gratie aan de gedetineerde verlenen. Immers, deed Nederland dat niet dan zou dit wel geleid hebben tot een zwaardere straf voor de gedetineerde en handelde Nederland in strijd met hierboven genoemde verdragsbepaling. Het gratiebeleid in Nederland ten aanzien van de levenslange gevangenisstraf is dus niet zo dat na verloop van tijd aan iedere levenslanggestrafte gratie wordt verleend, dan wel dat na verloop van tijd beoordeeld wordt of de levenslanggestrafte in vrijheid gesteld kan worden Het gratiebeleid in de praktijk In de voorgaande deelparagraaf is het gratiebeleid zoals deze in de wet staat omschreven, aan bod gekomen. De mogelijkheid tot het verlenen van gratie bestaat. Of gratie ook echt in de praktijk wordt toegepast, zal in deze deelparagraaf duidelijk worden. Vóór de gratieverlening aan de in Duitsland veroordeelde levenslanggestrafte in 2009 is er in 1986 de laatste keer gratie verleend. Aan alle tot de levenslange gevangenisstraf 56 Mevis 2009, p

25 veroordeelden, werd tot 1986 gratie verleend. Dit was immers het toen geldende gratiebeleid. 57 Het gratiebeleid in Nederland heeft verschillende wijzigingen doorgemaakt. Na 1945 was het beleid zo, dat levenslanggestraften ambtshalve individueel werden beoordeeld op de mogelijkheid tot het verlenen van gratie. Na 15 jaar vond een dergelijke beoordeling dan plaats. Dit veranderde later weer. Zo vond in 1960 de beoordeling al na 12,5 jaar plaats, en hield het beleid vóór 1986 weer in dat de levenslanggestrafte 12,5 of 15 jaar van de straf moest hebben uitgezeten, voordat er gratie werd verleend. Na het verlopen van die termijn vond er onderzoek plaats naar een mogelijkheid tot het verlenen van gratie aan de levenslanggestrafte. Vrijwel altijd werd de gratie verleend, tenzij de maatschappij gevaar zou lopen bij de gratieverlening. Werd er gratie verleend, dan werd de levenslange gevangenisstraf omgezet in een tijdelijke gevangenisstraf. Indien de levenslanggestrafte twee derde van die omgezette tijdelijke straf had uitgezeten, werd hij eventueel onder voorwaarden in vrijheid gesteld. 58 Op 1 januari 1988 is de nieuwe Gratiewet 1987 in werking getreden. Dit heeft ertoe geleid, dat het verlenen van gratie vrijwel nooit (meer) voorkomt. Voorheen was het verlenen van gratie onderdeel van het gratiebeleid. Levenslanggestraften werden in ieder geval altijd na verloop van jaren in vrijheid gesteld. Nu bestaat de mogelijkheid tot het verlenen van gratie wel, in de praktijk heeft deze mogelijkheid echter geen nut. In de praktijk wordt immers tot nu toe geen gratie verleend aan levenslanggestraften. Er zijn echter geen aanwijzingen dat de beleidsregels door de nieuwe Gratiewet van 1988 zijn gewijzigd. 59 Hoe precies het komt dat thans geen gratie meer wordt verleend, is onduidelijk. Wellicht dat het strengere strafklimaat in Nederland bijdraagt aan het feit dat er geen gratie meer wordt verleend Gratieverzoeken vóór de inwerkingtreding van de Gratiewet in 1988: Hieronder volgt een bespreking van drie gevallen waarin gratie werd verleend, weliswaar vóór de inwerkingtreding van de Gratiewet in Het gaat dan ook om gevallen die gedateerd zijn. Dat kan ook niet anders nu recentelijk sinds 1986 alleen in 2009 gratie is verleend. Dat geval en de redenen waarom tot gratieverlening is overgegaan, is eerder al in deze paragraaf aan bod gekomen. Hieronder komt aan bod komt de reden van de gratieverlening, de overwegingen die van belang zijn geweest en de betrokken instanties die mede over de gratie van de levenslanggestrafte hebben besloten. Ingegaan wordt op de 57 Stichting Forum levenslang, Vroeger en nu,< 58 Elzinga e.a. 2006, p Stichting Forum levenslang, Factsheet feitelijke gegevens over de levenslange gevangenisstraf, p. 15, < 24

26 achterliggende redenen om het gratieverzoek te honoreren en de levenslange gevangenisstraf om te zetten van levenslang naar die van een tijdelijke VdS. VdS. werd in 1948 tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. In 1957 is door VdS. voor de tweede keer een gratieprocedure in gang gezet, nadat zijn eerste gratieprocedure geen succes opleverde. Van belang is om te weten, dat VdS. ten tijde van de tweede gratieprocedure met ernstige gezondheidsproblemen kampte. VdS. ziet de levenslange gevangenisstraf als een ontneming van zijn kans om de maatschappij te bewijzen dat hij iets goed te maken heeft. Op het moment van zijn tweede verzoek tot gratie was VdS. nog geen tien jaar geleden tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. In 1958 werd uiteindelijk de levenslange gevangenisstraf omgezet in die tot een tijdelijke gevangenisstraf van 18 jaar. Op welke wijze kwam de beslissing tot het verlenen van gratie aan VdS. nu tot stand? Degenen die zich hiermee bezig hebben gehouden zijn Professor Baan - de eerste geneeskundige van de POK 60 -, de procureur-generaal, het hof, het Openbaar Ministerie en de Reclasseringsraad. De POK en de Reclasseringsraad adviseerden om de levenslange gevangenisstraf op jaren te stellen. Zij adviseerden VdS. voor een voorwaardelijke invrijheidsstelling in aanmerking te laten komen. Dat de levenslange gevangenisstraf werd omgezet in die van een tijdelijke, ging niet zonder voorwaarde gepaard. Zo werd aan de omzetting de voorwaarde verbonden dat VdS. zich moest laten opnemen in Groot Batelaar, een psychotherapeutische inrichting. 61 Het Openbaar Ministerie en het gerechtshof sloten zich bij dat advies van de POK en de Reclasseringsraad aan. Op het moment dat VdS. zich in Groot Batelaar liet opnemen, had hij er ongeveer 14 jaar detentie op zitten De Berkelse arts O. De Berkelse arts O. was tweemaal tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Op het moment dat zijn gratieverzoek bij de rechterlijke instanties ter beoordeling lag, zat hij al 22 jaar in detentie. O. had gedurende zijn gevangenisstraf en voordat zijn gratieverzoek bij de rechterlijke instanties ter beoordeling lag, al enkele keren verlof gekregen. Hij had de inrichting waar hij verbleef dus al enkele keren verlaten. 60 Penitentiaire Observatiekliniek, wat nu het PBC, Pieter Baan Centrum wordt genoemd. 61 Thans is de Groot Batelaar een forensische GGZ-kliniek voor jongvolwassenen vanaf 18 jaar, die in aanraking zijn gekomen of dreigen te komen met justitie. 25

27 Het gratieverzoek werd ingediend door dr. Strous. Hij was een geneesheer-directeur 62 van Rijksasiel Veldzicht, een rijksasiel voor psychopaten, aan wie de TBR-maatregel 63 was opgelegd. 64 O. kreeg in 1975 uiteindelijk gratie onder voorwaarden, met een proeftijd van 8 jaren. Op welke wijze kwam de beslissing tot het verlenen van gratie aan O. tot stand? Onder meer twee gerechtshoven hebben zich over de gratie van O. gebogen. Het betrof het gerechtshof in Den Haag en in Leeuwarden. Het gerechtshof in Den Haag was van mening dat er geen weg meer terug was: er was al teveel toegewerkt naar een invrijheidsstelling, doordat O. al verschillende keren met verlof was gegaan. Wel stelde het gerechtshof in Den Haag de voorwaarde, dat O. geen medisch beroep meer mocht uitoefenen. Eveneens gaf het hof in Den Haag aan dat ook de Hoge Raad advies omtrent de gratiering moest geven. 65 Het gerechtshof in Leeuwarden had destijds aan O. de levenslange gevangenisstraf opgelegd. Dit gerechtshof had dan ook meer moeite met de invrijheidsstelling van O. 66 Echter, omdat aan O. enkele keren meerdaags en onbegeleid verlof was verleend 67, voelde het gerechtshof te Leeuwarden dat het niet echt iets kon doen tegen de gratieverlening van O. O. was recidivist. Het gerechtshof in Leeuwarden vond daarom dat O. zijn aanspraak op een eventuele gratie had verloren. Eveneens was het gerechtshof van mening, dat het niet overtuigd was of de tijd die verstreken was sinds de veroordeling, wel voldoende was zodat de maatschappij de invrijheidsstelling van O. zou kunnen verwerken. 68 Ondanks deze argumenten tegen de gratieverlening van O., stemde het gerechtshof uiteindelijk in. Wat de doorslag deed geven voor het advies dat het gerechtshof uiteindelijk gaf, waren twee omstandigheden. O. had enkele keren verlof gekregen. Hierdoor kreeg O. de verwachting terug te kunnen keren in de maatschappij. Dit diende mee te spelen in de gratiebeslissing van O.. Wat verder van belang was, was de rechtsgelijkheid volgens het gerechtshof. Andere levenslanggestraften die vanwege twee of meer ernstige misdrijven tegen het leven waren veroordeeld, hadden ook gratie gekregen. 69 Aan O. zou dan op grond van de rechtsgelijkheid - ook gratie verleend moeten worden. 62 Directeur van een instelling, die zelf ook arts is. 63 Ter berschikking van het Rijk, waarvoor nu in de plaats de TBS-maatregel is gekomen. 64 Over FPC Veldzicht, historie, FPC Veldzicht, < (ga naar Over FPC Veldzicht, historie ). 65 Van Hatum 2009, p Van Hattum 2009, p Van Hattum 2009, p Van Hattum 2009, p Van Hattum 2009, p