DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY BINNEN HET ROOSENDAALSE JEUGDDOMEIN

Transcriptie

1 Naam: Maartje Coppelmans Studentnummer: Begeleider provincie Noord-Brabant: F. Glorius Scriptiebegeleider UvT: T. Metze Datum: 3 februari 2013 DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY BINNEN HET ROOSENDAALSE JEUGDDOMEIN

2 Voorwoord Voor u ligt een rapport over de betekenis die zorgaanbieders binnen het Roosendaalse jeugddomein geven aan het begrip pedagogische civil society. Dit onderzoek heeft plaatsgevonden in opdracht van de provincie Noord- Brabant en de gemeente Roosendaal. Daarnaast vormt het onderzoek het afsluitende onderdeel van mijn studie Bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg, waar ik de master besturen van maatschappelijke organisaties volg. Bij dezen wil ik zorgaanbieders, de gemeente Roosendaal, de provincie Noord-Brabant en de Universiteit van Tilburg bedanken voor de medewerking aan dit onderzoek, in het bijzonder: F. Glorius Provincie Noord-Brabant B. Trimbos Gemeente Roosendaal K. Jongmans Gemeente Roosendaal T. Metze Universiteit van Tilburg J. Beijsterveldt Juzt H. van den Boom Politie J. Dekkers Da Vinci College S. van Gastel Traverse M. Geven Valkenhorst N. Heinkens GGZ F. de Mortel Stichting MEE M. van de Nieuwenhuijzen Bureau Jeugdzorg C. van Oevelen Thuiszorg Brabant-West T. Schuurbiers Luchtscouts Seppe M. Vriens CJG Roosendaal A. Willems Amarant A. van der Zijden GGD West-Brabant 1

3 2

4 Samenvatting Vanaf 2015 worden gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Nu zijn de taken nog verdeeld over gemeente, provincie en rijk. Niet alleen worden taken en bevoegdheden overgedragen, de zorg zal ook inhoudelijk veranderen. De pedagogische civil society maakt onderdeel uit van deze zorginhoudelijke verandering. Ook de gemeente Roosendaal (opdrachtgever) wil inzetten op de pedagogische civil society. Ze wil weten of er draagvlak bestaat onder de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders voor dit concept. Mocht dit zo zijn, dan wil ze weten wat de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders onder pedagogische civil society verstaan. Uit een draagvlakpeiling is gebleken dat er voldoende draagvalk bestaat voor het concept pedagogische civil society onder de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders. Op basis van de opdrachtomschrijving is de volgende centrale vraagstelling ontstaan: Op welke wijze geven zorgaanbieders werkzaam in het Roosendaalse jeugddomein vanaf 2015 invulling aan het concept pedagogische civil society, welke betekenis verlenen zij aan dit concept, wie maken onderdeel uit van de pedagogische civil society, wat betekent de pedagogische civil society voor de samenwerking, het zorgaanbod en de rol van jeugdzorgprofessionals en in hoeverre verschilt de invulling van de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders met de bestaande theorie en welke gevolgen heeft dat daarvoor? Deze centrale vraagstelling wordt beantwoord via een casestudy. Allereerst is via literatuuronderzoek informatie verzameld over bestaande theorie van zowel het begrip civil society als pedagogische civil society, op basis van het literatuuronderzoek is een theoretisch kader opgesteld. Vervolgens zijn interviews afgenomen met alle Roosendaalse jeugdzorgaanbieders om te kijken wat zij onder het begrip verstaan. De interviews vormden de input voor het empirische deel van dit onderzoek. Het onderzoek is afgesloten met een interactieve bijeenkomst bij de gemeente Roosendaal, hierbij waren de ambtenaren jeugd van de gemeente aanwezig. De resultaten van de interactieve bijeenkomst zijn meegenomen in de empirie. Allereerst is gekeken naar de betekenis die verleend wordt aan het begrip pedagogische civil society. Gekozen is voor de volgende definitie uit de literatuur: Dat deel van de samenleving waar burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) in vrijwillige verbanden verantwoordelijkheid nemen voor een pedagogisch klimaat waarin het goed opvoeden en opgroeien is, in samenwerking met of juist als tegenkracht tot overheden (gemeenten, de jeugdsector, het welzijnswerk), bedrijven en andere civil society organisaties (bijvoorbeeld sportverenigingen) (Broeders, Duijvenstijn, e.a.,2011; 7). Uit de empirie is gebleken dat vrijwilligheid niet voorkomt in de betekenissen gegeven door Roosendaalse jeugdzorgaanbieders, de overheid wordt maar door één jeugdzorgaanbieder genoemd. Meerdere jeugdzorgaanbieders gebruiken betrokkenheid in hun omschrijving, betrokkenheid komt niet voor in de theoretische omschrijving. Vervolgens is aan de zorgaanbieders gevraagd aan te geven wie volgens hen onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society. Hieruit blijkt dat mensen met een informele rol dichter bij het kind staan dan mensen met een formele rol. Opvallend is dat een aantal aanbieders geen onderscheidt maakt in afstand tot het kind als het gaat om eerste- of tweedelijns zorgaanbieders, terwijl anderen een duidelijk onderscheid maken waarbij eerstelijns aanbieders dichter bij het kind staan. Alle zorgaanbieders zien ouders als onderdeel van de pedagogische civil society, dit terwijl er in de theorie over de civil society geen rol voor hen is weggelegd. Inzetten op de pedagogische civil society betekent dat er een belangrijke taak is weggelegd voor de sociale omgeving. Dit heeft gevolgen voor de zorgverlening, te weten: - de hulpverlener moet ondersteunen in plaats van overnemen; - een professional binnen een gezin; - van aanbodgericht werken naar vraaggericht werken; - de in te zetten interventies moeten passen bij de pedagogische civil society en uitgaan van zowel de traditioneel-klinische benadering als de community-psychologie. Verschillende zorgaanbieders gaven aan dat het huidige jeugdzorgaanbod overlap bevat. Dit kan voorkomen worden als iedereen zich weer op zijn eigen taak richt. Over het aantal jeugdigen dat in de toekomst een beroep doet op jeugdzorg verschillen de meningen, de theorie gaat er vanuit dat het aantal cliënten dat gebruik maakt van intensieve zorg in de toekomst zal afnemen en dat er meer jongeren gebruik maken van hulp uit de eigen omgeving, dit kan zijn via hun eigen sociale netwerk of via eerstelijns jeugdzorg. Niet alleen de zorgverlening verandert door de komst van de pedagogische civil society, ook het takenpakket van professionals. De zorgaanbieders schrijven de blauw gearceerde (zie tabel volgende pagina) taken toe aan 3

5 zorgverleners uit de nulde, eerste, en tweede lijn. Ook is op basis van de interviews met zorgaanbieders een extra rij aan de tabel toegevoegd, de taak signaleren voor de nulde lijn. Niet beroepskrachten uit Beroepskrachten uit de 1 ste -lijns gezinscoaches 2 de lijn de nulde lijn nulde lijn Medeopvoeder Contact onderhouden met Vertrouwensband Tijdelijk ondersteunen gezinnen en een vertrouwensband kweken kweken, gesprek aangaan Hulp bieden bij de opvoeding Dialoog aangaan Versterken/activeren eigen kracht Aanbieden van zwaardere hulpverlening Kennisuitwisseling Toezicht houden Versterken/activeren sociale omgeving Directe relatie met de 1 ste lijn Overbrengen van vaardigheden Aanspreekpunt Vraagstukken oplossen waar nodig m.b.v. een specialist Gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid Doorverwijzing naar 1 ste lijn Doorverwijzing naar 2 de lijn Signaleren Signaleren Inzetten op de pedagogische civil society leidt tot kansen en bedreigingen. Een aantal kansen dat uit dit onderzoek naar voren kwamen zijn: - kind en ouder worden krachtiger door steun die zij krijgen uit de pedagogische civil society; - iedereen wordt betrokken bij de opvoeding van een kind; - meer sociale controle; - mensen worden aangesproken op eigen verantwoordelijkheden. In dit onderzoek kwamen onder andere de volgende bedreigingen naar voren: - binnen bepaalde milieus is de sociale omgeving niet in staat de steun te geven die de maatschappij verwacht. - voor bepaalde problemen is professionele hulp nodig; - door sociale controle voelt men zich in zijn vrijheid beperkt, benauwend. 4

6 Inhoud 1. INLEIDING ONDERZOEKSOPZET PROBLEEMANALYSE AANLEIDING CASUSBESCHRIJVING DOEL EN VRAAGSTELLING ONDERZOEKSVRAGEN EN METHODEN RELEVANTIE BETROUWBAARHEID EN VALIDITEIT THEORETISCHE KADER DE CIVIL SOCIETY DE PLAATS VAN DE CIVIL SOCIETY BINNEN EEN SAMENLEVING DEFINITIE VAN HET BEGRIP CIVIL SOCIETY DE CIVIL SOCIETY VOLGENS DE TOCQUEVILLE TEKORTKOMINGEN VAN DE CIVIL SOCIETY EN STAAT DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY EEN DEFINITIE PARTIJEN BINNEN DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY EN HET ZORGAANBOD PROFESSIONALS BINNEN DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY KRITISCHE GELUIDEN PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY DE IDEAALTYPISCHE MAATSCHAPPELIJKE ORDENING DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY IN DE PRAKTIJK BETEKENIS PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY PARTIJEN BINNEN DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY EN HET ZORGAANBOD DE PROFESSIONALS BINNEN DE PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY VOOR- EN NADELEN PEDAGOGISCHE CIVIL SOCIETY CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN REFLECTIE LITERATUURLIJST BIJLAGEN

7 1. Inleiding Zoals iedere gemeente wordt de gemeente Roosendaal in 2015 verantwoordelijk voor de uitvoering van de jeugdzorg. De meeste gemeenten, zetten in op het versterken van de eigen kracht, het betrekken van de sociale omgeving bij de opvoeding en de pedagogische civil society, zo ook de gemeente Roosendaal. Ook het conceptwetsvoorstel Jeugdzorg (van 18 juni 2012, blz. 31) gaat uit van een cultuuromslag op basis van de visie op de pedagogische civil society. Veel gemeenten staan voor de vraag hoe hier in de praktijk vorm aan te geven. Allereerst vroeg de gemeente Roosendaal zich af of er onder de jeugdzorgaanbieders die met haar samenwerken voldoende draagvlak bestaat voor het concept pedagogische civil society. Uit dit onderzoek is gebleken dat er onder de jeugdzorgaanbieders voldoende draagvlak is voor dit concept, onduidelijk is echter wat zij hier precies onder verstaan en hoe zij er vanuit hun instelling invulling aan geven. Doel van dit onderzoek is dan ook om daar meer duidelijkheid over te geven, door de volgende centrale vraagstelling te beantwoorden: Op welke wijze geven zorgaanbieders werkzaam in het Roosendaalse jeugddomein vanaf 2015 invulling aan het concept pedagogische civil society, welke betekenis verlenen zij aan dit concept, wie maken onderdeel uit van de pedagogische civil society, wat betekent de pedagogische civil society voor de samenwerking, het zorgaanbod en de rol van jeugdzorgprofessionals en in hoeverre verschilt de invulling van de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders met de bestaande theorie en welke gevolgen heeft dat daarvoor? Binnen dit onderzoek staat het begrip pedagogische civil society centraal. Dit begrip is nog volop in ontwikkeling en er zijn dan ook verschillende definities van in omloop. In dit onderzoek wordt uitgegaan van de definitie van Broeders, Duijvenstein e.a., deze luidt als volgt: Dat deel van de samenleving waar burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) in vrijwillige verbanden verantwoordelijkheid nemen voor een pedagogisch klimaat waarin het goed opvoeden en opgroeien is, in samenwerking met of juist als tegenkracht tot overheden (gemeenten, de jeugdsector, het welzijnswerk), bedrijven en andere civil society organisaties (bijvoorbeeld sportverenigingen) (Broeders, Duijvenstijn, Wolswinkel, Broenink, & Fransen, 2011, p. 7). Leeswijzer De centrale vraag wordt in dit onderzoek beantwoord met een casestudie, meer over de methode van onderzoek is terug te vinden in hoofdstuk twee onderzoeksopzet. Na de onderzoeksmethode volgt het theoretisch kader, hoofdstuk 3. Dit hoofdstuk bestaat uit theorie over de civil society en theorie over de pedagogische civil society. Vervolgens worden de resultaten van de casestudy besproken in hoofdstuk 4, de pedagogische civil society in de praktijk, in de verschillende subparagrafen wordt een link gelegd met de theorie, de theorie over de pedagogische civil society speelt daarbij een belangrijke rol. Om een antwoord te vinden op de centrale vraagstelling is allereerst gekeken naar de definite die door de jeugdzorgaanbieders wordt gegeven aan het begrip pedagogische civil society. De resultaten daarvan vindt u in paragraaf 4.1. Vervolgens is onderzocht wie er allemaal onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society, de resultaten daarvan zijn weergegeven in paragraaf 4.2. Het versterken van de pedagogische civil society heeft ook gevolgen voor het huidige jeugdzorgaanbod, in paragraaf 4.3 wordt beschreven welke veranderingen jeugdzorgaanbieders verwachten in het zorgaanbod. Niet alleen het aanbod zal met het versterken van de pedagogische civil society veranderen ook van jeugdzorgmedewerkers wordt verwacht dat zij in de toekomst hun werkwijze aanpassen. Hoe het nieuwe profiel van de jeugdzorgprofessional eruit ziet volgens het Roosendaalse jeugddomein wordt beschreven in paragraaf 4.4. De empirie zal eindigen met zowel de voor- als de nadelen die verbonden kunnen worden aan de pedagogische civil society. Op basis van de uitkomsten van de empirie zal de centrale vraagstelling beantwoord worden in hoofdstuk 5: conclusies en aanbevelingen. 6

8 2. Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksopzet en het verloop van het onderzoek beschreven. 2.1 Probleemanalyse In 2015 zal er een grote verandering plaatsvinden binnen de jeugdzorg, de transitie jeugdzorg. Dit houdt in dat vanaf 2015 gemeenten verantwoordelijk zijn voor de jeugdzorg. Dit betekent dat taken die nu onder andere behoren tot de provincie dienen te worden overgeheveld naar gemeenten. De verschillende vormen van zorg (preventieve vrijwillige jeugdzorg, jeugd-ggz, provinciale jeugdzorg, gesloten jeugdzorg, jeugdreclassering, jeugdbescherming en licht verstandelijk gehandicapte jeugd) worden ondergebracht in één financieringssysteem en bij één bestuurslaag, de gemeente. Niet alleen taken en financiële middelen op het gebied van jeugdzorg worden overgeheveld naar gemeenten, de transitie, ook zal de zorg inhoudelijk veranderen. De inhoudelijke veranderopgave is gericht op minder inzet van gespecialiseerde opvangvoorzieningen voor kinderen en jongeren en meer inzet van voorzieningen om de opvoeding in de eigen sociale context te versterken (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 3). Deze zorginhoudelijke verandering wordt transformatie genoemd. Deze berust op twee pijlers: 1. Versterken van de informele steun binnen de sociale netwerken (civil society) en de algemene voorzieningen; 2. Een samenhangende zorgstructuur die uitgaat van het versterken van de opvoeding in plaats van het overnemen van de opvoeding (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 4) Dit onderzoek richt zich op de transformatie, meer specifiek op het begrip pedagogische civil society. Het versterken van de pedagogische civil society is een beleidsdoel in het toekomstige jeugdbeleid, wat inhoud dat de omgeving van een kind actief betrokken is bij de opvoeding van een kind en de ouders ondersteunt of adviezen geeft over de opvoeding. Door de civil society te versterken zouden jongeren langer in hun eigen omgeving kunnen opgroeien en minder snel een beroep doen op de zwaardere jeugdzorg. Het beleid moet zich in de toekomst niet meer alleen richten op het risicoperspectief, maar ook op de eigen kracht van het gezin en de samenleving. Hierdoor zal het opgroeiklimaat verbeteren (RMO & RVZ, 2009). De pedagogische civil society is afgeleid van het begrip civil society, de pedagogische civil society verwijst naar de doelgroep jeugd, in het theoretisch kader worden beide begrippen verder uitgewerkt. De vraag waar veel gemeenten mee worstelen is wat het begrip pedagogische civil society nu precies betekent en hoe gemeenten samen met de zorgaanbieders deze pedagogische civil society kunnen vormgeven en versterken. Ook bij de gemeente Roosendaal speelt deze vraag. Allereerst vraagt zij zich af of er onder Roosendaalse jeugdzorgaanbieders voldoende draagvlak is voor het concept pedagogische civil society. Mocht dit zo zijn dan wordt met een casestudy onderzocht wat de verschillende partners verstaan onder het begrip pedagogische civil society. Onlangs bracht adviesbureau K2 (2011, december) het onderzoek transitie van de jeugdzorg in Noord-Brabant, professionals aan het woord uit. In dit onderzoek speelde het begrip civil society een belangrijke rol. Uit het onderzoek blijkt dat professionals een verschillende betekenis geven aan dit begrip (Wesseldijk & Jallal, 2011). Vandaar dat het interessant is om te kijken wat de professionals in de gemeente Roosendaal hieronder verstaan. De uitkomsten van dit onderzoek zullen door de gemeente Roosendaal worden gebruikt om haar visie met betrekking tot het begrip pedagogische civil society verder uit te werken, als input voor het doorontwikkelen van het bestaande netwerk rond het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) en als input voor de subregio. 2.2 Aanleiding Dit onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van de provincie Noord-Brabant en de gemeente Roosendaal. Het concept pedagogische civil society speelt een belangrijke rol in het jeugdbeleid van de gemeente Roosendaal vanaf De gemeente vraagt zich af of er draagvlak is bij de jeugdzorgaanbieders waarmee zij samenwerkt voor het concept pedagogische civil society. Mocht er voldoende draagvlak zijn dan wil Roosendaal graag weten wat de jeugdzorgaanbieders verstaan onder het begrip en hoe zij hier invulling aan denken te gaan geven. Voor dit onderzoek betekent dat, dat er een draagvlakpeiling heeft plaatsgevonden onder de jeugdzorgaanbieders. De resultaten van die peiling zijn in onderstaand kader weergegeven. De gemeente Roosendaal gaf aan benieuwd te zijn of er draagvlak bestaat voor het concept pedagogische civil society. Vandaar dat hiernaar is gevraagd bij de zorginstellingen. Alle geïnterviewden zijn voorstander van het versterken van de eigen kracht en het betrekken van de sociale omgeving daarin. Volgens Amarant hoort de regie dan ook bij de cliënt te liggen, er moet dus sprake zijn van zelfbeschikking, zelfbepaling. Bureau 7

9 Jeugdzorg geeft aan dat haar plannen erop gericht zijn de regie terug te geven aan het eigen gezin, voor zover dat mogelijk is en tot daar waar het kan. In de praktijk geeft BJZ hier vorm aan door de periode dat gezinsvoogden binnen een gezin werkzaam zijn op basis van een ondertoezichtstelling (OTS) zo kort mogelijk te houden, waarna kan worden afgeschaald naar reguliere hulpverlening, zonder dwang. Waar afschaling niet mogelijk is wordt sneller overgegaan op voogdij, overnemen van het gezag. Die OTS duurde soms steeds langer en uiteindelijk werd dat dan een keer een voogdij, daar doen we nu veel korter over (M. van de Nieuwenhuizen, BJZ). Het CJG is positief over het feit dat de pedagogische civil society versterkt gaat worden. Volgens haar zijn stukjes verloren geraakt door de individualisering, maar ook is men meer gaan werken en wordt de maatschappij steeds sneller. Dus in die zin vind ik het wel een hele goede beweging en vanzelfsprekend, in de zin van ik denk dat dat vroeger goed werkte op die manier tot op een bepaalde hoogte. Er zijn natuurlijk ook situaties dat die omgeving heel beknellend was voor mensen. Maar ik denk dat het wel een betere basis is voor kinderen om op te groeien en voor ouders om op te voeden. Dat ze meer ingebed zijn in een sociaal verband (M. Vriens, CJG). De GGD ziet het als een noodzakelijke omwenteling in onze maatschappij om de eigen kracht te versterken en de sociale omgeving bij de opvoeding te betrekken. Mensen worden zelf verantwoordelijk voor hun eigen ontwikkeling. Het nadeel is echter dat niet iedereen hiertoe in staat is. De GGD verwacht dan ook niet alleen een verandering bij professionals, maar ook een verandering bij burgers. Aangegeven wordt dat de sociale omgeving veel kan betekenen, maar dat deze wel gemobiliseerd moet worden. Daarnaast is er in de sociale omgeving het een en ander veranderd, er zijn meer mensen gaan werken en we letten minder op elkaar. Dus je zult toch naar samenhangende structuren moeten zoeken die niet vanzelf je buren zijn. Maar veel meer zitten in bijvoorbeeld school, kinderopvang, sportclubs, vrijwilligersclubs en familie (A. van der Zijden, GGD). En deze structuren moeten geactiveerd worden, dat gaat niet vanzelf. De ggz juicht het versterken van de pedagogische civil society toe. Mensen moeten dan ook in hun eigen kracht gezet worden en hulp ontvangen waar dat nodig is. Deze hulp moet erop gericht zijn dat de cliënt het uiteindelijk zelf gaat doen. Dit levert volgens mevrouw Heinkens dan ook een aantal voordelen op voor de cliënt, deze is gelukkiger wanneer men het leven in eigen handen heeft, daadkrachtiger en kan zelf oplossingen bedenken voor datgene wat er op hen afkomt. Wel merkt ze op dat er altijd een groep blijft bestaan die afhankelijk is van goede zorg. Juzt geeft aan dat het versterken van de eigen kracht en verantwoordelijkheid van ouders gevoed is door bezuinigingen en het efficiënter inrichten van financieringsstromen. Dit sluit aan bij de gedachte van De Tocqueville die stelt dat de overheid burgerschap niet waardeert vanwege haar intrinsieke waarde, maar omdat de overheid er vanuit gaat dat burgerschap leidt tot bezuinigingen (Kruiter, 2010, p. 341). Ondanks dat is Juzt voorstander. Om het eigen kracht werken te verbeteren heeft stichting MEE haar personeel laten scholen. Ook voor de thuiszorg is het eigen kracht denken niet nieuw, die is dan ook van mening dat ik denk primair dat de verantwoordelijkheid voor opvoeden en verzorgen van een kind bij de ouders ligt. En dat het vanuit preventiegedachten, preventief het ontzettend belangrijk is om ouders daarover zo goed mogelijk te informeren en te adviseren en mogelijk waar nodig te ondersteunen om dat zo goed mogelijk zelfstandig te kunnen doen (C. van Oevelen, TWB). Traverse heeft sinds 2008 oplossingsgericht werken binnen haar organisatie ingevoerd. Wel geeft Traverse aan dat er doelgroepen bestaan die geen gebruik kunnen maken van hun netwerken of eigen krachten en daardoor dus afhankelijk zijn van hulp. Op basis van bovenstaande draagvlakpeiling kunnen we concluderen dat er voldoende draagvlak bestaat voor het concept pedagogische civil society onder de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders. Dit betekent dat onderzoek verricht kan worden naar de betekenis die Roosendaalse zorgaanbieders geven aan het begrip pedagogische civil society en hoe zij invulling gaan geven aan dit begrip. 2.3 Casusbeschrijving In dit onderzoek is ervoor gekozen het begrip pedagogische civil society te onderzoeken binnen één gemeente. Gezocht is naar een middelgrote gemeente, die een actieve rol inneemt binnen de transitie, waar bovendien de meeste zorgaanbieders een locatie gevestigd hebben. Er is niet gekeken naar grote steden omdat de problematiek daar te omvangrijk is. Op basis van deze aspecten is gekozen voor de gemeente Roosendaal. De gemeente Roosendaal is een centrumgemeente met inwoners. Hiermee behoort zij niet tot de grootste gemeenten van Noord-Brabant maar ook zeker niet tot de kleinste. Binnen de transitie jeugdzorg werken verschillende gemeenten in Noord-Brabant samen in transformatieteams. De gemeente Roosendaal vormt samen met de gemeenten Bergen op Zoom, Halderberge, Moerdijk, Steenbergen en Woensdrecht transformatieteam West-Brabant West. Wethouder K. Jongmans (gemeente Roosendaal) is bestuurlijke trekker van dit transformatieteam. Daarnaast heeft de gemeente Roosendaal een duidelijke visie op de transitie, waarin de pedagogische civil society een belangrijk uitgangspunt is, dat nog verdere invulling behoeft. Enkele punten die terugkomen in de regionale visie zijn: - Primair doel: het realiseren van een prettig en gezond opgroei- en opvoedklimaat voor jeugd en ouders in West-Brabant; - Ondersteuning en hulp bij opvoeden en opgroeien sluiten aan bij de vragen en prioriteiten van het gezin en zijn aantoonbaar gericht op het versterken van de eigen kracht en verantwoordelijkheid van jeugd en ouders; 8

10 - Onze professionals zijn vraaggerichte generalisten. Ieder gezin krijgt zoveel mogelijk te maken met een vast aanspreekpunt. Die persoon roept aanvullende expertise in als dat nodig is; - Focus van risico s mijden verleggen naar voorwaarden scheppen, de kracht van de sociale omgeving en het eigen gezin moet meer benadrukt worden; - Van directe individuele interventies naar versterking van de sociale omgeving (West-Brabant, 2011). De uitkomsten van dit onderzoek worden gebruikt door de gemeente Roosendaal om de visie verder aan te scherpen en om het CJG-netwerk door te ontwikkelen. De provincie Noord-Brabant krijgt door middel van dit onderzoek een beter zicht op hoe de verschillende zorgaanbieders denken over de pedagogische civil society. De gemeente Roosendaal omschrijft de opdracht als volgt: De pedagogische civil society is een theorie en hanteren wij in ons beleid. De opdracht wordt om bij onze partners te onderzoeken wat zij hieronder verstaan en wat men hier zelf in denkt te kunnen betekenen. De tijdslijn van het onderzoek is dusdanig dat we de out-put als in-put kunnen gebruiken voor ons sub-regionaal proces met de partners en andere gemeenten. Van de gemeente Roosendaal wordt gevraagd om de ingangen bij de partners te verzorgen en zelf medewerking te verlenen aan interviews en actief meelezen van de concept resultaten. (Bregje Trimbos-Klijs, beleidsadviseur Jeugd, Gemeente Roosendaal) 2.4 Doel en vraagstelling Deze paragraaf bestaat uit de doelstelling, centrale vraagstelling en de probleemstelling van dit onderzoek Doelstelling In dit onderzoek wordt gezocht naar de betekenis die zorgaanbieders geven aan het begrip pedagogische civil society. Allereerst wordt beschreven wat volgens de theorie het begrip inhoudt, daarna wordt gekeken welke betekenis zorgaanbieders geven aan het begrip. Nu is onduidelijk welke betekenis jeugdzorgaanbieders in Roosendaal geven aan het begrip pedagogische civil society en welke invulling zij geven aan de pedagogische civil society. Dit onderzoek moet hier meer duidelijkheid over verschaffen. Om een goed beeld te geven van de praktijk is ervoor gekozen het onderzoek uit te voeren binnen één gemeente, namelijk Roosendaal. Het gaat dus om toetsend onderzoek, waarbij bestaande theorie wordt getoetst aan datgene wat de praktijk eronder verstaat. Omdat onderzoek gedaan wordt naar de betekenis die wordt gegeven aan een bepaald begrip is het onderzoek exploratief van karakter: Verkennend onderzoek naar een probleem waar geen of zeer weinig kennis over beschikbaar is. Exploratief onderzoek mondt uit in (gedetailleerde) empirische beschrijvingen. Het wordt ook gebruikt voor onderzoek naar betekenisverlening door actoren, bijvoorbeeld op welke wijze een bepaald (bestuurskundig) concept in de praktijk invulling krijgt (Thiel, 2010, p. 192). Er is vrijwel niets bekend over de gedachten die zorgaanbieders hebben bij het begrip pedagogische civil society. Het doel in deze scriptie is dan ook, in kaart brengen wat de praktijk (jeugdzorgaanbieders in Roosendaal) verstaat onder het begrip pedagogische civil society en in hoeverre dit aansluit bij de bestaande theorie. Centrale vraagstelling Gekozen is voor een exploratieve vraagstelling, omdat de verwachtingen van de zorgaanbieders pas tijdens het onderzoek naar voren komen, hierdoor bestaat er nog geen referentie waaraan wordt getoetst (Thiel, 2010, p. 26). De centrale vraagstelling luidt als volgt: Op welke wijze geven zorgaanbieders werkzaam in het Roosendaalse jeugddomein vanaf 2015 invulling aan het concept pedagogische civil society, welke betekenis verlenen zij aan dit concept, wie maken onderdeel uit van de pedagogische civil society, wat betekent de pedagogische civil society voor de samenwerking, het zorgaanbod en de rol van jeugdzorgprofessionals en in hoeverre verschilt de invulling van de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders met de bestaande theorie en welke gevolgen heeft dat daarvoor? 9

11 Probleemstelling In dit onderzoek wordt uitgegaan van de volgende probleemstelling: Bestaat er onder de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders voldoende draagvlak voor het concept pedagogische civil society, bij voldoende draagvlak wil de gemeente Roosendaal weten welke betekenis zorgaanbieders geven aan het begrip pedagogische civil society, wie volgens hen onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society, wat dit betekent voor de taakverdeling, samenwerking, het zorgaanbod en de competenties van de veldwerkers en hoe dit zich verhoudt tot de theorie. 2.5 Onderzoeksvragen en methoden Om de centrale vraagstelling te beantwoorden zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: Theoretische deelvragen 1. Wat houdt de civil society gedachte in? 2. Wat is de pedagogische civil society? Empirische deelvragen 3. Welke verwachtingen kunnen worden afgeleid uit de theorie? 4. Welke betekenis geven de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders aan het begrip pedagogische civil society? 5. Wie maken volgens de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders deel uit van de pedagogische civil society? 6. Verwachten de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders een verandering in het zorgaanbod door inzet van de pedagogische civil society? 7. Betekent de pedagogische civil society een verandering in de werkwijze van Roosendaalse jeugdzorgprofessionals? 8. Wat zijn volgens de Roosendaalse jeugdzorgaanbieders de voor- en nadelen van de pedagogische civil society? 9. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen praktijk en theorie? Onderzoeksmethoden Dit onderzoek is kwalitatief van aard. Centraal staat de invulling die zorgaanbieders geven aan het begrip pedagogische civil society. In dit onderzoek worden de volgende onderzoeksmethoden toegepast, literatuuronderzoek en interviews binnen een casestudy. Het onderzoek wordt afgesloten met een interactieve bijeenkomst waaraan de ambtenaren jeugd van de gemeente Roosendaal deelnemen. Door verschillende methoden te gebruiken wordt de validiteit van het onderzoek vergroot: triangulatie (Thiel, 2010, p. 61; Verhoeven, 2007, p. 25; Robson, 2002, p. 371). Hieronder worden de verschillende methoden kort toegelicht. Onderzoeksdesign Robson maakt onderscheid tussen flexible en fixed designs. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een flexible design. Flexible design is een onderzoeksstrategie waarbij het onderzoeksdesign ontstaat tijdens het proces van dataverzameling en data-analyse (Robson, 2002, p. 547). Vrijwel altijd gaat het om kwalitatieve data. Voorbeelden van flexible designs zijn grounded theory, etnografie en casestudies (Robson, 2002, p. 165 en 547). In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een casestudie. Om de praktijk vanaf 2015 goed in beeld te brengen is ervoor gekozen een casestudie uit te voeren binnen de gemeente Roosendaal. Robert Yin (1981; 1994) definieert case study als volgt Case study is a strategy for doing research which involves an empirical investigation of a particular contemporary phenomenon within its real life context using multiple sources of evidence (Yin in Robson, 2002, p.178). Vanaf 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdzorg, door binnen één gemeente te kijken wat de verwachtingen op basis van de theorie zijn en hoe deze verwachtingen zich verhouden met de praktijk ontstaat een goed beeld op de te verwachten situatie vanaf Robson (2002) onderscheidt vier typen onderzoek te weten verkennend, verklarend, beschrijvend en emancipatorische (Robson, 2002, pp ). Aan dit rijtje kunnen we nog een drietal soorten case-studies toevoegen: de intrinsieke case-study (Stake, 1995), de instrumentele case-study (Stake, 1995) en de collectieve case-study (Yin, 2003) (Baxter & Jack, 2008, pp ). In dit onderzoek is sprake van een instrumentele case-study, de case wordt gebruikt om inzicht te verkrijgen in het begrip pedagogische civil society. Het probeert als het ware het begrip pedagogische civil society verder te verkennen door te spreken met bestuurders/managers in de Roosendaalse jeugdzorg. 10

12 Literatuuronderzoek Literatuuronderzoek houdt in dat geschreven documenten worden bestudeerd. In het vooronderzoek wordt literatuur verzameld over de (pedagogische)civil society voor het opstellen van een theoretisch kader. Aan de hand van de theorie worden een aantal verwachtingen geschetst. Interviews Om de geschetste verwachtingen te toetsen aan de praktijk zullen interviews worden gehouden met de zorgaanbieders binnen de gemeente Roosendaal die vanaf 2015 betrokken zijn bij het jeugdbeleid. Daarnaast vinden interviews plaats met een aantal partijen uit de civil society, een directeur van een school, een vrijwilliger bij een sportvereniging en een thematisch wijkagent jeugd. Deze personen behoren tot de pedagogische civil society. Door alle zorgaanbieders uit het Roosendaalse jeugddomein te interviewen ontstaat een compleet beeld van de verschillende visies van de zorgaanbieders rondom het begrip pedagogische civil society. De interviews bij de zorgaanbieders worden gehouden met beleidsmedewerkers, beleidsadviseurs of managers. Hiervoor is gekozen omdat de verwachting is dat zij al rekening houden met de veranderingen die hen te wachten staan en ook ideeën hebben over hoe de organisaties waarvoor zij werkzaam zijn gaat veranderen door de transitie. Het is gezien de tijd onmogelijk alle partijen uit de civil society te interviewen vandaar dat een selectie is gemaakt, waarbij zowel beroepskrachten als een vrijwilliger geïnterviewd zullen worden. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een open vragenlijst. Dit omdat de onderzoeker op zoek is naar een niet volledig uitgekristalliseerde visie op het begrip pedagogische civil society. Via open vragen kan in het interview gezorgd worden dat alle elementen aan bod komen, aan de andere kant heeft de geïnterviewde de ruimte om zijn visie kenbaar te maken en kan de interviewer hierop doorvragen. De open vragen die gebruikt worden zijn afgeleid van de theorie. Voor dit onderzoek worden twee vragenlijsten opgesteld één voor de zorgaanbieders en één voor de partijen uit de civil society. Beide vragenlijsten zijn terug te vinden in de bijlagen. De selectie van respondenten vindt plaats door de gemeente Roosendaal, die de onderzoeker zal introduceren bij de verschillende partners. Er is dus sprake van een selecte steekproef waarbij de opdrachtgever een lijst met deskundigen heeft opgesteld (Verhoeven, 2007, p. 162). Deze deskundigen zijn door de onderzoeker benaderd. Voor dit onderzoek betekent dat, dat alle zorgaanbieders uit het Roosendaalse jeugddomein geïnterviewd zijn, te weten: Amarant Bureau Jeugdzorg Centrum voor Jeugd en Gezin Gemeenschappelijke GezondheidsDienst Geestelijke gezondheidsdienst Juzt Stichting MEE Thuiszorg West-Brabant Traverse Valkenhorst In dit onderzoek is ervoor gekozen om naast zorgaanbieders ook partijen te interviewen die deel uitmaken van de pedagogische civil society, te weten: Da Vinci College, politie en luchtscouts Seppe. Dat betekent dat er voor dit onderzoek in totaal 13 interviews zijn afgenomen. Hiervoor is gekozen om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van de pedagogische civil society binnen het Roosendaalse jeugddomein. Alle zorgaanbieders binnen het Roosendaalse jeugddomein zijn geïnterviewd en om te kijken vanuit een wat breder perspectief zijn er ook interviews afgenomen met partijen uit de civil society. Uiteindelijk is het voor de gemeente Roosendaal van belang dat zowel zorgaanbieders als partijen uit de civil society een bijdrage gaan leveren, om het beleid te laten slagen. Kind en gezin zelf maken geen onderdeel uit van het onderzoek. De uitwerking van de interviews gebeurt via het transcript. De interviews worden letterlijk uitgetypt en voorgelegd aan de geïnterviewde ter verificatie. Van ieder interview wordt een analyse opgesteld, waarin een aantal vaste onderdelen aan bod komen. Waarna deze analyses met elkaar vergeleken worden. Interactieve bijeenkomst Het doel van de interactieve bijeenkomst was de resultaten te presenteren aan de ambtenaren jeugd van de gemeente Roosendaal. Daarnaast vond er een discussie plaats op basis van de resultaten. Deze discussie richtte zich op wat verstaan de medewerkers jeugd van de gemeente Roosendaal onder het begrip, welke vooren nadelen verbinden ze aan het begrip en wie maken deel uit van de pedagogische civil society. 11

13 2.6 Relevantie Bij relevantie kan een onderscheid gemaakt worden tussen maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie. Maatschappelijke relevantie Dit onderzoek zal in de eerste plaats maatschappelijk relevant zijn voor de Provincie Noord-Brabant die de onderzoeksopdracht heeft verstrekt en de gemeente Roosendaal, omdat het op zoek gaat naar de betekenis die zorgaanbieders binnen de gemeente Roosendaal geven aan het begrip pedagogische civil society. Op basis van de uitkomsten van het onderzoek kan de gemeente Roosendaal een algemene visie opstellen met betrekking tot het begrip pedagogische civil society en deze visie zal als input dienen voor het door ontwikkelen van het bestaande CJG netwerk. De jeugdzorg binnen Nederland maakt een grote verandering door, taken en bevoegdheden worden overgeheveld naar gemeenten en tegelijkertijd wordt op het gebied van jeugdzorg een nieuwe werkwijze geïntroduceerd. Het idee is dat daarmee de zorg voor jeugd zal verbeteren. Verschillende provincies en gemeenten zullen hierbij een andere aanpak hanteren, dit onderzoek geeft een aanvulling op de bestaande kennis binnen de Provincie Noord-Brabant op het gebied van jeugdzorg. Het geeft meer inzicht in de verwachtingen die zorgaanbieders hebben bij het begrip civil society. Dit onderzoek kan relevant zijn voor professionals en uitvoerders binnen het domein jeugdzorg. Mogelijk dat andere zorgaanbieders informatie kunnen verkrijgen uit dit onderzoek om zo het eigen beleid rondom jeugdzorg aan te passen aan de veranderingen die hen in de toekomst te wachten staan. Wetenschappelijke relevantie Wetenschappelijk is dit onderzoek relevant omdat het theorieën over de civil society koppelt aan het beleidsterrein jeugdzorg. Aan de hand van deze theorie zullen de veranderingen binnen de jeugdzorg binnen één gemeente in kaart worden gebracht. In het kader van jeugdzorg wordt ook wel gesproken over de pedagogische civil society een begrip dat enkele jaren geleden is geïntroduceerd door Micha de Winter en nog volop in ontwikkeling is, dit onderzoek kan een bijdrage leveren aan de doorontwikkeling van dit begrip. 2.7 Betrouwbaarheid en validiteit Hieronder wordt de betrouwbaarheid en validiteit van dit onderzoek beschreven Betrouwbaarheid Doel van dit onderzoek is in kaart brengen wat de praktijk (jeugdzorgaanbieders in Roosendaal) verstaat onder het begrip pedagogische civil society en in hoeverre dit aansluit bij de bestaande theorie. Het gaat dus om de verwachtingen die Roosendaalse jeugdzorgaanbieders hebben als het gaat om de pedagogische civil society. Verwachtingen geeft al aan dat deze in de toekomst kunnen wijzigen. De verwachtingen in dit onderzoek zijn gebaseerd op het huidige transitiebeleid en de kennis die op dit moment beschikbaar is over de pedagogische civil society. Wanneer dit onderzoek nogmaals wordt uitgevoerd kan het zijn dat de verwachtingen geschetst in dit onderzoek niet meer geldig zijn als gevolg van beleids- en theoriewijzigingen. Zijn de verwachtingen geschetst in dit onderzoek in de toekomst nog wel geldig dan kan dit onderzoek dienen als een 0-meting. Validiteit De interne validiteit moet aangeven of gemeten is wat men wilde meten. De interne validiteit van dit onderzoek is erg afhankelijk van de beschikbare theorie. Opgemerkt moet worden dat de theorie met betrekking tot pedagogische civil society nog volop in ontwikkeling is. De verwachtingen op basis van de huidige theorie worden getoetst aan de betekenis die actoren eraan geven in de praktijk. De externe validiteit verwijst naar de generaliseerbaarheid van de resultaten. Het onderzoek wordt uitgevoerd middels een case-studie, de resultaten zijn generaliseerbaar binnen de subregio (bestaande uit een zestal gemeenten waarvan Roosendaal er één is) omdat het grotendeels met elkaar overeenkomt. Daarnaast bestaat het netwerk binnen de jeugdzorg binnen de subregio uit dezelfde zorgaanbieders. De uitgangspunten van de transitie komen in de provincie Noord-Brabant overeen, wel is de invulling per gemeenten verschillend. Op hoofdlijnen zal het gehanteerde beleid van de verschillende gemeenten in Noord-Brabant met elkaar overeenkomen. Waardoor de verwachtingen geldig kunnen zijn op meerdere gemeenten, de toetsing vindt echter alleen plaats in Roosendaal (Thiel, 2010, p. 106). 12

14 3. Theoretische kader Dit hoofdstuk is een theoretische verkenning van het begrip pedagogische civil society. Omdat de pedagogische civil society is afgeleid van de civil society begint het hoofdstuk met theorie over de civil society, daarna volgt theorie over de pedagogische civil society. 3.1 De civil society Het begrip civil society is afgeleid van de vrije associaties van De Tocqueville (gelegenheidsnetwerken), de gemeenschap van de Polis (Aristoles); maar ook filosofen als Hobbes, Locke en Rousseau spraken over de civil society. Ten tijde van de verlichting had de civil society een positieve betekenis, het stond voor een beschaving waarin mensen in vrede samen zouden leven als politiek volwassenen verantwoordelijke burgers: in hun privéleven, in hun gezinsleven en als burgers in de publieke sfeer (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, pp ). Mensen zouden onafhankelijk en vrij zijn, samenwerkend binnen de kaders van de rechtsstaat, zonder betutteld of onderdrukt te worden door een autoritaire staat (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 45). De civil society vormde een kritisch en utopisch contrapunt ten opzichte van de traditionele samenleving (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 45). De betekenis is in de loop der jaren verschoven, zo stelt Hegel dat de bürgerliche Gesellschaft duidt op datgene wat zich tussen de private sfeer en de staat bevindt, inclusief de markt. Anderen, zoals Hutchinson, Smith, August, Comte, praten over het sociale en politieke leven buiten de private sfeer van huis en gezin (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 42). De bürgerliche gesellschaft werd beheerst door de stedelijke middenklasse die zich organiseerde in loges, clubs en netwerken (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 51). Andere klassen namen niet deel aan de civil society omdat zij hiervan uitgesloten waren of er geen profijt van ondervonden. In de negentiende en vroeg twintigste eeuw veranderde dit beeld. Een deel van de middenklasse keerde zich tegen de civil society en tegelijkertijd namen andere lagen deel aan de civil society, zoals vrouwen en sociaal democratische arbeidsbewegingen (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 52). De sporen van de middenklasse die zich inzet voor de civil society zijn momenteel nog steeds zichtbaar. Dit heeft mede te maken met de civil society capaciteit die ongelijk verdeeld is. De capaciteit wordt onder andere bepaald door de beschikbaarheid van tijd, aanwezigheid van middelen, het communicatienetwerk en de opleiding van een persoon (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 52). In Nederland kennen we het begrip civil society al een lange tijd, alleen noemden we het toen maatschappelijk middenveld (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 34). Het maatschappelijk middenveld stamt uit de tijd van de verzuiling (eind 19 de eeuw, begin 20 ste eeuw), er was sprake van actieve burgers, met een enerzijds terughoudende, anderzijds ook responsief-stimulerende overheid die het mogelijk maakte dat burgers allerhande activiteiten, van sociale verzekeringen tot het in verenigingsverband kweken van Dahlia s, van Kraamzorg tot oudedagvoorzieningen, van onderwijs tot sportbeoefening, zelf in gezamenlijke verantwoordelijkheid organiseren (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 34). In Nederland gebeurde dit onder andere door kerken, die in die tijd functioneerden als liefdadigheidsinstellingen. Door de opkomst van de vele verenigingen en stichtingen ontstond er een nieuwe discussie in Nederland over de rol die niet-statelijke verbanden in de samenleving innamen, deze discussie werd de ordeningsdiscussie genoemd. Deze heeft geleid tot een drietal concepten: 1. Soevereiniteit in eigen kring; protestantse opvatting, niemand mag zichzelf alle macht toekennen; 2. Subsidiariteit; katholieke opvatting, de staat geeft ruimte voor het ontstaan van maatschappelijke initiatieven, maar gelijktijdig waakt zij over het algemeen welzijn. Komt het algemeen welzijn in gevaar dan komt de staat in beeld en dient zij te helpen (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 37); 3. Functionele decentralisatie; sociaal democratische opvatting, de uitvoering van specifieke taken moet zo dicht mogelijk liggen bij degene die met de regeling te maken hebben (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 40). Het laatste kwart van de 20ste eeuw wordt het begrip civil society gebruikt in de strijd tegen dictaturen. De betekenis van het begrip is inmiddels veranderd. Het keert zich tegen een alles controlerende staat en een allesdoordringende markt (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 47). In recente jaren, zeker na 1989, de val van De Muur, is het begrip hoe langer hoe meer gaan verwijzen naar het geheel van instituties en vrije associaties dat zich bevindt tussen overheid, markt en privésfeer: een deel van de samenleving, niet langer het geheel (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 22). In een nog meer toegespitste betekenis kan het dan gaan om zaken als sociale bewegingen, georganiseerd vrijwilligerswerk, charitieve initiatieven en filantropen (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 22). De leidende waarde van deze sociale bewegingen zijn vriendschap en zorg, de bewegingen zijn niet gericht op politieke macht of het creëren van winst door het aanbieden van bepaalde goederen of diensten (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 31). 13

15 Voorheen verwees het begrip civil society naar de samenleving in zijn geheel, tegenwoordig naar een ruimte binnen de samenleving (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 22). Het gaat dus om instituties en verbanden die zijn opgericht buiten de sfeer van de overheid en de markt. Het gaat om horizontale verbanden die vrijwillig zijn ontstaan door een samenwerking tussen burgers. Tegenwoordig zien we dat de civil society ook steeds vaker nationale grenzen overschrijdt, denk hierbij aan milieubewegingen en mensenrechtenbewegingen. Onderstaande tabel geeft de belangrijkste kenmerken van gemeenschap, markt, staat en civil society als ideaaltypische maatschappelijke ordening weer: Gemeenschap Markt Staat Civil society Leidend principe Solidariteit Concurrentie Hiërarchie Vrijwilligheid Dominante factoren Gezinnen, buurten Ondernemingen Bureaucratieën Verenigingen Voorwaarde voor Toerekening Koopkracht Wettelijke Commitment deelname bevoegdheid Besluitvormingsregel Consensus Vraag en aanbod Gezaghebbend oordeel Discussie Transactiemiddel Achting Geld Dwang Argumenten Goederen Solidaire goederen Private goederen Collectieve goederen - Externe effecten Wederzijdse genegenheid, collectieve identiteit Welvaart, verantwoordelijkheid Zekerheid, rechtvaardigheid Sociaal kapitaal, publieksopinievorming Table 1: Ideaaltypische maatschappelijke ordening (Dekker, 2002, p. 12; Dekker, 1999, p. 16) De plaats van de civil society binnen een samenleving De civil society bevindt zich in een publieke ruimte tussen de staat, markt en de private sfeer. Deze publieke ruimte wordt ingevuld door clubs, verenigingen, sociale bewegingen en netwerken. De private sfeer is van belang voor het mogelijk maken van de civil society, het gezin moet ruimte overlaten voor maatschappelijke inzet (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 53). De staat kan faciliterend optreden maar mag de rol van het middenveld niet overnemen (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 11). Sociale en culturele initiatieven die spontaan vanuit de lokale gemeenschap ontstaan en niet worden gesubsidieerd worden waardevoller geacht dan soortgelijke initiatieven vanuit de overheid of de daaraan verbonden non-profitinstellingen (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 11). Figuur 1 geeft de plaats van de civil society weer: Figure 1: Eigen bewerking, de civil society tussen staat, markt en gemeenschap op basis van (Koopmans, 2001, p. 287; Dekker, 1999, p. 18) en de sheets uit het college MOM 14

16 De civil society vormt een reactie op bestaande of dreigende omstandigheden. Dit doet zij via een drietal hoofdfuncties, die Charles Handy (1988, pp ) als volgt typeert: - Mutual support: uitgangspunt wederzijdsheid, inzet van vrijwilligers gericht op zelfhulp en onderlinge ondersteuning. Doel is het ontwikkelen en onderhouden van sociaal kapitaal. Hierbij kan het gaan om lotgenotencontacten maar ook sportverenigingen. De overheid heeft hierbij de rol van ondersteunen. (Meijs, 2010, pp. 8, 11); - Campaigning organisaties: inzet gericht op een al dan niet ideëel belang. Het doel is een geluid te geven tegenover overheid of bedrijfsleven vanuit de filosofie van een politieke civil society. Voorbeelden van dit type organisaties zijn lokale actiegroepen en politieke partijen. De overheid dient dit type organisaties toe te laten tot het beleidsproces (Meijs, 2010, pp. 9, 11); - Service delivery organisations: klassieke dienstverlening die zich richt op vrijwillige inzet door het verzorgen van diensten voor anderen. Het doel is dienstverlening aan te bieden tegen lagere kosten en/of het aanbieden van dienstverlening met een hogere kwaliteit. Voorbeelden zijn het aanbieden van voorleeshulp maar ook stichting de Zonnebloem. De overheid dient voorwaarden te scheppen waardoor dit type organisatie haar dienstverlening kan voortzetten, bijvoorbeeld doormiddel van financiële steun (Meijs, 2010, pp. 8, 11). Binnen de civil society komen we verbanden tegen op verschillende niveaus in de samenleving. Zo onderscheiden we: Primaire verbanden Secundaire verbanden Tertiaire verbanden Dit zijn verbanden die een persoon heeft met zijn vrienden en familie. Het contact binnen deze verbanden is intensief en nauw samenhangend met de identiteit. Een voorbeeld van dit soort verbanden zijn zelfhulpgroepen. Hierbij gaat het om verbanden waarbij de leden een frequent contact met elkaar hebben. Bijvoorbeeld omdat zij eens in de week samen sporten. Deze verbanden zien we terug bij sportclubs, vrijwilligers en politieke organisaties. Bij deze verbanden delen de leden een gemeenschappelijk ideaal of belang. Dat kan bijvoorbeeld doordat zij donateur zijn van een goed doel zoals het Wereld Natuur Fonds. Table 2: civil society op verschillende niveaus in de samenleving (sheets colleges mom 2012) Hasenfeld en Gidron (Hasenfeld & Gidron, 2005, p. 101) onderscheiden een drietal verhoudingen tussen de civil society en de staat, de verhouding met de staat kan verschuiven gedurende het bestaan van de organisatie. 1. Neutraal: Deze gemeenschappen richten zich vooral op het welbevinden van de eigen leden. Er vindt interactie met de overheid plaats bijvoorbeeld omdat er belasting moet worden betaald (legale interacties). Verder is deze groep neutraal ten opzichte van de staat en politiek, dit omdat de politiek en de staat geen invloed uitoefenen op de activiteiten van de gemeenschap. Voorbeelden van dit soort verbanden zijn sociale groepen en zelfhulpgroepen. 2. Oppositioneel: De civil society probeert politieke verbanden en het door hen gevoerde beleid direct te beïnvloeden. Ze proberen de veranderingen te verwezenlijken met behulp van niet-conventionele politieke middelen. De verbanden zijn actief op verschillende niveaus, zoals nationaal en lokaal. Een voorbeeld van dit soort organisaties zijn mensenrechtenbewegingen. Er zijn twee soorten oppositionele verbanden: Transforming: deze verbanden verzetten zich tegen het regime/bestuur van de staat en proberen het regime/bestuur te vervangen door een ander regime/bestuur. Bijvoorbeeld prodemocratie verbanden. Reforming: deze verbanden verzetten zich niet tegen het regime maar richten zich vooral op het beïnvloeden van het beleid dat wordt gevoerd door het regime, een voorbeeld hiervan is een mensenrechtenorganisatie. 3. Legitiem: de civil society versterkt het beleid en de legitimiteit van het landsbestuur. Dit doet ze door middel van haar programma s, die vaak afhankelijk zijn van legitimiteit en financiële support van de staat. Het gaat hierbij meestal om non-profit dienstverleners, zoals ziekenhuizen Definitie van het begrip civil society Het begrip civil society kent verschillende definities, hieronder zijn er een aantal opgesomd: as a sphere of social interaction between economy and state, composed above all of the intimate sphere (especially the family), the sphere of association (especially voluntary associations), social movements, and forms of public communication. (Cohen & Arato, 1992, p. ix) the space of uncoerced human association and also the set of relational networks formed of the sake of family, faith, interest, and ideology that fill this space. (Walzer, 1995, p. 7) Is the largely self-generating and self-regulating world of private groups and institutions family, business, advocacy, sports, locality, religion, ethnicity. Here ordinary lives are lived, mostly unvexed by a distant and impersonal authority; here freedom, reciprocity, and mutual aid are nurtured. Civil society is the pre-eminent realm within which energies are liberated and well-being 15

17 is enhanced. It is also a brake on government. Without a vibrant civil society, government is likely to be unrestrained and unresponsive. (Selznick, 2002, p. 44) 1. Minimaal bestaat de burgerlijke maatschappij waar vrije verbanden bestaan die niet door de staatsmacht worden bevoogd. 2. Duidelijker bestaat de burgerlijke maatschappij waar de samenleving in haar geheel zichzelf vorm kan geven en haar handelingen kan coördineren door zulke verbanden. 3. Als alternatief voor of aanvulling op de tweede betekenis kunnen we van een burgerlijke maatschappij spreken waar het geheel van verbanden de loop van het staatsbestuur in belangrijke mate kan bepalen of beïnvloeden. (Taylor, 1996, p. 58) the ensemble of organized social activities, formal and informal, that are not directly grounded in family and kinship, economic production and exchange, or the state but are politically relevant (Rueschmeyer, 1998, p. 18) Het totaal aan instituties, organisaties en individuen die zich bevinden tussen de familie, de staat en de markt, waarbij mensen zich vrijwillig associëren om zich in te spannen voor gedeelde interesses (Anheier, 2005, p. 9) Wanneer naar de verschillende definities wordt gekeken vallen een aantal dingen op. Zo gaat het om een sociale interactie tussen een bepaalde groep mensen (menselijke associaties) die elkaar vindt in een netwerk. Het netwerk kan ontstaan op basis van vertrouwen, interesses en ideologie. De netwerken sturen zichzelf, het kan gaan om private groepen of instituties. Het netwerk is niet in het leven geroepen door een autoriteit maar komt op vanuit de maatschappij (vrije verbanden/vrijwillige initiatieven). Vrijheid, wederkerigheid en wederzijdse afhankelijkheid zijn belangrijke kenmerken van de civil society De civil society volgens De Tocqueville Zoals aan het begin van dit hoofdstuk is aangegeven is het begrip civil society afgeleid van de gedachten van verschillende filosofen. Een van die filosofen is Alexis de Tocqueville, zijn ideeën worden in deze paragraaf uitgewerkt. Voor De Tocqueville is gekozen omdat zijn gedachten goed weergegeven zijn in het boek civil society tussen uit en nieuw, daarnaast schreef de heer De Kruiter het boek Mild despotisme waarin de gedachte van De Tocqueville worden gekoppeld aan de verzorgingsstaat. Omdat in dit onderzoek ook een koppeling plaatsvindt tussen theorie over de pedagogische civil society en een onderdeel van de verzorgingsstaat, namelijk jeugdzorg, is ervoor gekozen om de filosofie van De Tocqueville in dit theoretisch kader verder uit te werken. De Tocqueville zag een overgang van aristocratie (rangen en standen) naar democratie (egalitaire samenleving). Democratie zou ertoe leiden dat de arbeidersklasse of opkomende middenklasse gaat deelnemen aan de politiek (Kruiter, 2010, p. 60). Binnen een aristocratie bestonden vele associaties, personen maakte vanaf hun geboorte deel uit van een bepaalde associatie, via hun ouders (geen vrijwillige keuze). De opkomst van de democratie zorgde ervoor dat de aristocratie verdween en daarmee ook de associaties (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 62). De Tocqueville onderscheidt vier kenmerken van democratie: 1. Gelijkheid (gelijkheid voor de wet); 2. Individualisme; 3. Centralisering; 4. Bureaucratie. Ieder kenmerk wordt hieronder besproken Gelijkheid Het belangrijkste maatschappelijke effect van democratie is gelijkheid, geen ongelijkheden van standen en klassen. Gelijkheid en uniformiteit gaan dan ook boven vrijheid en diversiteit (Kruiter, 2010, p. 72). Dit gelijkheidsstreven leidt volgens De Tocqueville tot mildere omgangsvormen tussen mensen. Door gelijkheid kunnen mensen zich beter inleven in de ander, dat leidt tot empathie en sympathie. Voordelen van democratie zijn gelijke behandeling, mensen kunnen zich met de ander identificeren en mensen zijn onafhankelijk van elkaar, iedereen is immers gelijk. Nadelen zijn dat mensen die zich bewegen buiten de mainstream omlaag worden getrokken, dat mensen zich terugtrekken in de eigen kring, dat gelijkheid kan leiden tot tirannie van de meerderheid, omdat gelijkheid is afgeleid van datgene wat de meerderheid onder gelijk verstaat kunnen minderheden zich niet vinden in die gelijkheid (Kruiter, 2010, p. 95). Individualisme Individualisme ziet De Tocqueville als belangrijkste bedreiging voor democratie, mensen houden zich bezig met het eigen belang, in plaats van het publieke belang (Kruiter, 2010, p. 134). Doordat de mens zich terugtrekt in de privésfeer is hij niet in staat om samen met anderen maatschappelijke problemen op te lossen, zich in te zetten voor de publieke zaak. Individualisme komt voort uit gelijkheid. De Tocqueville stelt dat individualisme ertoe leidt dat men zich vooral om zijn naasten bekommert, hierdoor is er geen ruimte voor de publieke zaak 16

18 (Kruiter, 2010, p. 101). Associaties komen in een democratie minder snel tot stand, in plaats daarvan ontstaat het idee dat de individuele mens niemand iets verschuldigd is en van een ander niets kan verwachten (Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 62). Nadeel van individualisme is dat het de ontwikkeling van burgerschap blokkeert (Kruiter, 2010, p. 102). Aan de hand van kladversies van La democratie en Amerique onderscheidt Schleifer drie fasen van burgerschap vaderslandsliefde, egoïsme en welbegrepen eigen belang. Burgerschap als beheersingsinstrument verdrijft de autonome burger als bouwsteen van de soevereiniteit van het volk. De overheid waardeert burgerschap niet om de intrinsieke waarde ervan, maar omdat het in potentie bezuinigingen dichterbij brengt (Kruiter, 2010, p. 341). Voordelen van individualisme zijn: - Eigengereidheid en zelfinteresse zijn nodig om het management van het eigen leven en de publieke zaak aan te kunnen; - Ter voorkoming van de tirannie van de meerderheid en het behouden van de machtsbalans zijn individualisten nodig; - Onafhankelijkheid (Kruiter, 2010, p. 102). Virtu ziet De Tocqueville als de oplossing voor het individualisme als gevolg van gelijkheid. Wetten zijn de oplossing en moeten overeenkomen met het publieke belang. De burger moet dan wel gebruik maken van zijn rechten en mensen moeten participeren met en ten gunste van de publieke zaak, dus niet alleen uit eigen belang (Kruiter, 2010, p. 106). Door de sociale gelijkheid kunnen mensen zich met elkaar identificeren en elkaar als gelijke behandelen (broederschap, solidariteit) (Kruiter, 2010, p. 109). De Tocqueville spreekt over Sembable, een verzorgingsstaat die er niet alleen is voor mij en mijn vrienden en familie, maar voor iedereen die publieke problemen ondervindt (Kruiter, 2010, p. 111). Centralisatie Via beheersingsmaatregelen legt de centrale overheid haar wil op aan lokale overheden (Kruiter, 2010, p. 181). Burgers herkennen publieke problemen steeds minder als hun eigen problemen en hun eigen problemen als potentiele publieke problemen. Centralisatie van de uitvoering verandert de lokale burger in een lid van de nationale apatische massa (Kruiter, 2010, p. 173). Associaties zijn dan ook moeilijk in stand te houden, omdat mensen het nut er niet van inzien, doordat men zijn naasten niet vertrouwt, men er zelf tijd en energie in moet stoppen en associaties moeten concurreren met de centrale overheid (Kruiter, 2010, p. 194). Doordat overheden de taken van de associaties overnemen worden mensen tot in de meest persoonlijke details afhankelijk van de overheid (Tocqueville, 2000, p. 652). Doordat associaties verdwijnen heeft de overheid een monopolie op het publieke domein en wordt zij ook overal voor verantwoordelijk gehouden. De Tocqueville gebruikt dan ook een omgekeerde versie van het prisoners dilemma. De bevolking begrijpt dat de overheid niet alles kan doen, toch zal zij altijd proberen de overheid voor haar karretje te spannen (Kruiter, 2010, p. 196). Centralisatie kent ook voordelen zo kan kennis en ervaring worden gebundeld, tijdens oorlogen kan het land een vuist maken en er zijn bepaalde kwesties die centraal georganiseerd moeten worden, denk hierbij aan veiligheid en de grondwet. Bureaucratie Democratie brengt ongezonde abstracties met zich mee, omdat beleidsmakers op afstand beleid ontwikkelen. Bureaucratie blijft zichzelf perfectioneren zo ook de controle en interventiemogelijkheden (Kruiter, 2010, p. 264). Kruiter geeft aan dat op basis van de Tocqueville efficiëntie en effectiviteit worden ingezet om beheersing en controle te bereiken en bezuinigingen te realiseren (Kruiter, 2010, p. 265). Volgens De Tocqueville ziet de overheid de burger als volgt: You shall act as I wish, as long as I wish, and precisely in the direction that I wish. You shall take charge of these details without aspiring to direct sum; you shall work in the darkness, and later you shall judge my work by its results (Tocqueville, 2000, p. 87). Beleid draait niet om wat de arme echt nodig heeft, maar om wat de democratische overheid gestandaardiseerd kan aanbieden. It is necessary to do what is most useful to the receiver, not what pleases the giver (Kruiter, 2010, p. 296). Het recht op zorg of inkomen bestendigt de afhankelijke positie van de mens ten opzichte van de overheid. Bovendien is geld meer een pleister voor het bloeden dan genezing van de wond (Kruiter, 2010, p. 297). Private liefdadigheid creëert een morele band tussen arm en rijk, tussen ontvanger en schenker. Voor de schenker is er zingeving, het gevoel iets goeds te doen. Voor de ontvanger is er dankbaarheid voor iets waar hij of zij formeel geen recht had. Daar ontstaat de publieke zaak. Maar nu verdwijnt die band door de anonieme technocratische overheid. Aan de ene kant omdat de arme het ziet als recht, waardoor dankbaarheid verdwijnt en aan de andere kant omdat de voormalig schenker nu belastingbetaler is geworden en ervan uitgaat dat de overheid het oplost (Kruiter, 2010, p. 302). Een voorbeeld dat Kruiter aanhaald is de AWBZ. Nadat het rijk via het pgb zorg die burgers elkaar vrijwillig leverden ging financieren, wil datzelfde rijk nu bezuinigen door burgers zaken weer vrijwillig te laten doen. De gemeente moet burgers daartoe aanzetten (Kruiter, 2010, p. 324). Mild despotisme Bovenstaande kenmerken van de democratie leiden volgens De Tocqueville tot mild despotisme. Mild despotisme is gebaseerd op de relatie tussen de negatieve kenmerken van de democratische samenleving (gelijkheid en individualisme) en de democratische overheid (centralisering en bureaucratie) en kenmerkt zich door een alles overheersende overheid (Kruiter, 2010, p. 242; 281). Het administratieve apparaat (systeem) ziet De Tocqueville als grootste bedreiging voor mild despotisme, de volksvertegenwoordiging heeft daarop geen zicht. Doordat de overheid steeds meer taken op zich neemt staat zij de ontwikkeling van de civil society in de weg, dit omdat de overheid alle gaten waarin de civil society zijn rol zou kunnen pakken heeft opgevuld. Doordat de overheid verantwoordelijkheid neemt hoeven burgers zich niet meer bezig te houden met publieke 17

19 problemen. Dit levert voor de burger tijd en energie op die ze aan individuele belangen en voorkeuren kan besteden (Kruiter, 2010, p. 205; Buijs, Dekker, & Hooghe, 2009, p. 61). Tocqueville maakt onderscheidt tussen associaties ten gunste van het publieke belang en associaties, microsamenlevingen die ten gunste van het eigen belang werken (bijv. gildes ten tijde van de Franse revolutie). In de aristocratie was men verticaal van elkaar afhankelijk, hiërarchisch geordend, hierdoor was er sprake van wederzijdse afhankelijkheid waardoor men zich niet kon onttrekken aan het publieke domein. In de democratie is sprake van horizontale autonomie hierdoor kan de individu binnen een democratie zich wel onttrekken aan het publieke domein (Kruiter, 2010, p. 104). In democratische samenlevingen ziet De Tocqueville burgers die hun aardse behoeften nastreven, burgers zijn op zichzelf teruggeworpen en van elkaar vervreemd. Hierdoor ontstaan microsamenlevingen bestaande uit familie en vrienden, deze vormen het referentiekader van de burger en daarmee de beschaving (Kruiter, 2010, p. 204). Microsamenlevingen sluiten mensen met niet dezelfde waarde uit. Tocqueville stelt dat de staat associaties zal vernietigen door ze in te lijven en afhankelijk van zich te maken (Kruiter, 2010, p. 237). De Tocqueville ziet in de voortschrijdende centralisering, bureaucratisering en ongebreidelde overheidsexpansie het begin van wat wij nu verzorgingsstaat noemen. De overheid neemt langzaam alle sores van de mensen op zich (Kruiter, 2010, p. 151). De Toqueville schrijft dan ook: The state has undertaken almost alone to give bread to those how are hungry, aids and refuge to the ill, word to the idle; it has made itself almost the sole reliever of all miseries (Tocqueville, 2000, p. 652). Ook valt het De Tocqueville op dat de overheid steeds vaker het privédomein binnendringt. De Tocqueville heeft weinig vertrouwen in verkiezingen, deze helpen de milde despoot steviger in het zadel omdat mensen de milde despoot zelf kiezen. Het kiesrecht ziet hij dan ook als symbolische macht (Kruiter, 2010, p. 208). Representatie is dan ook onvoldoende om mild despotisme te stoppen, ofwel A tiny portion of the population which acts and speaks in the chambers a huge population that looks at this very small number of actors without really understanding the meaning of they play an without attaching any really significance to the different incidents of the parliamentary drama (Zunz & Kahan, 2002, p. 221). Daarnaast leidt de hoeveelheid aan regels volgens De Tocqueville tot willekeur doordat de uitvoerders kiezen welke regels van toepassing zijn en wat er gaat gebeuren. Zowel Foucault als De Tocqueville wijzen erop dat regels worden toegepast op groepen en niet op het individu, hierdoor bestaan er geen uitzonderingen voor speciale gevallen. Een positieve kant van mild despotisme is welbegrepen eigenbelang, vrijheid en diversiteit (Kruiter, 2010, p. 249). Welbegrepen eigenbelang ziet De Tocqueville in Amerika. Vanuit individueel perspectief mag de publieke zaak zelden optimaal zijn, vanuit collectief perspectief is het dat altijd (Kruiter, 2010, p. 118). Voor vrijheid geldt, dat de burger door te participeren in het publieke domein, vrijheid in de private sfeer kan beschermen. Vrijheid in de private sfeer wordt afgebakend, maar mensen kunnen door te participeren in het publieke domein mede bepalen wie dat domein afbakent en in hoeverre dat domein wordt afgebakend (Kruiter, 2010, p. 78). Het ideaalbeeld van De Tocqueville gaat ervanuit dat mensen in een democratie volledig vrij zijn omdat ze gelijk zijn en ze zijn gelijk omdat ze volledig vrij zijn. Kruiter wil met De Tocqueville laten zien dat het centraal stellen van de klant het individualisme versterkt en de kosten doet toenemen. Daarmee is de klant als object van beleid nauwelijks een stabiele pijler voor de toekomst van de verzorgingsstaat. Het centraal stellen van de klant in het publieke domein leidt bovendien tot individualisme en daarmee tot stijgende kosten. Stijgende kosten die weer meer bureaucratie en centrale interventies tot gevolg hebben. Op die manier zijn het klant- en marktdenken in het publieke domein verbonden met het ontstaan en voortbestaan van mild despotisme (Kruiter, 2010, p. 396). Het is in zijn geheel niet vanzelfsprekend dat mensen uit zichzelf weer voor elkaar gaan zorgen nu de overheid zich terugtrekt (Kruiter, 2010, p. 396). Volgens De Tocqueville leren mensen gezamenlijke problemen oplossen door democratie in de praktijk te ervaren, publieke participatie. Naast het bedrijven van politiek ziet De Tocqueville een taak weggelegd voor het geloof, en dan in het bijzonder het christendom. Geloof zorgt ervoor dat mensen het eigen belang opzij zetten en zichzelf opofferen voor het algemeen welzijn (Kruiter, 2010, p. 124). De uitdijende verzorgingsstaat verving die democratische ervaring waardoor mensen vooral hun eigen belang centraal gingen stellen en het individualisme toenam. Met andere woorden: we zien nu een individualistische samenleving en terugtredende overheid (Kruiter, 2010, p. 370). Bureaucratie en centralisatie als kenmerk van de democratische samenleving zullen elkaar versterken. Dat is de kern van het milde despotisme dat zich ook in onze verzorgingsstaat heeft genesteld (Kruiter, 2010, p. 382). Als het gaat om dienst-, zorg- en hulpverlening trekt de centrale overheid zich terug. Als het gaat om toezicht, handhaving en controle groeit de centrale overheid (Kruiter, 2010, p. 384). Op basis van De Tocqueville omschrijft Kruiter mild despotisme in onze tijd als volgt: Centralisering en bureaucratisering als voornaamste kenmerken van de democratische overhead en individualisme als voornaamste kenmerk van de democratische samenleving versterken elkaar en zijn er de voornaamste oorzaak van dat beleidsprincipes en doelstellingen resulteren in onverwachte politieke effecten die het democratisch vermogen van de samenleving, uitgedrukt in welbegrepen eigen belang aantasten (Kruiter, 2010, p. 375). 18

20 3.1.4 Tekortkomingen van de civil society en staat Volgens Salamon (1987) zijn er vier tekortkomingen in de samenwerking tussen de staat en de civil society: 1. Onvoldoende capaciteit: de civil society is niet in staat om alle publieke goederen die nodig zijn te produceren; 2. Particularisme: wanneer de civil society zelf bepaald wie, waar, hoe en onder welke voorwaarde zij helpt, kan willekeur ontstaan. Hierdoor is het mogelijk dat bepaalde groepen niet deelnemen aan de civil society (Metz, Meijs, Roza, Baren, & Hoogervorst, 2012, p. 121); 3. Paternalisme: Voor het realiseren van een civil society kunnen financiële middelen nodig zijn, het kan zijn dat de geldschieter daardoor invloed uitoefent op de organisatie (Meijs, 2010, p. 13); 4. Amateurisme: niet professionele betrokkenheid kan gezien worden als kracht, maar deskundigheid is soms nodig. Voor het uitoefenen van bepaalde functies moet men over de juiste kwalificaties beschikken (Metz, Meijs, Roza, Baren, & Hoogervorst, 2012, p. 122) 3.2 De pedagogische civil society In dit onderzoek staat de pedagogische civil society centraal. Dit begrip is afgeleid van de civil society maar kent een eigen invulling, die overigens nog niet geheel uitgekristalliseerd is. In deze paragraaf wordt het begrip pedagogische civil society uitgewerkt en vergeleken met het begrip civil society. In het volgende hoofdstuk wordt gekeken welke invulling zorgaanbieders geven aan het begrip pedagogische civil society De pedagogische civil society een definitie Tot op heden hebben vooral de ouders een rol bij het opvoeden, eventueel ondersteund door een beroepsmatig hulpverlener. De sociale omgeving wordt meestal buiten beschouwing gelaten. Volgens De Winter is juist de sociale omgeving belangrijk voor een goede opvoeding. Volgens hem bevinden problemen zich niet achter de voordeur, maar juist ervoor, de civil society speelt daarin een belangrijke rol (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, pp ). De Winter geeft dan ook aan dat kinderen zich beter ontwikkelen wanneer zij onderdeel uitmaken van een sociaal netwerk dat groter is dan het gezin alleen. Door betere banden met de buurt, school en andere ouders zouden kinderen beter presteren en hebben ze meer kans op maatschappelijk succes. Ook zorgen sociale netwerken ervoor dat de kans op kindermishandeling en jeugdcriminaliteit vermindert. De Winter pleit dan ook voor het versterken van de pedagogische civil society. In het onderzoek opvoeden samen met de buurt zegt De Winter dat: De definitie van de pedagogische civil society is nog in ontwikkeling. Vooralsnog is het meer een idee, een gedachtegang ( ) Het is bijzonder om te zien dat de term een eigen leven gaat leiden en te pas en te onpas wordt gebruikt; alsof het een vaststaand gegeven is. Daar is het nog te vroeg voor en juist daarom doen we er nu onderzoek naar. (Broeders, Duijvenstijn, Wolswinkel, Broenink, & Fransen, 2011, p. 6)' De Winter (2010) beschrijft de pedagogische civil society in zijn boek Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding als volgt: Meer samenwerking tussen ouders, betere verbindingen tussen ouders en scholen, gelijkwaardiger relaties tussen ouders en opvoedingsdeskundigen en een preventieve surveillancestaat die zich aanzienlijk minder top-down gedraagt We hebben het dan in feite over het versterken van de civil society (de maatschappij van burgers), vooral daar waar die betrekking heeft op de socialisatie van kinderen en jongeren, maar ook op de actieve rol die jeugdigen zelf in die samenleving spelen. Dat geheel duid ik aan als pedagogische civil society (Winter, 2011, p. 78). In een aantal onderzoeken over de pedagogische civil society vinden we de definitie zoals geformuleerd door ZONmw, deze definitie wordt ook gebruikt in dit onderzoek en luidt als volgt: Dat deel van de samenleving waar burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) in vrijwillige verbanden verantwoordelijkheid nemen voor een pedagogisch klimaat waarin het goed opvoeden en opgroeien is, in samenwerking met of juist als tegenkracht tot overheden (gemeenten, de jeugdsector, het welzijnswerk), bedrijven en andere civil society organisaties (bijvoorbeeld sportverenigingen) (Broeders, Duijvenstijn, Wolswinkel, Broenink, & Fransen, 2011, p. 7). De verwachting is dat ook zorgaanbieders geen eenduidige definitie zullen geven van het begrip pedagogische civil society. Voor dit onderzoek is het van belang te kijken of de definities die door de zorgaanbieders worden gegeven aansluiten bij het idee van de pedagogische civil society en in hoeverre de gegeven definities met elkaar overeen komen of juist van elkaar afwijken. 19

21 3.2.2 Partijen binnen de pedagogische civil society Bij het definiëren van het begrip civil society zagen we dat het gaat om vrijwillige relaties tussen burgers, familierelaties behoren dan ook niet tot de civil society. Ook Buijs en Hooghe (2009, p. 31) maken dit duidelijk, de zorg door de ouders voor de kinderen behoort niet tot civil society omdat dit een natuurlijk gegeven is en niet een bewuste associatieve activiteit. Maar wanneer mensen zorg gaan bieden aan kinderen die niet tot het eigen gezin behoren (buiten de voordeur, zoals vrijwilligerswerk), vormen zij wel een onderdeel van de civil society. Binnen het jeugddomein is er discussie over wie er tot de pedagogische civil society behoren, onduidelijkheid is er op de volgende punten: - een formele versus informele pedagogische rol (denk hierbij aan oppas buurvrouw); - privaat versus publiek domein (bv. de peuterspeelzalen); - expliciete versus impliciete bijdragen aan de opvoeding (bv. een sportvereniging); - curatief versus preventief pedagogisch handelen (daadwerkelijk optreden of regels stellen omtrent het gedrag) (Broeders, Duijvenstijn, Wolswinkel, Broenink, & Fransen, 2011, pp. 8-9) Verschillende auteurs komen dan ook tot verschillende invullingen van de pedagogische civil society, hieronder worden er drie behandeld. Bettonvil, Bisschops, e.a. (2011) zien in de pedagogische civil society een plek weggelegd voor medeopvoeders, afkomstig uit de directe omgeving van het kind, zoals familieleden, buren. Het sociale netwerk rondom een kind geven zij als volgt weer (figuur 2). Ook Paes (Paes & Sohier, 2010, p. 39) ontwierp een cirkel om het netwerk rondom een persoon weer te geven (figuur 3). Figure 3: Pedagogische civil society volgens Bettonvil, Bisschops, e.a., 2011 Figure 2: Pedagogische civil society volgens Paes, 2008 Broeders, Duijvenstijn, e.a maken een onderscheid tussen verschillende kringen. De eerste kring bestaat uit familie, vrienden, buren en leeftijdsgenoten, de tweede uit sportverenigingen, kerken, moskeeën, buurtvereniging, zelfhulporganisaties en ander vrijwilligersorganisaties ook wel maatschappelijk middenveld genoemd. Ten derde is er een aantal organisaties met een formele rol en professionele taakstelling zoals scholen, CJG en gemeenten. De indeling van Broeders en Duijvenstijn is terug te vinden in figuur 4 (Broeders, Duijvenstijn, Wolswinkel, Broenink, & Fransen, 2011, p. 10) 20

22 Figure 4: Pedagogische civil society volgens Broeders en Buijvenstijn, 2011 Opvallend is dat in bovenstaande figuren het gezin (dus ook ouders) worden gezien als onderdeel van de pedagogische civil society, dit terwijl theorie over de civil society aangeeft dat het gezin niet tot de civil society behoort omdat dit een natuurlijk gegeven is. Sociaal kapitaal verwijst naar de waarde die deze sociale netwerken hebben en speelt een belangrijke rol binnen de pedagogische civil society. Het sociale kapitaal bestaat uit alle relaties die je binnen de verschillende kringen van de pedagogische civil society hebt (Paes & Sohier, 2010, p. 40). Putnam definieert social kapitaal als volgt: Social capital refers to the collective value of all social networks [who people know] and the inclinations that arise from these networks to do things for each other ["norms of reciprocity"] (Putnam, 2000). Sociaal kapitaal levert volgens hem niet alleen een meerwaarde voor degenen die onderdeel uitmaken van het sociale netwerk, maar soms ook voor omstanders. Via verschillende kanalen kan het sociale kapitaal worden gestimuleerd: - informatieuitwisseling; - sociale netwerken zorgen voor wederkerigheid. Men wil iets voor elkaar betekenen; - binnen sociale netwerken kunnen collectieve acties worden ondernomen, maar tegelijkertijd kunnen collectieve acties ook leiden tot nieuwe sociale netwerken; - sociale netwerken gaan uit van een wij -identiteit in plaats van een ik -identiteit (Putnam, 2000). Er kan onderscheid gemaakt worden tussen drie vormen van sociaal kapitaal. Bonding social capital verwijst naar relaties binnen de eigen gemeenschap (Walraven, 2012, p. 51; Paes & Sohier, 2010, p. 40). De leden delen dezelfde normen en zijn solidair naar elkaar. Hiertoe behoren de binnenste cirkels van de pedagogische civil society. De meeste programma s binnen de jeugdzorg die zich richten op het versterken van de sociale verbanden richten zich op bonding social capital. Voordeel is dat er ondersteuning is vanuit het netwerk, nadeel kan zijn verstikking (Kesselring, 2010, p. 8; Paes & Sohier, 2010, p. 40). De microsamenlevingen zoals we die zagen bij De Tocqueville richten zich op bonding social capital. Daarnaast is er bridging social capital, deze vorm van sociaal kapitaal legt verbindingen tussen sociale netwerken en brengt mensen bij elkaar, het legt relaties met leden van andere gemeenschappen (Putnam, 2000; Paes & Sohier, 2010, p. 40; Walraven, 2012, p. 51; Kesselring, 2010, p. 8). Bridging sociaal capital lijkt op het welbegrepen eigen belang van De Tocqueville. Ten derde is er linking social capital, dit zijn de relaties die een persoon heeft met instellingen, denk aan overheidsdiensten, onderwijs en gezondheidszorg (Woolcock, 1998; Walraven, 2012, p. 51). Lerner is voorstander van het versterken van bridging social capital binnen het jeugdbeleid. A Thriving young person is an individual who - within the context of his or her physical and psychological characteristics and abilities- takes actions that serve his of her own well-being and, at the same time, the well-being of parents, peers, community and society a path that eventuates in the young person becoming an ideal adult member of a civil society (Lerner, 2004, p. 4). G. Walraven heeft een aantal opmerking over het begrip sociaal kapitaal met betrekking tot de pedagogische civil society. Zo vindt hij het vreemd dat linking social capital niet wordt meegenomen in de stukken over de 21

23 pedagogische civil society (Walraven, 2012, p. 51) en vraagt hij zich af of de pedagogische civil society ook bridging social capital moet stimuleren (Walraven, 2012, p. 49). Ook stelt hij dat er tegenwoordig andere vormen van participatie plaatsvinden, men uit maatschappelijke betrokkenheid tegenwoordig op een andere wijze zijn rol daarin vervult (bijvoorbeeld van beleidsparticipatie naar civiele participatie) (Walraven, 2012, pp ). Een andere opmerking die Walraven plaatst is dat voorstanders van de pedagogische civil society geen discussie hebben gevoerd over sociale ongelijkheid. Hij vraagt zich dan ook af of binnen het concept van de pedagogische civil society kwetsbare groepen niet worden overvraagd, of erger uitgesloten (Walraven, 2012, p. 52). Wanneer bovenstaande wordt gekoppeld aan theorie over de civil society zien we dat de pedagogische civil society verwijst naar een ruimte om het kind/het gezin. Dekker (2002) onderscheidde een ideaaltypische maatschappelijke ordening (par ), wanneer we kijken naar de pedagogische civil society zien we dat deze zich zowel richt op de gemeenschap (gezinnen en buurten) als op de civil society (verenigingen). In de pedagogische civil society komen we zowel primaire als secundaire verbanden tegen. Daarnaast vreest Walraven dat er mogelijk groepen worden uitgesloten, een vrees die De Tocqueville ook had met betrekking tot het kenmerk gelijkheid binnen een democratie. Uit bovenstaande blijkt dat verschillende partijen een andere invulling geven aan de partijen die behoren tot de pedagogische civil society. De verwachting is dat ook de zorgaanbieders actief in de gemeente Roosendaal verschillende partijen zullen rekenen tot de pedagogische civil society. In dit onderzoek wordt beschreven wie de zorgaanbieders binnen de gemeente Roosendaal zien als onderdeel van de pedagogische civil society en welke positie zij innemen ten opzichte van het kind Pedagogische civil society en het zorgaanbod De overheid wil een aantal veranderingen doorvoeren in het jeugdzorgaanbod. De pedagogische civil society speelt daarin een belangrijke rol, de overheid wil namelijk een taak in de opvoeding wegleggen bij de sociale omgeving. Als gekeken wordt naar de gezondheidszorg valt op dat jaren geleden de sociale omgeving een belangrijke rol vervulde binnen de gezondheidszorg. Er kon onderscheid worden gemaakt tussen een tweetal stromingen. Ten eerste het darwinisme, deze stroming gaat uit van de evolutietheorie en wilde vooral ingrijpen in het privéleven (Winter, 2011, p. 29). De sociaalhygiënisten vormden de tweede stroming, zij zetten zich in voor het verbeteren van de gezondheid en het bestrijden van epidemieën, ook bij de arme bevolkingsklasse (Winter, 2011, p. 30). Deze laatste groep streed voor betere leefomstandigheden en richtte zich onder andere op de aanleg van de riolering, verhoging van de welstand, verbetering van de arbeidsomstandigheden en voeding (Winter, 2011, p. 31). Omdat de sociaalhygiënisten weinig steun vonden bij de overheid, richtten zij aan het einde van de 19de eeuw kruisverenigingen op, die onder andere consultatiebureaus openden (Winter, 2011, p. 32). De kruisverenigingen van die tijd vormden de civil society, taken die niet door de overheid werden ingevuld pakten kruisverenigingen op. Door de komst van de verzorgingsstaat zijn de kruisverenigingen verdwenen, de overheid heeft haar taken overgenomen (mild despotisme), ook is de opvoeding een individuele zaak geworden. Als het gaat om partners in de opvoeding zien we dat ouders dat vroeger vonden bij familie, buren, de school, de kerk en het verenigingsleven (Winter, 2012, p. 26). De Winter geeft aan dat de band met die partners is veranderd, dat komt onder andere door de secularisatie, familie die verder uit elkaar woont en buren die het al druk genoeg hebben met hun eigen zaken. Volgens De Winter vormt de school voor ouders nog steeds een partner in de opvoeding, de school neemt tegenwoordig een onafhankelijke rol in en kent haar eigen professionele verantwoordelijkheid als het om opvoeden gaat (Winter, 2012, p. 26). Het verdwijnen van de genoemde verbanden had voordelen zoals autonomie voor de ouders, afname van de sociale controle, men hoefde minder rekening te houden met regels van buitenaf (ideologisch of religieus). Er is ook een keerzijde ouders zijn tegenwoordig in toenemende mate afhankelijk van opvoedingsexperts (Winter, 2012, pp ). Niet alleen ouders hebben zich laten leiden door opvoedingsdeskundigen ook de overheid die haar beleid richt op incompetente ouders en ongehoorzame jeugd (Winter, 2011, p. 19). Daarbij maakt de overheid gebruik van beleidsinstrumenten als vroegsignalering, verwijzing, behandeling en het inzetten van interventies die tot snelle resultaten leiden, zoals gedragsregulering, effectiveparenting, leren om ongewenst gedrag te vervangen voor gewenst gedrag. Ook ligt de nadruk binnen het beleid op de zorg voor kwetsbare kinderen in plaats van het aanpakken van maatschappelijke situaties die kwetsbaarheid versterken (Winter, 2011, p. 41). Daarnaast valt op dat jeugdbeleid vaak gekoppeld wordt aan veiligheid (RMO, 2012, p. 14), denk aan straatcoaches die de overlast van hangjongeren moeten beperken. Dat de overheid inzet op veiligheid valt te verklaren vanuit een samenleving waarin afwijkend gedrag en risico s steeds minder geaccepteerd zijn en waarin de roep om verantwoording groter is geworden (het Savannah-effect) (RMO, 2012, p. 14). Ook uit de Tocqueville blijkt dat afwijkend gedrag minder geaccepteerd wordt, je moet je niet bewegen buiten de mainstream. Ook worden andere instrumenten ingezet dan vroeger. Vroeger richtte het 22

24 hangjongerenbeleid zich op jeugdleiders, clubhuizen, opvoedingshulp en georganiseerde vrijetijdsbesteding. Nu, vijftig jaar later zijn de instrumenten repressief, harder en gericht op snel resultaat. Gewerkt wordt met stadsmariniers, zerotolerancebeleid, hot-spot-gebieden en de moskito (Winter, 2011, p. 38). Maar ook zien we opvoedingscontracten waarin ouders worden gewezen op hun opvoedingsverantwoordelijkheid. Ook de RMO constateert dat de overheid de afgelopen jaren steeds meer het privédomein binnen is getreden, dit viel ook de Tocqueville op. In het begin door de inzet van screeningsmethoden en vragenlijsten, later via de ingevoerde wijkaanpak. Beide methoden hadden tot doel de zorgvragen van ouders in beeld te krijgen, zo te controleren of alles wel goed gaat en wanneer dat niet zo is het gezin te verwijzen naar jeugdzorg (RMO, 2012, p. 13). De Winter ziet hierin een probleem, de dialoog met ouders en jongeren wordt niet aangegaan (Winter, 2011, p. 36). Dat de dialoog over opvoeden met anderen niet wordt aangegaan heeft ermee te maken dat mensen minder afhankelijk van elkaar zijn geworden, minder tijd hebben voor buurtcontacten en vaak kiezen voor bezigheden die ze alleen afkunnen (Winter, 2011, p. 53). Hieruit blijkt de individualisering die De Tocqueville al eerder schetste, dit wordt mede bevestigd door de RMO. De RMO (2009) geeft aan dat opvoeden een privéaangelegenheid is geworden, private worry. Gezinnen roepen minder vaak de hulp in van de omgeving en leggen opvoedvragen neer bij de professional (Kesselring, 2010, p. 1). De RMO spreekt ook wel over superspecialisatie: opvoedvragen worden steeds sneller beantwoord door een breed scala aan gespecialiseerde hulpverleners en steeds minder door mensen die dicht rondom het gezin staan (RMO, 2012, p. 15). Een beweging die niet past bij het gedachtegoed van De Winter. De toegenomen vraag naar professionele hulp blijkt ook uit cijfers van Bureau Jeugdzorg waar het aantal aanmeldingen tussen 2004 en 2007 steeg met 58 % en de geïndiceerde jeugdzorg kende tussen 1997 en 2007 een stijging van 104 % (Kesselring, 2010, p. 1). Bij Bureau Jeugdzorg Noord-Brabant is het aantal indicatiebesluiten dat toegang verleent tot de ggz tussen 2008 en 2010 gedaald met 1,3 %, het aantal cliënten met jeugdbescherming steeg in die periode met 4,8 %, ook het aantal cliënten met jeugdreclassering steeg die periode met 6,6 % en het aantal contacten met het Algemeen Meldpunt Kindermishandeling kende tussen 2008 en 2010 een groei van 18 % (Noord-Brabant, 2011). Een opvallend feit is dat de groei vooral veroorzaakt wordt door kinderen met lichte opvoedingsvragen, terwijl de groep met complexere problematiek de weg moeilijk kan vinden (Kesselring, 2010, p. 1). Hermanns geeft dan ook aan dat er sprake is van overconsumptie door een groep die professionele hulp naar verhouding minder nodig heeft (Blokland & Hermanns, 2009, p. 15). Ook de RMO constateert dat zware hulpverlening is opgerukt in het alle daagse leven, tegelijkertijd is de eerstelijns hulpverlening versnipperd en verzwakt (RMO, 2012, p. 10). Doordat ouders het idee hebben dat zij tekortschieten in de opvoeding schakelen ze een hulpverlener in. Een verschuiving van private worry naar public issue is dan ook gewenst. Kinderen worden beschouwd als private worry, maar ze zouden veel meer een public issue, moeten worden, object van collectieve zorg en betrokkenheid. Het gaat om burgerlijke oplettendheid, een gevoel van gemeenschappelijke zorg voor kinderen en voor de mensen die voor de kinderen zorgen (Brinkgreve, 2008, p. 135). De druk die wordt uitgeoefend op ouders in de moderne samenleving ligt hoog. Zo spreken Rosenfeld en Wise (2001) over hyper parenting; de suggestie dat elke ouder de mogelijkheid maar ook de plicht heeft om het perfecte kind te construeren (Winter, 2012, p. 24). Ook Furedi ziet dat de druk op ouders toeneemt. Dit komt onder meer doordat deskundigen, beleidsmakers en marktpartijen (child protection-industry) zich vaker bemoeien met de opvoeding (Winter, 2012, p. 25). Als oplossing voor het gezag dat deze instituties over ouders uitoefenen ziet Furedi een samenwerking tussen ouders om het gezag van deze instituties te ondermijnen. We need to contact other parents and make friends with them to try to create our own little community of stakeholders in our children s welfare it is also the most effective alternative to the disempowering consequences of the professionalization of parenting (Furedi, 2001, p. 188). Er is dus een kloof ontstaan tussen systeemwereld en leefwereld. De systeemwereld bestaande uit instituties die zich steeds meer zijn gaan bemoeien met de opvoeding van kinderen en de leefwereld die zich niet altijd begrepen voelt door de systeemwereld. De RMO constateert een tweetal ontwikkelingen: 1. De pedagogische kracht van de sociale omgeving neemt af, hierdoor is opvoeden meer een individuele aangelegenheid geworden (Kesselring, 2010, p. 1); 2. Er is een nieuwe afhankelijkheid ontstaan van een meer directe relatie met de overheid (Kesselring, 2010, p. 1). Door de lossere sociale verbanden is er een gat ontstaan, de overheid heeft dit gat opgevuld door gemeenschapsfuncties over te nemen (RMO & RVZ, 2009, p. 10; Kesselring, 2010). Dit zien we terug bij het communitarisme, deze stroming ziet de vrijheid van het individu als negatieve vrijheid die het ontstaan van nieuwe verbanden in de weg staat (Kesselring, 2010, p. 8). Dit gaat ten koste van het individu dat nieuwe verbanden nodig heeft om zich te ontwikkelen en een eigen identiteit aan te nemen (Kesselring, 2010, p. 8). Fukuyama (1999) geeft aan dat wanneer een civil society ontbreekt de overheid ingrijpt, dat leidt tot excessief individualisme wat niet gezien kan worden als meer vrijheid maar eerder als een sterke vaderlijke staat (Kesselring, 2010, p. 8). Doordat de overheid de gaten opvult staat zij de activatie van de sociale omgeving in de weg, daarnaast beschikt zij niet over de succesvoorwaarden die gemeenschapssteun succesvol maken, te weten tijdigheid, continuïteit, tweezijdigheid en collectiviteit (Kesselring, 2010, p. 9). Deze ontwikkeling kunnen 23

25 we koppelen aan het milde despotisme van De Tocqueville, zoals beschreven in paragraaf Hij stelt dat de democratie ervoor zorgde dat mensen zich ontbonden van associaties en hierdoor individualisme ontstond. Een gevolg hiervan is dat de overheid meer taken op zich nam, omdat deze niet meer door de civil society (o.a. de eerder genoemde kruisverenigingen) werden ingevuld. Zowel de RMO als de RVZ vinden dat er een verschuiving moet plaatsvinden in het jeugd- en gezinsbeleid, zij pleiten voor een gunstiger opgroeiklimaat voor alle kinderen. Om dit te realiseren is een rijke sociale omgeving nodig waarin meer volwassenen belangstelling hebben voor de ontwikkeling en opvoeding van kinderen (RMO & RVZ, 2009; Kesselring, 2010, p. 2). De pedagogische civil society moet dus gemobiliseerd worden. Vanaf 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Dit gaat volgens de centrale overheid een bezuiniging van 300 miljoen euro opleveren. Deze bezuiniging wil men realiseren door in te zetten op de eigen kracht en door het sociale netwerk van de cliënt te mobiliseren. De verantwoordelijkheid dient niet meer in de eerste plaats bij de overheid te liggen maar bij de cliënt zelf (Ostaijen, Voorberg, & Putters, 2012, p. 79). De overheid zet dus burgerschap in om een bezuiniging te realiseren (Kruiter, 2010, p. 341). Kruiter betwijfelt of dit gaat lukken. Zoals al eerder aangegeven is hij van mening dat het in zijn geheel niet vanzelfsprekend is dat mensen uit zichzelf weer voor elkaar gaan zorgen nu de overheid zich terugtrekt (Kruiter, 2010, p. 396). Een eerste stap is hierin gezet door de oprichting van Centra voor Jeugd en Gezin. Van Yperen en Woudenberg (2011, p. 3) zijn van mening dat het CJG ervoor gezorgd heeft dat de visie dat zorg dichtbij moet worden aangeboden en makkelijk toegankelijk moet zijn breed gedragen wordt. Toch stellen zij dat er nog het een en ander moet veranderen, zo moet er worden ingezet op het versterken van de opvoeding in plaats van het overnemen van de zorg (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 3). Inhoudelijk dient de zorg dus gewijzigd te worden. De zorginhoudelijke verandering is gericht op minder inzet van gespecialiseerde opvangvoorzieningen voor kinderen en jongeren (exclusie van jeugdigen) en meer inzet van voorzieningen om de opvoeding in de eigen sociale context te versterken (inclusie van jeugdigen) (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 3). Ook de RMO sluit zich hierbij aan aan de stelselherziening moet een visie ten grondslag liggen die gericht is op vermindering van de groei van jeugdzorg en toename van de inzet van de pedagogische civil society (RMO, 2012, p. 13). Men beoogt dus een wijziging in het zorgaanbod waarbij minder jongeren gebruik maken van gespecialiseerde jeugdhulp en meer jongeren gebruik maken van hulp binnen de eigen omgeving, dit kan zijn via hun eigen sociale netwerk of via eerstelijns jeugdzorg. Divosa geeft deze verandering als volgt weer: Figure 5: De piramide (Divosa) De vraag is of de zorgaanbieders binnen het Roosendaalse jeugdbeleid deze verandering in het aanbod verwachten wanneer de pedagogische civil society versterkt wordt. Om dit mogelijk te maken moet de jeugdzorg zich richten op twee pijlers: 1. Een sterke en positieve basis in onze samenleving voor jeugd en ouders door het versterken van de informele steun van sociale netwerken (bouwend aan de zogeheten civil society) en de algemene voorzieningen (Yperen, Woudenberg, 2011; p. 4); Bestaande uit de volgende taken: 1) Op peil houden van algemene jeugdvoorzieningen, zoals kinderopvang, sportclubs, buurthuizen (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 4); 2) Professionals binnen de algemene jeugdvoorzieningen moeten over voldoende pedagogische competenties beschikken en gemotiveerd zijn om als beroepsopvoeder te functioneren. Zo niet dan kan de gemeente als regisseur eisen stellend optreden (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 4). Deze pijler dient een tweetal doelen, het draagt bij aan een gezond en veilig opgroeiklimaat van jeugdigen en voorkomt exclusie (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 5). 24

26 2. Een samenhangende zorgstructuur in het stelsel niet gericht op het overnemen van de opvoeding, maar op het zoveel mogelijk versterken van de omgeving. Deze pijler richt zich op een drietal compartimenten (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 4): 1) opvoeding versterken, door middel van opvoedingsondersteuning en preventie zodat een kind gezond en veilig kan opgroeien. Deze vorm van hulpverlening vindt men in de directe omgeving, zoals het CJG (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 22); 2) versterking ondersteunen, richt zich op intensievere hulp bijvoorbeeld door het CJG en Zorgsdviesteam (ZAT) (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 22); 3) opvoeding overnemen, hier gaat het om hulpverlening. Het gaat dan om jeugdbescherming, jeugdreclassering, fulltime residentiele hulp of gesloten opnames (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 22). Bij het eerste compartiment heeft de cliënt samen met de werkers uit het compartiment de regie. Het idee is één kind, één plan. Daarnaast is het de bedoeling dat taken gebundeld worden, waardoor cliënten met een beperkt aantal hulpverleners te maken krijgen (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 24). Voor zorg binnen het tweede compartiment geldt dat de eerstelijns zorg de cliënt niet meer doorschuift naar de tweede lijn, maar dat de eerste lijn de tweede lijn tijdelijk laat aanschuiven (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 24). Hierdoor blijven de zorgverleners uit de eerste lijn betrokken bij de cliënt. De kennis van hulpverleners uit het tweede en derde compartiment wordt gebruikt om het eerste compartiment te versterken (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 24). Dit gebeurt door een deel van het huidige jeugdzorgaanbod onderdeel uit te laten maken van het eerste compartiment, ze geven consultatie aan het eerste compartiment (adviseren), of voeren via een opvoedspreekuur de taken gezamenlijk uit (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 24). Het derde compartiment dat uitgaat van intensieve zorg volgt hierbij het stepped care-model: zo licht als mogelijk, zo zwaar als noodzakelijk (Yperen & Woudenberg, 2011, p. 11). Uit de tweede pijler blijkt dat de transformatie zich richt op het verminderen van het aantal jongeren dat een beroep doet op intensieve zorg, een verschuiving in het zorgaanbod. Binnen het jeugddomein zal worden uitgegaan van de integrale benadering, dit houdt in dat zorgaanbieders hulp op elkaar afstemmen, informatie delen en werken binnen hun eigen leefgebied zoals gezondheid of relaties (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, p. 31). Twee belangrijke elementen van de integrale benadering zijn dat er zicht moet zijn op de leefgebieden van kind en gezin en hulp dient gecoördineerd te worden (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, p. 31). Doordat de gemeente vanaf 2015 verantwoordelijk is voor het gehele jeugddomein, wordt verwacht dat de integrale benadering beter tot zijn recht komt. Gesteld wordt dat de gemeente beter in staat is hulp op maat te leveren (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, pp ). Functionele decentralisatie moet er dus voor zorgen dat de integrale benadering beter tot zijn recht komt. Daarnaast geven verschillende onderzoekers zoals De Winter, het NJI en het RMO aan dat de interventies die op dit moment worden ingezet teveel gericht zijn op ouder en kind. Het zogenoemde positief opvoeden dat tot doel heeft de kracht van het eigen gezin te versterken. Beroepskrachten moeten dus gebruik gaan maken van interventies die zich meer richten op de sociale omgeving, willen zij de pedagogische civil society versterken. Het gaat dan om community psychologie in plaats van de traditioneel klinische benadering. De traditioneel klinische benadering gaat ervan uit dat problemen binnen gezinnen zelf besloten liggen en zoeken hiervoor dan ook oplossingen, zoals het laten afkicken van een verslaafde ouder (Kesselring, 2010, p. 3). Community psychologie richt zich niet zozeer tot het individu maar tot de lack of fit tussen individu en zijn omgeving. Community psychologie is er niet zozeer op gericht problemen te behandelen, maar wil het welbevinden van de individu vergroten. Dit vraagt veel van het individu en zijn sociale omgeving (Kesselring, 2010, p. 3). Voor het versterken van de pedagogische civil society dient men dus naast traditionele benaderingen de community psychologie in te zetten, of interventies die zich op het versterken van beide richten. Onderzocht zal worden welke veranderingen zorgaanbieders zien binnen de jeugdzorg. Hierbij wordt gekeken naar de zorginhoudelijke verandering, daarbij valt te denken aan het versterken van de opvoeding in plaats van overnemen, minder inzet gespecialiseerde voorzieningen en het betrekken van de sociale omgeving om de opvoeding te versterken. Daarnaast is het de vraag of zorgaanbieders een verandering verwachten in het zorgaanbod, een afname van het aantal jongeren dat een beroep doet op zwaardere jeugdzorg en een toename van het aantal jongeren dat wordt ondersteund door de sociale omgeving. Met de transitie wordt beoogd de integrale benadering toe te passen, waarbij zorgaanbieders samenwerken, informatie delen en werken binnen hun eigen leefgebied. In dit onderzoek kijken we wat zorgaanbieders verwachten van de onderlinge samenwerking. Ook zal worden gevraagd naar de interventies/hulpverleningsactiviteiten die worden ingezet door zorgaanbieders binnen een gezin. De theorie geeft aan dat deze gericht moeten zijn op de community psychologie willen zij de sociale omgeving versterken. 25

27 3.2.4 Professionals binnen de pedagogische civil society Zoals al eerder aangegeven richt het overheidsbeleid zich op het versterken van de pedagogische civil society, de sociale omgeving moet dus meer bij de opvoeding betrokken worden. Daarnaast wil men de eigen kracht versterken. Dit vraagt een andere werkwijze van professionals werkzaam binnen de jeugdzorg. Om de werkwijze goed te kunnen beschrijven is het van belang te weten dat er binnen de jeugdzorg onderscheid wordt gemaakt tussen de nulde lijn, 1 ste lijn en 2 de lijn. De nulde lijn is belast met het versterken van de eigen kracht van de burger. Deze lijn richt zich op de zorg tussen burgers onderling, informele netwerken en algemene voorzieningen, de civil society. Gedacht kan worden aan familie buren en vrienden. Maar ook beroepskrachten maken onderdeel uit van de nulde lijn, zoals een onderwijzer en de wijkagent (Divosa). De 1 ste lijn biedt kortdurende ondersteuning in de eigen omgeving en kan doorverwijzen naar specialistische of langdurige zorg. Hierbij kan men denken aan het consultatiebureau en schoolmaatschappelijk werk (Divosa). De 2 de lijn houdt zich bezig met langdurige en specialistische jeugdzorg. Hieronder vallen onder andere jeugd-ggz, jeugdbescherming en jeugdreclassering (Divosa). Bettonvil, Bisschops e.a. (2011, p. 47) gaan uit van een algemeen functieprofiel voor alle professionals binnen de jeugdzorg, zij maken geen onderscheid, tussen nulde, eerste en tweede lijn. De transitie betekent voor professionals dat hen: - het gezin ondersteunen bij dingen die het zelf kan doen, eventueel met behulp van het sociale netwerk; - In en dichtbij het gezin werken; - Snel passende hulp inzetten; - Samenwerking aangaan met andere professionals; - Kennis en ervaring delen; - Meer voldoening halen uit hun werk en ook meer waardering krijgen (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, p. 47). Uit het rapport Ontzorgen en normaliseren, naar een sterke eerstelijns jeugd en gezinszorg van de RMO kunnen we een aantal functieprofielen schetsen voor beroepskrachten in de nulde-, 1 ste en 2 de lijn. Beroepskrachten uit de nulde lijn Aan beroepskrachten uit de nulde lijn zoals onderwijzers schrijft de RMO de volgende taken toe: - onderhouden van relaties met gezinnen binnen hun werkveld; - vertrouwensband met het gezin opbouwen; - laagdrempelig aanspreekpunt; - eenvoudige opvoedvragen beantwoorden; - toezicht houden; - herkennen van opvoedvragen en problemen; - een gezin in contact brengen met (gezinscoach) eerstelijns jeugd en gezinszorg; - samenspraak, dialoog aangaan met het gezin in plaats van transactie. Noguera (2008) geeft in zijn studie naar negatief sociaal kapitaal aan dat de school (beroepskracht uit de nulde lijn) een belangrijke rol kan spelen in de vorming van de pedagogische civil society. In zijn studie geeft hij onder andere aan dat de bejegening richting ouders door beroepskrachten verschil kan maken: When parents are respected as parents in the education of their children and when they are provided with organizational support that enables them to channel their interests to the benefit of the school, the entire culture of the organization can be transformed More important, the familiarity between school and parent that develops as a result of such partnerships can also begin to generate social closure and transform urban schools from alien and hostile organizations into genuine community assets (Noguera, 2008, p. 250). 1ste lijn In hetzelfde rapport kijkt de RMO naar de 1 ste lijns-jeugdzorg. Allereerst kijkt de RMO terug op de tijd dat er nog wijkverpleegkundigen en gezinsverzorgers actief waren, ze constateren dat deze functies een buffer waren tussen de civil society en zwaardere hulpverlening (RMO, 2012, p. 13). Ze waren in staat de sociale omgeving te mobiliseren, kleine opvoedproblemen op te lossen en wanneer het nodig was door te verwijzen naar zwaardere hulpverlening (RMO, 2012, p. 29). Tegenwoordig wordt de gezinsverzorgster aangeduid als thuisbegeleider en deze heeft twee taken, ten eerste het afleggen van huisbezoeken bij gezinnen met lichte problemen (preventie) en ondersteuning bieden aan gezinnen die in een crisissituatie belanden (crisisinterventie) (RMO, 2012, p. 30). Deze laatste blijkt in de praktijk het meeste voor te komen (RMO, 2012, p. 30). De thuisbegeleider kan werkzaam zijn bij tal van zorgaanbieders zoals GGD, Bureau Jeugd Zorg of 26

28 andere welzijnsinstellingen. Door deze versnippering is het voor cliënten lastig te bepalen waar ze met hun hulpvraag terecht kunnen. Bovendien zijn deze zorgaanbieders zelf steeds vaker zwaardere hulpverlening gaan bieden (RMO, 2012, p. 32). Het RMO adviseert om de eerstelijns hulpverlening te versterken, haar taak is om de eigen kracht van gezinnen en hun sociale omgeving te activeren en te ontzorgen via ondersteuning (RMO, 2012, p. 32). Dit kan door het inzetten van 1 ste lijns gezinscoaches. Een eestelijns jeugd-gezinszorger werkt vanuit de principes van ontzorgen en normaliseren en wordt gedragen door professionals die betrokken zijn, vertrouwen en nabijheid genieten, een neus hebben voor wat er speelt binnen het gezin en voldoende vakbekwaam zijn om er naar te handelen (RMO, 2012, p. 10). Deze professionals noemt de RMO 1 ste lijns gezinscoaches, zij hebben vier taken: 1. opbouwen van vertrouwen en het gesprek aangaan; 2. versterken en activeren van de eigen kracht en de sociale omgeving van een gezin; 3. oplossen van (opvoed)vraagstukken binnen het gezin, eventueel met behulp van een specialist; 4. doorverwijzing naar zwaardere hulpverlening (RMO, 2012, p. 40). Dit vraagt om een andere werkwijze waarin de nadruk niet ligt op sturen, controleren en doorverwijzen maar op ontmoeten, vertrouwen opbouwen en het gesprek aangaan (RMO, 2012, pp. 9-11). De RMO kent aan de gezinscoach de metafoor pedagogische huisarts toe. De rol van de gezinscoach kan aan de hand van deze metafoor als volgt getypeerd worden: - heeft vier taken: signaleren, behandelen, toeleiden en triage; - is breed inzetbaar; - straalt daadkracht en professionaliteit uit, maar tevens betrokkenheid en dienstbaarheid; - werkt gebiedsgericht; - is bekend met de mensen die in de wijk wonen en werken; - heeft een breed netwerk. Bestaande uit praktische hulpverlening, het onderwijs, beroepskrachten en professionals in welzijns- en veiligheidsinstellingen; - verleent zelf zorg en gaat op huisbezoek (er op af houding); - is een generalist (RMO, 2012, p. 39). Verschillen met de huisarts zijn dat de gezinscoach zich richt op opvoed- en ontwikkelingsproblemen in gezinnen, zich richt op kwetsbare gezinnen en functioneert als gespecialiseerde hulpverlener (RMO, 2012, p. 39). Dit betekent dat de gezinscoach in verhouding tot de huisarts nog meer met het gezin aan de slag gaat, het gezin betrekt bij de ondersteuning die zij biedt, een beroep doet op het sociale netwerk, zelf zorg verleent, begeleidt, adviseert, structuur aanbrengt en wanneer nodig andere hulpverlening coördineert (RMO, 2012, p. 39). Wanneer een beroep gedaan moet worden op zwaardere hulpverlening, vervult de gezinscoach een brugfunctie: hij kan ondersteuning inroepen van de 2 de lijn of doorverwijzen wanneer ondersteuning niet toereikend is (RMO, 2012, p. 39). De 1 ste lijns gezinscoach is dan ook belast met de indicering, een apart traject voor de indicatiestelling valt weg (RMO, 2012, p. 39). Om deze functie te kunnen vervullen dient taakopvatting verbreed te worden en het mandaat verruimd (RMO, 2012, p. 40). 2 de lijn Het veranderde profiel van de 1 ste lijns gezinscoach heeft gevolgen voor de tweede lijn, zo zal deze door een gezinscoach bij een gezin betrokken worden om te ondersteunen. De doorverwijzing naar 2 de lijns jeugdgezinszorg gebeurt door de 1 ste lijn, hierdoor is er een directe relatie tussen de 1 ste en 2 de lijn bij de doorverwijzing. De 2 de lijn blijft belast met het aanbieden van zwaardere hulpverlening. Niet beroepskrachten uit de nulde lijn Tot nu toe zijn personen aan bod gekomen die vanwege hun beroep een taak hebben binnen de pedagogische civil society. Maar ook de sociale omgeving speelt een belangrijke rol binnen de pedagogische civil society, namelijk die van The village. Afgeleid van de zin It takes a village to raise a child. Children are not rugged individualists. They depend on the adults they know and on thousands more who make decisions every day that affect their well-being (Hillary Rodham Clinton: It takes a village to raise a child, 1996) Binnen de Nederlandse pedagogische civil society heeft deze metafoor de volgende betekenis. The village, het sociale netwerk, heeft een aantal functies, namelijk die van medeopvoeder in de publieke ruimte, hulp bieden bij de opvoeding, het uitwisselen van kennis en vaardigheden en er is sprake van een gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid. Mocht het nodig zijn dan kan the village alarm slaan (Kesselring, 2010, p. 3). Ook worden door de sociale omgeving initiatieven genomen die bijdrage aan het versterken van het opgroeien een opvoeden. Onderdeel van de pedagogische civil society is volgens Sohier dan ook het versterken van informele zorg. Dit houdt in dat geleerd wordt van informele initiatieven van opvoeden en opgroeien; deze actief uitgebouwd worden en samengebracht met het formele aanbod; met behoud van de eigenheid van de 27

29 initiatieven ten einde de pedagogische civil society te versterken. Het gaat hier dus om initiatieven die vanuit de samenleving zijn ontstaan en die worden opgepakt door zorgaanbieders. We zien dus dat één van de taken van de beroepskrachten is de pedagogische civil society te versterken. Dit past niet binnen het gedachtengoed van Hasenfeld en Gidron (2005) die drie verhoudingen onderscheiden tussen civil society en staat. De derde verhouding noemen zij legitiem en richt zich op het versterken van overheidsbeleid door de civil society. In het gedachtengoed van Hasenfeld en Gidron (2005) versterkt de civil society het overheidsbeleid (legitiem). Binnen de jeugdzorg is sprake van omgekeerde legitimiteit: het overheidsbeleid is erop gericht de civil society te versterken. Functieprofiel professionals In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van de functieprofielen zoals omschreven door de RMO. Hiervoor is gekozen omdat dit onderzoek zich richt op de pedagogische civil society en het onderzoek van de RMO onderscheidt maakt tussen nulde-, eerste, en tweedelijnszorg. De civil society is de nulde lijn. Het idee van de pedagogische civil society is dat zij in de toekomst meer taken op zich zullen nemen wat betreft de opvoeding. Uit de functieprofielen van de RMO blijkt dat doordat er een grotere rol is weggelegd voor de sociale omgeving de taken van eerstelijns medewerkers wijzigen. Op basis van de functieprofielen van het RMO kunnen de volgende taken worden toegeschreven aan de professionals: Niet beroepskrachten Beroepskrachten uit de 1 ste lijns gezinscoaches 2 de lijn uit de nulde lijn nulde lijn Medeopvoeder Contact onderhouden met Vertrouwensband Tijdelijk ondersteunen gezinnen en een vertrouwensband kweken kweken, gesprek aangaan Hulp bieden bij de opvoeding Dialoog aangaan Versterken/activeren eigen kracht Aanbieden van zwaardere hulpverlening Kennisuitwisseling Toezicht houden Versterken/activeren sociale omgeving Directe relatie met de 1 ste lijn Overbrengen van vaardigheden Aanspreekpunt Vraagstukken oplossen waar nodig m.b.v. een specialist Gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid Doorverwijzing naar 1 ste lijn Table 3: Taken nulde-, eerste- en tweedelijnszorg (eigen bewerking o.b.v. RMO) Doorverwijzing naar 2 de lijn Opvallend is dat het profiel van de 2 de lijns medewerker niet ver is uitgediept, dit heeft ermee te maken dat deze hulpverlening meestal op een grotere afstand van de sociale omgeving plaatsvindt en soms zelfs buiten het gezin. Hierdoor is hun betrokkenheid bij de pedagogische civil society minder. In dit onderzoek wordt gekeken welke kenmerken zorgaanbieders toeschrijven aan hun professionals. De vraag is of we deze kenmerken terug vinden in de hierboven omschreven functieprofielen Kritische geluiden pedagogische civil society Tot op heden zijn vooral de positieve elementen van de pedagogische civil society belicht. De belangrijkste voordelen zijn dat kinderen langer in de eigen omgeving opgroeien en dat minder snel een beroep wordt gedaan op zwaardere jeugdzorg. Er bestaat echter ook kritiek op deze benadering. De Winter (2011) geeft de volgende obstakels voor het realiseren van een pedagogische civil society: - de burger wil niet terug naar de goede oude tijd, die zich kenmerkte door sterke sociale controle, betutteling en gebrek aan keuzevrijheid (Winter, 2011, p. 85); - een sterke gemeenschapszin kan leiden tot buitensluiten van anderen, daarnaast kunnen er kloven ontstaan tussen verschillende gemeenschappen (Winter, 2011, p. 85); - waar halen burgers de tijd vandaan om actief deel te nemen aan de pedagogische civil society (Winter, 2011, p. 85); - beschikt de huidige burger wel over vaardigheden die nodig zijn voor een pedagogische civil society, zoals het ondersteunen, aanspreken en corrigeren van andermans kinderen en de openbare ruimte (Winter, 2011, p. 86); - past het wel bij deze tijd, een tijd waarin vooral gekeken wordt naar het individu (Winter, 2011, p. 86). Ook bestaat er kritiek op de inzet van de civil society door gemeenten. Godschalx (2011) geeft aan dat het begrip civil society vaag is en niet eenduidig gedefinieerd kan worden. Overheden gebruiken de civil society om maatschappelijke problemen vatbaar te laten lijken voor lokale oplossingen, maar dat is niet zo (Craig, 1989, Shaw, 2008 in Godschalx 2011). Op de gemeenschapsaanpak bestaan de volgende kritieken: 28

30 - de aanpak richt zich op kwetsbare burgers die grotendeels in zwakke wijken wonen. In deze wijken is meestal geen sprake van een zelfredzame gemeenschap, de bewoners hebben een passieve houding ten opzichte van de maatschappij. Hierdoor is het moeilijk om het eigen initiatief van de bewoners te bevorderen (Van den Brink, 2004; Van Seters, 2007 in Godschalx, 2011); - binnen een gemeenschap is sprake van inclusie en exclusie, dit houdt in dat de deelname van de een, een ander uitsluit. Wanneer een gemeenschap zelf sociale problematiek gaat oplossen, vergroot dit de sociale controle binnen de gemeenschap en ontstaat exclusie van burgers (Shaw, 2011 in Godschalx, 2011). Minderheden kunnen buiten de gemeenschap vallen; Ook Salamon wijst op deze tekortkoming, die hij particularisme noemt; - een derde probleem dat Godschalx aanhaalt is een ondemocratische overheid. Door de nadruk te leggen op zelfhulp staat de overheid onvoldoende open voor signalen uit gemeenschappen. De verwachting is dat de zorgaanbieders een aantal van bovengenoemde voor- en nadelen zullen aandragen. De vraag is of deze overeenkomen met de hierboven genoemde theorie of dat zij nog toevoegingen doen aan de hier beschreven theorie De ideaaltypische maatschappelijke ordening Onderstaande tabel geeft de belangrijkste kenmerken van gemeenschap, markt, staat en civil society als ideaaltypische maatschappelijke ordening weer. Op basis van bovenstaande theorie is aan deze tabel de kolom Pedagogische civil society toegevoegd. De tabel geeft het krachtenveld rondom het jeugdbeleid weer, de ene keer is er een sterke rol voor de staat, de andere keer domineert de gemeenschap. Gemeenschap Markt Staat Civil society Pedagogische civil society Leidend principe Solidariteit Concurrentie Hiërarchie Vrijwilligheid Sociale steun Dominante factoren Gezinnen, Ondernemingen Bureaucratieën Verenigingen Gezinnen/buurten buurten Voorwaarde voor Toerekening Koopkracht Wettelijke Commitment betrokkenheid deelname bevoegdheid Besluitvormingsregel Consensus Vraag en aanbod Gezaghebbend oordeel Discussie Bespreekbaar maken Transactiemiddel Achting Geld Dwang Argumenten Advies, attenderen, aanspreken Goederen Solidaire goederen Private goederen Collectieve goederen - (opvoed) ondersteuning Externe effecten Wederzijdse Welvaart, Zekerheid, Sociaal kapitaal, Ouder genegenheid, verantwoordelijkheid rechtvaardigheid publieksopinievorming betrokkenheid, vergroten collectieve maatschappelijke identiteit kansen van kinderen Table 4: Ideaaltypische maatschappelijke ordening met toevoeging van de PCS (Dekker, 2002, p. 12) 29

31 4. De pedagogische civil society in de praktijk Aan de hand van de analyses per actor en de letterlijke uitwerkingen van de interviews die op te vragen zijn bij de onderzoeker is deze analyse gemaakt. 4.1 Betekenis pedagogische civil society Zoals aangegeven in de theorie is de definitie met betrekking tot het begrip pedagogische civil society nog in ontwikkeling. In dit onderzoek is, in navolging van diverse onderzoeken, de volgende definitie van de pedagogische civil society gebruikt: Dat deel van de samenleving waar burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) in vrijwillige verbanden verantwoordelijkheid nemen voor een pedagogisch klimaat waarin het goed opvoeden en opgroeien is, in samenwerking met of juist als tegenkracht tot overheden (gemeenten, de jeugdsector, het welzijnswerk), bedrijven en andere civil society organisaties (bijvoorbeeld sportverenigingen) (Broeders, Duijvenstijn, e.a.,2011; 7). Uit deze definitie zijn vijf elementen geselecteerd waaraan de betekenissen, gegeven door de actoren, zullen worden getoetst, te weten: - de sociale omgeving, burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassen); - vrijwilligheid; - verantwoordelijkheid; - opvoeding; - samenwerking of tegenkracht van de overheid. Dit onderzoek bekijkt in hoeverre deze elementen terugkomen in de betekenis die geïnterviewde actoren geven aan het begrip. Om dit te achterhalen kregen zij de volgende vraag voorgelegd: wat verstaat u onder het begrip pedagogische civil society?. Uit de antwoorden blijkt dat er verschillende betekenissen worden gegeven aan het begrip, opvallend is dat in geen enkele gegeven betekenis alle hierboven genoemde elementen voorkomen. Hieronder zullen we de gegeven betekenissen bespreken aan de hand van de hierboven genoemde elementen. De sociale omgeving, burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) Uit de gegeven betekenissen (zie onderstaande citaten) blijkt dat de sociale omgeving een belangrijke rol heeft binnen de pedagogische civil society. Zo ziet Amarant de opvoeding graag weer dichterbij de leefomgeving van het kind, in de eigen wijk. Het CJG richt zich in haar definiëring van het begrip erg op het netwerk van de ouders. De ggz en ook TWB richten zich op de betrokkenheid van de omgeving. De Valkenhorst geeft aan dat alle belangrijke mensen in de omgeving van een kind een bijdrage dienen te leveren aan de opvoeding. Degenen die de Valkenhorst als belangrijk beschouwen zijn weergegeven in de volgende paragraaf (partijen binnen de pedagogische civil society, cirkel Valkenhorst). De hierboven besproken partijen geven de volgende betekenissen aan het begrip pedagogische civil society: Ik versta daaronder dat je de opvoeding weer terug brengt naar de wijken. We hebben de afgelopen jaren heel erg ons best gedaan om opvoeden te verbijzonderen. Als je vragen hebt over de opvoeding, alsof dat dan van ver gehaald moet worden en dat je daar altijd specialisten voor nodig hebt. In heel veel gevallen is dat natuurlijk absoluut niet nodig en kun je ouders ook dichtbij ondersteunen. Dat kan zijn door het eigen netwerk te versterken, of inzet van familie of vrienden, of door bijvoorbeeld laagdrempelige hulp of informatie vanuit het Centrum voor Jeugd en Gezin te organiseren. Thema s zijn bijvoorbeeld pesten, positief opvoeden, of het puberbrein. Je ziet dan, bijvoorbeeld volle zalen tijdens ouderavonden. Omdat het een vraag is die bij iedereen leeft. Je kiest dan ook voor gewoon opvoeden en niet alles problematiseren (A. Willems, Amarant). Ook zegt mevrouw Willems: We zijn allemaal betrokken bij de opvoeding, durf elkaar daarop aan te spreken. En bij die opvoeding heb je ook een aantal dingen die wat gespecialiseerder zijn om tijdelijk wat ondersteuning te bieden. Een opvoedklimaat waar ouders een persoonlijk netwerk hebben van kind en ouders waar ook anderen betrokken zijn bij de ontwikkeling van kinderen. Dat kunnen zijn buren, vrienden, familieleden, maar dat kunnen ook professionals zijn (M. Vriens, CJG Roosendaal). 30

32 Dat je een gemeenschap hebt waarin je zeg maar gewoon betrokken bent bij elkaar, waar je elkaar ook dingen leert, waar je betekenisvolle relaties met elkaar aan kan gaan, maar waar je elkaar ook grenzen kan geven (N. Heinkens, ggz West-Noord-Brabant). Ik zie het veel meer als een systeem rondom een kind in de grootste zin van het woord, dus daar hoort ook de maatschappij bij, noem maar op, van klein naar groot. Alles wat daar omheen zit is denk ik de society, een mooie uitspraak is dan it takes a village to raise a child. De omgeving van het kind om op te voeden, op te groeien. Ik heb het steeds over opvoeden maar het is opgroeien (C. v. Oeverlen, TWB). Kijk als je terug gaat naar het rondje (zie de cirkel Valkenhorst bij partijen binnen de pedagogische civil society) dan is dat voor mij alle partijen met uitzondering van de hulpverlening en hoort die er alleen maar bij te komen als het echt niet kan, het liefst in de buitenste kring, maar alleen wanneer het echt nodig is, meer naar binnen. Ik denk de pedagogische civil society, dat zijn alle belangrijke mensen in de omgeving van het kind (M. Geven, Valkenhorst). Opvallend is dat twee definities (Valkenhorst, ggz) zich enkel richten op het element sociale omgeving en de andere elementen buiten beschouwing laten. De andere citaten zien de sociale omgeving als medeopvoeder. Daarnaast ziet mevrouw Willems dat de professionalisering is toegenomen en wil zij dat er voor eenvoudige opvoedvragen dichtbij huis een antwoord te krijgen is. Ook valt op dat betrokkenheid in een aantal gegeven betekenissen een rol speelt (ggz, GJG), dit element is niet af te leiden uit de definitie van Broeders en Duivenstein. Vrijwilligheid Vrijwilligheid is in geen enkele definitie terug te vinden. Wel blijkt uit de interviews dat de actoren ervan uitgaan dat de directe omgeving vrijwillig een bijdrage levert aan de opvoeding. Zo maakt een aantal organisaties (Amarant, ggz, stichting MEE, BJZ en de Valkenhorst) gebruik van het netwerkberaad. Tijdens het netwerkberaad wordt de directe omgeving van de cliënt uitgenodigd om te zoeken naar antwoorden op vragen van de cliënt. Verantwoordelijkheid Gezamenlijke verantwoordelijkheid speelt in een drietal gegeven betekenissen (zie onderstaande citaten) een belangrijke rol. Volgens het Da Vinci College is de samenleving als geheel verantwoordelijk voor alles wat er in die samenleving gebeurt, collectiviteit is daarin een belangrijk aspect. Juzt geeft aan dat opvoeden niet alleen de verantwoordelijkheid is van de ouder van een kind, maar de verantwoordelijkheid van iedereen. Daarin kunnen partijen uit de civil society zoals de school en de hobbyclub een belangrijke rol spelen. Traverse richt zich in haar definitie vooral op het je betrokken voelen bij mensen in de buurt om zo het welbevinden in de buurt te verbeteren. Onderstaande betekenissen, verleend aan het begrip pedagogische civil society, bevatten onder andere het element verantwoordelijkheid: Dat de samenleving in de volle breedte de verantwoordelijkheid neemt voor alles wat er in de samenleving gebeurt. En dat niet overlaat aan bepaalde partijen door de zorg, de aandacht of de kosten daarvan bij een geïsoleerd onderdeel te leggen of onder te brengen. Maar daar collectief verantwoordelijkheid voor neemt (J. Dekkers, DVC). Dat je samen verantwoordelijk bent voor jeugdigen in je directe omgeving. Dus, het is niet meer zo dat je kan zeggen dat alleen ouders verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van hun kinderen. Daar ligt het primaat, maar ook een hobbyclub, een school, een hulpverleningsorganisatie, iedereen draagt verantwoordelijkheid voor de zorg en het welzijn van onze jongeren. En iedereen kan daar dus ook iets in betekenen als ze zich daar verantwoordelijk voor voelen en doet daarin zijn dingetje en dat is volgens mij een pedagogische civil society. Samen zorgen voor jeugd (J. v. Beijsterveldt, Juzt). Dan ga je dat vertalen, pedagogisch, dat is allemaal wel duidelijk, het andere is hem dan gewoon van dat je je verantwoordelijkheid neemt als burger, tenminste wanneer ik het vrij vertaal, dat je je verantwoordelijkheid neemt als burger voor het welbevinden van. Dus dat je daar ook bij betrokken bent, bij het welbevinden van mensen in jouw buurt, in jouw wijk, dat je daar meer bij betrokken bent (S. van Gastel, Traverse). Opvallend is dat bovenstaande definities zich richten op het element sociale omgeving, maar ook op de verantwoordelijkheid die deze sociale omgeving heeft. Juzt haalt daarnaast ook het element opvoeding aan. Zowel Traverse als het DVC trekken het begrip breder en richten zich niet alleen op de opvoeding van het kind maar op het versterken van de civil society voor de samenleving in zijn geheel. 31

33 Opvoeding Het element opvoeding is een belangrijk aspect van de pedagogische civil society. De civil society richt zich op de samenleving/maatschappij als geheel. De betekenissen die worden gegeven richten zich in sommige gevallen op de opvoeding van kinderen/jeugdigen (oa TWB, Juzt, luchtscouts Seppe en stichting MEE), andere actoren zien liever dat de samenleving verantwoordelijk is voor alles wat er in die samenleving gebeurt (ggz en DVC). De definitie die deze laatste groep geeft past dan ook meer bij het begrip civil society. Bij BJZ is het verschil tussen beide begrippen helder, het een richt zich op de opvoeding en civil society op de samenleving/maatschappij als geheel. Luchtscouts Seppe richt zich bij het definiëren van het begrip met name op de opvoeding en de ondersteuning die daarbij gegeven wordt. De andere elementen van het begrip pedagogische civil society komen dan ook niet voor in de definitie van de Luchtscouts Seppe. Stichting MEE geeft een vrij korte betekenis aan het begrip pedagogische civil society, waarin elementen van het begrip terug te vinden zijn, te weten de verantwoordelijkheid van de samenleving/sociale omgeving voor de opvoeding. Ik denk dat je het hebt over, dat het vooral de bedoeling is dat je los van alle professionals veel meer mensen in stelling brengt rondom het gezin en rondom opvoeden, rondom normen en waarden wegzetten in de leefomgeving. Daar zit het denk ik. Maar daar zit voor mijn gevoel veel meer de kracht in heel die civil society (M. v/d Nieuwenhuizen, BJZ Roosendaal). BJZ beperkt haar visie niet alleen tot het kind maar is van mening dat de samenleving in zijn geheel meer een civil society moet worden, de samenleving is net zo hard als mensen geen kinderen hebben en schuldhulpverlening hebben. De manier hoe kinderen worden ondersteund bij hun opvoeding of hoe ze opgroeien (T. Schuurbiers, luchtscouts Seppe). De samenleving, gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van kinderen, de actieve ouders die hulp zoeken in hun eigen omgeving (F. de Mortel, stichting MEE West-Brabant). Samenwerking of tegenkracht van de overheid Opvallend is dat de overheid maar door een actor wordt genoemd wanneer gevraagd wordt naar de betekenis van het begrip pedagogische civil society (zie onderstaand citaat van de GGD). De sociale omgeving, je kan het heel groot zien, klein zien, de sociale omgeving die gezamenlijk verantwoordelijk is voor het gezond en veilig opgroeien van kinderen, waarbij de ouder de primaire verantwoordelijkheid heeft, waarbij de overheid randvoorwaarden stelt en faciliteert en waarbij de professional ondersteunt (A. v/d Zijden, GGD West-Brabant). De GGD ziet de overheid niet als tegenkracht van de pedagogische civil society maar als samenwerkingspartner en steller van randvoorwaarden. In de definitie van de GGD komen we verder de elementen sociale omgeving, verantwoordelijkheid en opvoeding tegen. Voor aanvang van het interview was het begrip bij sommige actoren nog niet bekend. Zo had mevrouw Heinkens (ggz) nog niet van het begrip gehoord. En ook voor een tweetal partijen uit de pedagogische civil society riep het begrip vraagtekens op, te weten luchtscouts Seppe en de thematisch wijkagent jeugd. Opvallend is dat ondanks de onbekendheid met het begrip de ggz en de luchtscouts wel een betekenis die deels overeenkomt met de theorie wisten te geven aan het begrip. De betekenis die thematisch wijkagent jeugd geeft aan het begrip wijkt erg af van de theorie. Hij geeft de volgende betekenis aan het begrip: Als het thuis niet goed gaat, gaat het nooit meer goed. Zo heb ik het maar uitgelegd in mijn eigen woorden (H. v/d Boom, thematisch wijkagent Jeugd Roosendaal) Het heeft wat mij betreft te maken met een maatschappij waarin jongeren opgroeien en waarbij allerhande zaken en gebeurtenissen, die zich in die maatschappij voordoen, invloed hebben op die jongeren. Deze betekenis komt niet overeen met datgene wat er met de pedagogische civil society wordt bedoeld. Ook tijdens de interactieve bijeenkomt met de gemeente Roosendaal is de vraag gesteld wat het begrip pedagogische civil society inhoudt. De deelnemers gaven de volgende betekenissen aan het begrip: - Samen met ouders/burgers iets organiseren voor jeugdigen/kinderen ( samen met duidt hier op gezamenlijke met ouders en overheid iets organiseren; - Naast ouders als eerste verantwoordelijken voor de opvoeding nemen anderen in hun omgeving de verantwoordelijkheid om hen daarin te ondersteunen en bij te staan (familie, buren, school, sportverenigingen etc.) - Eigen kracht en zelfwerkzaamheid in wijken en buurten met als belangrijk aspect: wederkerigheid; - Samenleving waarin volwassenen samen verantwoordelijkheid nemen/dragen voor de opvoeding van kinderen; - Samen opvoeden: gezamenlijk voor de jeugd zorgen in en om je netwerk heen. 32

34 In bovenstaande uitspraken zijn de meeste elementen van het begrip pedagogische civil society terug te vinden, met uitzondering van vrijwilligheid. Conclusie Wanneer de in deze paragraaf aangehaalde elementen sociale omgeving, vrijwilligheid, verantwoordelijkheid, opvoeding en samenwerking of tegenkracht van de overheid worden gekoppeld aan de door actoren gegeven definities leidt dat tot onderstaande tabel. Sociale omgeving Vrijwilligheid Verantwoordelijkheid Opvoeding Samenwerking of tegenkracht v/d overheid Zorgaanbieders uit het Roosendaalse jeugddomein Amarant X X BJZ X X CJG X X GGD X X X X ggz X Juzt X X X Stichting MEE X X X TWB X X Traverse X X Valkenhorst X Partijen die deel uitmaken van de pedagogische civil society DVC X X Luchtscouts X Seppe Thematisch wijkagent jeugd Gaf een betekenis die niet aansluit bij datgene wat met de pedagogische civil society wordt bedoeld Table 5: Definitie pedagogische civil society in de praktijk (Wanneer een vakje is aangekruist betekent dat dat het element terug te vinden was in de gegeven betekenis) Op basis van de gegeven betekenissen kunnen we constateren dat geen enkele actor vrijwilligheid noemt als element van het begrip. Overheid komt als element voor, maar in de gegeven betekenis wordt gedoeld op een samenwerking met de overheid en niet als tegenkracht van de overheid. Daarnaast haalt een aantal actoren het element betrokkenheid aan, dit element komen we niet tegen in de gekozen begripsomschrijving uit de theorie. Opvallend is dat vrijwel iedereen het element sociale omgeving een plek geeft in de betekenis en ook het element opvoeding komt in veel gegeven betekenissen voor. 4.2 Partijen binnen de pedagogische civil society Zoals aangegeven bestaat er binnen het jeugddomein discussie over wie onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society. Dat heeft ertoe geleid dat theoretici hier een verschillende invulling aan geven. De vraag is of er binnen het Roosendaalse jeugddomein verschillen bestaan in degenen die zorgaanbieders rekenen tot de pedagogische civil society. Vandaar dat hen de volgende vragen zijn voorgelegd: - Wie kunnen volgens u de eigen kracht van het gezin versterken? - Kunt u dit voor mij uittekenen? Later in het interview is gevraagd naar een definitie van het begrip pedagogische civil society. Daaropvolgend hebben de geïnterviewden de kans gehad de eerder gemaakte tekening aan te passen: Wie behoren volgens u hiervan tot de pedagogische civil society en ontbreken er nog actoren?. Uit reactie op deze laatste vraag blijkt dat maar een enkeling op basis van deze vraag een aanpassing doet, die meestal inhoud dat een aantal actoren wordt toegevoegd. Met name de GGD deed een aantal toevoegingen: jongeren, sportverenigingen/knutselclubs, wijkagent en sociale media. Welke afstand social media hebben tot het gezin kon mevrouw Van der Zijden (GGD) niet goed aangeven. Wel vindt ze dat de inrichting van de pedagogische civil society moet passen bij de huidige manier van werken en leven, waarin voor de jeugd social media een belangrijke rol spelen. Hieronder zijn de tekeningen van de verschillende actoren weergegeven. 33

35 Amarant BJZ CJG Da Vinci College GGD ggz 34

36 ggz Juzt Luchtscouts Seppe Jeugdagent (Dhr. Van den Boom) Stichting MEE Thuiszorg West-Brabant 35

37 Traverse Valkenhorst Opvallend is dat mevrouw Heinkens (ggz) aangaf dat er een verschil zit in de betrokkenheid bij een kind met hulp en een kind zonder hulp. Bij een kind met hulp maakt ook de hulpverlening deel uit van de pedagogische civil society. Wanneer het kind geen hulp ontvangt is de hulpverlening niet in beeld. De overheid/gemeente wordt alleen genoemd door BJZ, het Da Vinci College en de ggz. Social media zijn weinig genoemd als onderdeel van de pedagogische civil society, alleen de GGD en luchtscouts Seppe halen het aan. Bij luchtscouts Seppe valt op dat zij een belangrijke rol aan media toeschrijven. De heer Schuurbiers (luchtscouts Seppe) geeft dan ook aan De media komen steeds dichterbij en kinderen willen bij wijze van spreken kabouter Plop zijn. De vraag is echter of virtuele personen onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society. Een waardevolle toegang aan de theorie zou kunnen zijn dat mensen alleen behoren tot de pedagogische civil society als ze ook fysiek contact hebben met het gezin. Een aantal zorgaanbieders geeft aan dat er geen onderscheid in afstand is tussen eerste- en tweedelijns hulpverleners, terwijl andere wel degelijk een verschil in afstand tot het kind zien als het gaat om eerste- en tweedelijns hulpverleners; bij hen staan de tweede-lijns hulpverleners verder van het kind af. Een ander opvallend feit is dat voor iedere partner geldt dat ouders onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society. Dit strookt niet met de theorie over de civil society, omdat die er vanuit gaat dat mensen behorende tot het eigen gezin geen onderdeel vormen van de civil society. De uitkomsten van de interviews en de voorbeeldfiguren uit de theorie met betrekking tot de pedagogische civil society maken duidelijk dat ouders en naaste familie wel degelijk worden beschouwd als onderdeel van de pedagogische civil society. Naast de vraag of ouders en naaste familie onderdeel uitmaken van de pedagogische civil society spelen er een viertal andere discussies binnen het jeugddomein over wie behoren tot de pedagogische civil society. Het gaat dan om de volgende discussiepunten: - formele vs informele rol; - privaat vs publieke domein; - expliciet vs impliciete bijdrage; - curatief vs preventief handelen. Uit de interviews blijkt dat zowel personen als instellingen met een formele als informele rol deel uitmaken van de pedagogische civil society. Uit de cirkels blijkt dat mensen met een informele rol, zoals opa/oma, vrienden en buren dichter bij het kind staan dan personen en instellingen met een formele rol, zoals school en hulpverlening. Opvallend is dat actoren die te maken hebben met de zwaarste risicogroep (Valkenhorst en politie) mensen met informele rol in de opvoeding niet altijd als steun zien, soms zelfs als bedreiging. De heer v/d Boom (thematisch wijkagent jeugd) wijst daarbij naar buurten en sportverenigingen waar risicogroepen naar elkaar toetrekken. De Valkenhorst geeft aan dat het moet gaan om steunende familie, met als voorbeeld als dat een club criminelen is wordt dat een beetje lastig. Ook De Tocqueville verwijst naar het referentiekader van een persoon. In democratische samenlevingen ziet De Tocqueville burgers die hun aardse behoeften nastreven, burgers zijn op zichzelf teruggeworpen en van elkaar vervreemd. Hierdoor ontstaan microsamenlevingen bestaande uit familie en vrienden, deze vormen het referentiekader van de burger en daarmee de beschaving (Kruiter, 2010, p. 396). De tweede discussie die speelt is die tussen het private en publieke domein, deze discussie richt zich op de instellingen die deel uitmaken van de pedagogische civil society. Een groot deel van de instellingen die we tegenkomen binnen de pedagogische civil society maakt deel uit van het publieke domein, zoals het CJG, de 36

38 kinderopvang en hulpverleningsinstanties. Uit het private domein komen we maar twee actoren tegen, te weten sport-/hobbyverenigingen en vrijwilligersorganisaties. Daarnaast bestaat er een verschil tussen projecten/programma s die een expliciete of impliciete bijdrage leveren aan de opvoeding. Verwacht wordt dat jeugdhulpverleningsinstanties gericht zijn op het leveren van een expliciete bijdrage in de opvoeding. Van de overige actoren is dit moeilijk te bepalen. In het interview met het Da Vinci College werd duidelijk dat zij zich medeverantwoordelijk voelt voor de opvoeding van het kind. Er is een pilot gestart voor zorgleerlingen, naast het normale onderwijsprogramma. In de pilot draait het niet alleen om kennisoverdracht, maar krijgen leerlingen bijvoorbeeld ook training in sociale vaardigheden. Doel van de pilot is kinderen binnen school te houden en te laten slagen binnen een periode van vier jaar. Het is voor te stellen dat een dergelijke pilot een impliciete bijdrage levert aan de opvoeding. De thematisch wijkagent jeugd geeft aan dat hij bij scholen een spanning ziet tussen het verzorgen van onderwijs en opvoeden. Ook het DVC geeft deze spanning aan, zij zou graag het recht op onderwijs en het recht op zorg in balans houden. De vierde discussie gaat over curatief en preventief pedagogisch handelen. Op basis van de tekeningen is hier weinig over te zeggen. Een kinderdagverblijf kan zowel preventief pedagogisch handelen door huisregels op te stellen, als curatief pedagogische handelen door een kind aan te spreken op het gedrag of een ouder te confronteren met het gedrag van de zoon/dochter. De thematisch wijkagent jeugd gaf in het interview aan dat hij in zijn werk niet probeert om alleen te straffen (curatief), maar ook nog iets meer te doen. Zo probeert hij te achterhalen waarom iets is gebeurt, waarom heb je die overtreding of dat misdrijf gepleegd en wat is nou eigenlijk het probleem. Over het algemeen geldt volgens de heer Van den Boom wel dat de politie binnen de opvoeding vooral een taak heeft jongeren aan te spreken op gedrag dat wordt vertoond in de openbare ruimte. In de theorie wordt gesproken over drie soorten sociaal kapitaal, bonding, bridging, en linking social capital (Putnam, 2000; Woolcock, 1998). Gekeken is in hoeverre we uit bovenstaande cirkels kunnen afleiden of bovengenoemde vormen van sociaal kapitaal voorkomen binnen de pedagogische civil society. Allereerst heeft iedere ondervraagde wel partijen uitgetekend die deel uitmaken van het bonding social capital van een persoon, zoals ouders, broers, zussen, familie en vrienden. Deze personen uit de eigen gemeenschap van het kind treffen we vaak aan in de eerste en soms tweede cirkel, dit betekent dat zij door de ondervraagden worden gezien als personen die dichtbij het kind staan. Het is lastig om aan de hand van de getekende cirkels te bepalen of er ook sprake is van bridging social capital, relaties met leden van andere gemeenschappen. Voor te stellen is dat personen deze andere gemeenschappen tegenkomen op de kinderopvang, sportvereniging en school. Door een enkele actor wordt social media genoemd, deze vorm van netwerken kan ervoor zorgen dat contact wordt aangegaan met een andere gemeenschap, doordat men via via op zoek gaat naar vrienden. Linking social capital gaat over relaties die personen hebben met instellingen. Uit de gemaakte tekeningen is op te maken dat dit soort social capital terug te vinden is binnen de pedagogische civil society. Wel staat deze vorm van sociaal kapitaal verder van het kind af dan bonding social capital. Bij linking social capital komen we onder andere hulpverleningsinstanties tegen maar ook de overheid, kinderopvang en school. Dit betekent dat zowel bonding als linking social capital goed vertegenwoordigd zijn binnen de pedagogische civil society. Op basis van de verkregen informatie uit de interviews is weinig te zeggen over het aandeel van bridging social capital binnen de pedagogische civil society. 37

39 Conclusie Het volgende figuur ontstaat als we de cirkels van alle geïnterviewden samenvoegen: Figure 6: Partijen binnen de pedagogische civil society Opvallend is dat een aantal geïnterviewden een verschil in afstand aangeeft tussen eerste- en tweedelijns hulpverleners, terwijl anderen alle hulpverleners als gelijken zien. Ook valt op dat iedereen de ouders ziet als onderdeel van de pedagogische civil society, terwijl zij volgens de theorie over de civil society geen deel uitmaken van de civil society. Binnen de getekende cirkels valt op dat mensen met een informele rol dichter bij het kind worden geplaatst dan mensen met een formele rol. Uit de getekende cirkels kunnen we opmaken dat er sprake is van bonding social capital en linking social capital. Over bridgang social capital valt niets te zeggen op basis van de cirkels en de verkregen informatie uit de interviews. 4.3 Pedagogische civil society en het zorgaanbod De vraag naar jeugdzorg is de afgelopen jaren alleen maar toegenomen. Steeds vaker stappen ouders direct naar een professional voor hulp bij vragen over de opvoeding. Een deel van de vragen die deze ouders stelt zou ook door de sociale omgeving van de ouder beantwoord kunnen worden. Het RMO stelt dan ook dat opvoeden meer een individuele aangelegenheid is geworden, waardoor de pedagogische kracht van de sociale omgeving afneemt. Doordat ouders raad halen bij professionals is er ook een meer directe band met de overheid ontstaan, deze is ook steeds meer producten gaan ontwikkelen op het gebied van jeugdzorg. Om het tij te keren vinden het RMO en de RVZ dat de sociale omgeving weer een taak moet krijgen in de opvoeding. Om dit te realiseren dient de pedagogische civil society gemobiliseerd te worden. Niet alleen dient de sociale omgeving een rol te krijgen binnen de opvoeding, ook is het de bedoeling dat de manier van zorgverlening verandert. Dit houdt in dat de zorg zich moet richten op het versterken van de opvoeding in plaats van het overnemen van opvoedingstaken. Ook het zorgaanbod zelf dient te veranderen. Deze verandering leidt ertoe dat er minder jeugdigen gebruik maken van gespecialiseerde jeugdhulp en er 38

40 meer jeugdigen gebruik maken van hulp binnen de eigen omgeving, dit kan zijn via het eigen sociale netwerk of via de eerstelijns jeugdzorg. Om dit te realiseren dient de jeugdzorg zich volgens Van Yperen en Woudenberg (2011) te richten op twee pijlers: 1. het versterken van de informele steun van sociale netwerken en de algemene voorzieningen; 2. het bieden van een samenhangende zorgstructuur, waarbij de zorg niet gericht is op het overnemen van de opvoeding maar op het zoveel mogelijk versterken van de sociale omgeving. Om meer inzicht te krijgen in bovenstaande zaken zijn een aantal vragen voorgelegd aan de zorginstellingen (voor de volledige interviewvragenlijst zie bijlage 1 & 2): Verandering in het zorgaanbod Verandert de geboden zorg inhoudelijk met de komst van de pedagogische civil society? Amarant geeft aan dat de zorg verandert doordat medewerkers meer moeten denken vanuit de visie van ondersteunen in plaats van overnemen. Het liefst ziet Amarant één professional werkzaam binnen een gezin. Helaas is dat niet de praktijk: Wij weten gewoon dat het de realiteit is dat er een hoop gezinnen zijn waar dat niet mogelijk is, maar dan kies je altijd voor zo min mogelijk gezichten, het liefst gewoon een aanspreekpunt. Ik zeg altijd één kaartje op de kast. Want als er iets is, dat ze weten wie ze kunnen bellen. Het gaat ook heel vaak over de ketencoördinatie, over regie voeren. En dat moet je met elkaar afspreken, wie kan dat in deze situatie het beste doen (A. Willems, Amarant). De GGD vindt de gedachte één gezin, één plan goed, Maar ik heb ook niet de illusie dat iemand dat twintig jaar blijft doen, ik weet gewoon uit de praktijk, mensen gaan vaak na drie, vier jaar weer weg, dan gaan ze wat anders doen. Ik geloof niet zozeer in een vaste coördinator voor het hele leven, ik geloof wel in één contactpersoon voor dat gezin, gedurende dat dat dan nodig is, maarja dat zal wel wisselen (A. van der Zijden, GGD). Ook het CJG ziet graag één coördinator aanwezig binnen het gezin die de cliënt een plan laat maken en uitvoeren, deze coördinator kan wel de kennis van experts inschakelen bij meer specifieke problemen zoals schuldhulpverlening. In de zorgverlening heeft volgens het CJG een omslag plaatsgevonden van aanbodgericht werken naar vraaggericht werken, dit betekent dat het initiatief vanuit de cliënt moet komen. Ook TWB geeft aan voorstander te zijn van één casemanger/coördinator per gezin. Deze coördinator verleent zorg waarbij de regie in handen is van de ouder en deze daar ook zelf verantwoordelijk voor is. De coördinator fungeert als aanspreekpunt voor het gezin en coördineert de zorg rond ouder en kind. Uit bovenstaande blijkt dat een aantal geïnterviewden (oa. GGD en TWB) voorstander is van één professional binnen een gezin. Dit komt overeen met de theorie. Volgens Juzt moet hulp verleend worden met de handen op de rug. Ook zij is voorstander van vraaggericht werken, Het is aan de zorgaanbieder om heel goed te luisteren naar de vraag van de klant, om niet echt veel meer te willen doen, dan wat die klant echt nodig heeft. En daar zit echt voor zorgaanbieders een valkuil, want op het moment dat we met doelen aan de slag gaan, dan vinden we altijd dat er een hele hoop moet gebeuren, terwijl voor zo n klant misschien met 50% van het aantal doelen, het resultaat al behaald kan zijn. Dan moeten we ook niet meer gaan doen dan nodig is (J. van Beijsterveldt, Juzt). Ook de ggz heeft als doel zorg te bieden om mensen het weer zelf te laten kunnen in plaats van de zorg over te nemen. De ggz vindt dan ook dat burgers de afgelopen jaren erg afhankelijk zijn geworden van de overheid, die in de jaren zeventig een sociaal stelsel heeft opgebouwd, dat nu financieel niet meer houdbaar is. Het stelsel kende goede kanten, zo werden burgers die tussen wal en schip vielen eruit gepikt door de hulpverlening. Nadeel van het stelsel was dat burgers minder oog hadden voor wat er met andere burgers gebeurde. Daarnaast zijn de afgelopen jaren veel mensen gaan werken, waardoor de huizen overdag leegstaan. De invulling van het leven is de afgelopen jaren veranderd, maar het sociale stelsel nog niet. Als voorbeeld wordt aangegeven dat: mijn moeder ging nog bij de buurvrouw op de koffie, die ging met de buurvrouw praten over de opvoeding van de kinderen en waar ze tegenaan liepen en hoe het in hun relatie gaat (N. Heinkens, ggz). Naar dit idee gaan we weer terug omdat we moeten bezuinigen. Hiermee sluit mevrouw Heinkens aan bij het gedachtegoed van De Winter. Ook ziet ze dat de overheid vanaf de jaren 70 veel taken op zich heeft genomen, waarvan ze zich nu weer terug wil trekken door deze taken weer terug te geven aan de pedagogische civil society. Ook de Valkenhorst geeft aan dat de overheid de afgelopen jaren veel taken heeft opgepakt, Kijk we zijn natuurlijk in Nederland ook een beetje doorgeslagen, elk gebrekje hebben we gelabeld, psychiatrisch zowat, dat ging vroeger gewoon goed, met wat extra zorg van de ouders en de school. Er was niet overal een psycholoog en psychiater en weet ik veel wat bij het kind. Dus in die zin denk ik dat het zorgaanbod kwalitatief en kwantitatief moet veranderen (M. Geven, Valkenhorst). Onze burgers hebben we erg overheidsafhankelijk gemaakt, als Nederlander ben je ook wel gek als je niet pakt waar je recht op hebt. In Nederland denk ik dat er echt minder mensen naar de jeugdzorg of naar de AWBZ of naar de WMO kunnen. Welke regel we dan ook hebben, dat ze moeten zorgen dat die op een andere manier, veel natuurlijker geholpen kunnen worden, maar dat we ervoor moeten zorgen dat de echte probleemgevallen wel terecht komen daar waar ze nodig zijn op een gespecialiseerd bureau (M. Geven, Valkenhorst). Daarnaast blijven zware voorzieningen nodig, met alleen het 39

41 voorliggend veld, de pedagogische civil society, met de focus op preventie red je het niet. Je moet met zo n kind over taboes, veiligheid, gevoelens en boos zijn kunnen praten. Dat heb je echt nodig en of de pedagogische civil society dat allemaal kan oppakken dat geloof ik niet (M. Geven, Valkenhorst). Aangegeven wordt dan ook dat er altijd mensen blijven die zwaardere intensieve zorg nodig hebben. Wat betreft het zorgaanbod valt het de Valkenhorst op dat de eerste notities met betrekking tot de transitie zijn afgeleid van welzijn nieuwe stijl, zoals we dat bij de WMO kennen. Dan gaat het om actief erop af, gericht op de krachten van de burger, handelingsvrijheid voor professionals, individueel, groepswerk en cursuswerk in goed evenwicht. De professional moet dus niet overnemen maar het sociale netwerk of vrijwilligers betrekken rondom een cliënt. De GGD geeft aan dat de cliënt zelf bepaalt welke zorg deze graag wil ontvangen. De GGD vraagt zich af of iedere cliënt in staat is zelf zijn hulpvraag te stellen, deze cliënten moeten tegen zichzelf in bescherming worden genomen. Gekeken moet worden wat binnen zo n gezin maximaal haalbaar is. Sommige gezinnen hebben gewoon blijvende ondersteuning nodig. Dat kunnen we allemaal heel vervelend vinden, als ze vervolgens dan niet ontsporen in de maatschappij dan denk ik van nou, dan is dat ook een goede investering (A. van der Zijden, GGD). Doordat ouders de hulpvraag stellen zal het zorgaanbod veranderen. Het valt te betwijfelen of een vraaggerichte benadering tot andere interventies zal leiden. De manier waarop de interventies worden uitgevoerd zal wel veranderen, de omgeving moet gestimuleerd worden en wellicht zijn er mensen die aangeven geen behoefte te hebben aan een bepaalde interventie. Het staat wel een beetje op gespannen voet met welke interventies zijn echt effectief, we weten dat, welke wel effectief zijn en we weten ook wat niet effectief is. Maar als cliënten, patiënten zeggen, maar wij willen alleen maar die, want die vinden we zo leuk en lekker makkelijk maar die is niet effectief, dan is natuurlijk wel de vraag hoe ga je daar dan mee om. Dus hoe ver gaat dat zeg maar die eigen keuze daarin (A. van der Zijden, GGD). In de theorie wordt aangegeven dat er een verschuiving plaats moet vinden in de jeugdzorg. Zorgverleners dienen te ondersteunen in plaats van over te nemen. Deze nieuwe werkwijze is bekend bij alle geïnterviewde zorgaanbieders, een aantal heeft haar personeel hierin laten scholen (oa stichting MEE). Ook geven de zorgaanbieders een omslag aan van aanbodgericht werken naar vraaggericht werken. Daarnaast geven zowel de ggz en de Valkenhorst aan dat de overheid de afgelopen jaren veel taken op zich heeft genomen, waardoor de burger erg overheidsafhankelijk is geworden, wat correspondeert met de theorie. Wat betreft het zorgaanbod is BJZ van mening dat er nog iets moet veranderen. Je ziet nu nog veels te veel dat we met elkaar over een casus zitten te praten, maar je moet veel meer met die casus gaan praten, want daar ligt namelijk de winst. Binnen Bureau Jeugdzorg wordt gebruik gemaakt van netwerkberaden, hierbij wordt samen met het gezin gekeken wie er uit hun sociale omgeving kunnen helpen bij de opvoeding. Ook andere organisaties maken gebruik van de interventie netwerkberaad (oa. ggz, stichting MEE). Andere methoden die worden ingezet door de zorginstellingen zijn signs of safety en de participatieladder. Bovengenoemde methoden passen bij de pedagogische civil society omdat deze zowel berusten op de traditioneel klinische benadering als de community-psychologie, een methodiek die de sociale omgeving erbij betrekt. Triple P wordt ook als methodiek genoemd door een van de actoren (Valkenhorst). Deze methode berust vooral op een traditioneel klinische benadering waarin de ouders handvatten worden geboden bij de opvoeding van het kind. Deze methode levert een bijdrage aan het versterken van de eigen kracht, maar betrekt de omgeving nauwelijks. Wat betreft de zorg die geleverd wordt is Bureau Jeugdzorg van mening dat er maatwerk geleverd moet worden. Ik denk dat dit veel belangrijker is, dat moeten alle partijen gaan doen want dan kom je veel dichter bij de oplossingen voor zo n gezin. Want nu hebben we heel erg aanbodgericht werk, als ik een indicatie afgeef is dat eigenlijk maar zelden de indicatie die echt past, het is altijd een vorm van hulp die er is en die ingekocht is door de provincie en die wij uitvoeren. Dit betekent dat er bepaalde vormen van hulp zijn ingekocht en kunnen worden aangeboden aan jeugdigen. Dit sluit aan bij de theorie van Foucault en De Tocqueville. De ingekochte hulp is gebaseerd op groepen en niet op het individu, er bestaan dan ook geen uitzonderingen voor individuele gevallen, geen maatwerk. Het is van belang dat de organisatie die de zorgvraag het beste kan uitvoeren deze uitvoert, daarbij maakt het niet uit of dat een eerste- of tweedelijns organisatie is. Ook de GGD ziet het liefst maatwerk, het (is) heel mooi als een kind binnenkomt of een gezin, dat het eigenlijk dezelfde dag of het eind van de dag weet dat is er met het kind aan de hand en morgen wordt het bij deze instelling opgenomen of daar gaat die instelling mee aan de slag. Dat vraagt om een hele andere werkwijze (A. van der Zijden, GGD). Bij een complexe zorgvraag hoeft het volgens Amarant niet zo te zijn dat je eerste alle cirkels (zie paragraaf 4.2) hoeft af te lopen voordat je bij gespecialiseerde zorg bent. Volgens mevrouw Willems (Amarant) ligt daar dan ook de winst van de transformatie gewoon waar het kan, maar speciaal als het moet! Als het gaat om het bieden van nazorg aan iemand die hulp heeft ontvangen vanuit de tweede lijn, dan ziet de GGD hierin een taak weggelegd voor de eerste lijn. De eerste lijn is volgens haar dan ook goed in staat een vinger aan de pols te houden, bovendien is de eerste lijn laagdrempelig. 40

42 Als het aan Juzt ligt kan heel veel ambulant werk, de eerste hulpvragen, de eerste begeleiding van jongeren en ouders, worden ondergebracht in de eerste lijn. De hele indicatiestelling voor ambulant kan wat betreft Juzt verdwijnen, wel dient de indicatie voor zwaardere zorg in de toekomst gewaarborgd te blijven. Ook Traverse geeft aan dat op dit moment na een bepaald aantal gesprekken doorverwijzing plaatsvindt naar zwaardere zorg, volgens Traverse is dat niet altijd nodig, bijvoorbeeld wanneer de cliënt geholpen is met twee extra gesprekken. Ook vindt BJZ dat we minder snel moeten zeggen, tot hier en dan stoppen we maar. Dan moet de volgende maar aan de slag. Ik hoop dat de instellingen in staat zijn om met een langere adem hulp te gaan verlenen. Het moet wel zo zijn dat hulpverleners anderen kunnen laten invliegen, op momenten dat zij vastlopen. Uit het bovenstaande blijkt dat de geleverde zorg beter moet aansluiten bij de vraag van de cliënt, zoals al eerder aangegeven: een verandering van aanbodgerichte zorg naar vraaggerichte zorg. Volgens BJZ moeten hulpverleningsorganisaties in de toekomst zich naast het kind ook bezig gaan houden met de buurt, de wijk, de ouders, noem maar op. Zodat deze het kind stutten en steunen. Nu is de hulpverlening op zich steunend maar als die hulpverlening wegvalt, die is natuurlijk niet oneindig. Dus daar zit ook een stuk nazorg die je moet organiseren. Daar moeten wij allemaal nog iets aan organiseren (M. v/d Nieuwenhuizen, BJZ). Verandering in de samenwerking tussen zorginstellingen Om de veranderingen in het zorgaanbod te kunnen realiseren, zullen de zorginstellingen ook op een andere manier met elkaar moeten gaan samenwerken. De GGD vindt het belangrijk dat bepaald wordt wat ieders rol precies gaat zijn. Op dit moment is men nog met elkaar aan het zoeken waar is de één van en waar de andere en hoe gaan we dat met elkaar samen doen. Dit traject is al in volle gang, maar er moet nog een grote slag gemaakt worden. De afgelopen jaren dacht ik weleens, iedereen is overal een beetje van geworden maar uiteindelijk ben je dan allemaal nergens meer van (A. van der Zijden, GGD). Men zal in vertrouwen met elkaar moeten samenwerken en ook met andere partijen moeten samenwerken. Dat gaat wel wat van de privacyreglementen van de instellingen vragen. Het vraagt dat we niet als concurrenten, maar als collega s, als onderdelen van de keten gaan samenwerken. We zeggen dat we dat al doen maar het is nog best lastig. Voor de ene problematiek wordt met de ene partij samengewerkt, voor andere problematiek met een andere partij. Hierdoor krijg je flexibelere organisatievormen, die een periode met elkaar samenwerken, afhankelijk van de vraag die er is. Concurrentie ziet de GGD als een kans om te kijken hoe de zorgaanbieders het samen beter kunnen doen. Ggz geeft aan dat het belangrijk is dat organisaties de eigen corebusiness moeten uitstralen. Voor alles wat niet onder de eigen corebusiness valt moet gekeken worden of het de corebusiness is van een andere organisatie. Mocht dat zo zijn dan moeten we met die organisatie gaan samenwerken. Wanneer je op dit moment vijf hulpverleners bij elkaar zet, weten deze heel goed wat zij moeten doen binnen een multiproblem gezin. Wanneer ze terug gaan naar hun werkgever krijgen ze vaak te horen dat het niet kan omdat ze het niet gefinancierd krijgen. De organisatie van de financiering dient dus veranderd te worden om een goede samenwerking mogelijk te maken. Ook Juzt geeft aan dat er sprake is van overlap in het huidige zorgaanbod. Als het aan Juzt ligt verdwijnt deze dubbeling en krijgt degene die het beste een bepaald soort zorg kan uitvoeren de taak die zorg te verlenen. Volgens TWB moet worden gekeken waar iedere aanbieder nu echt van is, de ene aanbieder zal een beweging naar voren moeten maken en de ander moet wellicht een beweging naar achteren maken. Bekeken moet dus worden welke taken aanbieders hebben en hoe zij elkaar goed kunnen aanvullen. De thuiszorg geeft wel aan dat er binnen het aanbod grijze vlakken zijn waar iedereen een beetje op zit. Wat belangrijk is, is dat je buiten je eigen muren durft te kijken en dat je openstaat om samen te werken en dat je soms ook dingen los moet laten. Dat je dingen wel moet doen en soms niet meer moet doen (C. van Oevelen, Thuiszorg West-Brabant). Binnen Traverse bestaat er de angst dat iedereen naar het voorliggend veld gaat opereren. Dit omdat er vanuit gemeenten en provincie de tendens is zwaar waar nodig, licht waar kan en eigenlijk ook moet. Stichting MEE wil gaan samenwerken met andere zorgaanbieders, vooral om kennis te delen, niet om te concurreren. We moeten elkaar gebruiken om de zorg beter en goedkoper te maken (zorgen voor een betere afstemming). In de theorie wordt gesproken over de integrale benadering. Dit houdt in dat zorgaanbieders hulp op elkaar afstemmen, informatie delen en werken binnen het eigen leefgebied. Diverse instellingen stellen dat het er niet zoveel toe doet of het gaat om eerste- of tweedelijnszorg als er maar de goede zorg gegeven wordt (BJZ, Juzt). Daar staat tegenover dat bestaande eerstelijnsinstellingen dit als taakvervaging/ bedreiging zien (Traverse). Diverse instellingen pleiten voor samenwerking op basis van netwerken waarbij instellingen juist terug moeten naar de eigen expertise (oa. GGZ, Valkenhorst). Veel organisaties zijn van mening dat het huidige aanbod veel doublures bevat (Traverse, ggz, GGD, Juzt, stichting MEE en TWB). Zorginstellingen dienen zich dan ook te richten op het eigen leefgebied. 41

43 Verandering in het aantal zorgbehoevende Door de pedagogische civil society te versterken zou er een afname plaatsvinden in het aantal jongeren dat zorg ontvangt uit de tweede lijn (zwaardere jeugdzorg) en een toename van jongeren die worden ondersteund door de sociale omgeving of de eerste lijn (Divosa; RMO, 2012, p. 13). De vraag is of zorginstellingen een dergelijke verschuiving ook verwachten. Amarant verwacht geen grote veranderingen in het aantal cliënten dat gebruik maakt van specialistische jeugdzorg, we zullen altijd zien dat er een groep blijft waarvan we zeggen dat is toch complexere zorg en dat zien we met de tijd niet afnemen. Alleen je hoopt gewoon dat die opbouw anders gaat zijn. Dat aan de basis, die preventiemogelijkheden toenemen, waardoor het allemaal niet zo ernstig wordt en we er eerder bij zijn! Bureau Jeugdzorg verwacht geen grote veranderingen in het zorgaanbod als het gaat om zware jeugdzorg. Wat ze op het moment zien is dat zware zorg langer wordt aangeboden of dat de cliënt weer terug komt. Er is een groep gezinnen die zware zorg nodig heeft en de omvang zal per jaar niet veel veranderen. Daarnaast zijn er wachtlijsten die eerst zullen moeten verdwijnen voordat er een afname kan plaatsvinden in de zwaardere vormen van jeugdzorg. Voor wat betreft de lichtere vormen van jeugdzorg (eerste lijn) hoopt BJZ wel op een daling, doordat gezinssystemen en wijken meer in stelling worden gebracht. Zodat minder ondersteuning nodig is vanuit de hulpverlening. Ze vraagt zich tevens af of het goedkoper wordt. Een manier om het wellicht goedkoper te maken is het flexibeler maken van producten, wanneer bijvoorbeeld een ambulant traject 40 uur kost, maar waar 40 uur te weinig blijkt, dat daar dan 50 of 60 uur ambulante hulp kan komen. De verwachting van de GGD is dat door de versterking van de nulde en de eerste lijn, de tweede lijn minder belast wordt en dus kleiner. De GGD vraagt zich af of deze verandering de eerste jaren voor een besparing zal zorgen. Wel wordt aangegeven dat men denkt dat waar echt winst te halen is, is in de overlap die nu in het aanbod zit, ik weet zeker dat wij overlap hebben tussen de aanbieders, die winst zit te halen in de enorme bureaucratie rondom indicatiestelling (A. v/d Zijden, GGD). Het CJG hoopt dat door het versterken van de pedagogische civil society het aantal kinderen dat instroomt in de zwaardere zorg (tweedelijns zorg) afneemt. Op dit moment ziet het CJG al een verschuiving doordat Bureau Jeugdzorg bij het indiceren eerst kijkt of het voorliggend veld (eerstelijns zorg) iets kan betekenen voor het kind. Volgens Juzt zal het aantal zorgbehoevenden veranderen. Wanneer de voorkant versterkt wordt, door meer preventie en burgers die elkaar helpen bij de opvoeding, dan is aan de achterkant minder hulp nodig en dus ook minder dure zorg. Dit betekent dat de sociale omgeving en de eerste lijn een grotere groep mensen gaan bedienen terwijl het aantal mensen in de tweede lijn afneemt. Thuiszorg West-Brabant verwacht een verandering in het zorgaanbod. Als het goed is wordt de toestroom naar de tweede lijn kleiner, tenminste dat is de doelstelling. Het preventieve deel moet ten opzichte van nu veel breder worden. Deze verandering kan worden weergegeven in een figuur, waarin de piramide als het ware omdraait: Figure 7: Verandering zorgaanbod volgens C. van Oevelen TWB De vraag is wel of de preventie uiteindelijk het gewenste effect gaat hebben. TWB geeft aan dat In dit land is het eigenlijk wel normaal om een hondencursus te volgen, om het maar even zo te zeggen, iedereen gaat op puppycursus, maar er is geen ouder die nou eens verplicht op opvoedcursus gaat (C. van Oevelen, TWB). Het vraagt dus om een cultuurverandering, waarin het normaal moet worden voor ouders zich te informeren over de opvoeding van een kind, bijvoorbeeld door het bijwonen van een cursus of voorlichtingsbijeenkomst. Voor het totale zorgaanbod verwacht de Valkenhorst dat meer mensen geholpen gaan worden binnen de eerste lijn en de pedagogische civil society. Of de tweede lijn daadwerkelijk afneemt is de vraag. Volgens de Valkenhorst zal dat niet van nature gebeuren, iedereen probeert zijn eigen organisatie in stand te houden. Vrijwillig zal men niet zeggen: die vraagt hulp, maar heeft het niet nodig. Vandaar dat gestuurd zal moeten worden met kaders, 42

44 financiële middelen en wet- en regelgeving. De verwachting van de Valkenhorst is dat mensen zelf op zoek gaan naar andere oplossingen en dat levert geld op. Doordat mensen een indicatie konden krijgen hebben ze hun steunend netwerk niet gebruikt, in de toekomst zullen ze wanneer ze geen indicatie krijgen wel gebruik maken van dit netwerk. De Kruiter heeft hier een andere opvatting over, volgens hem is het helemaal niet vanzelfsprekend dat mensen uit zichzelf weer voor elkaar gaan zorgen nu de overheid zich terugtrekt (Kruiter, 2010, p. 396). Wat betreft een afname van het aantal mensen dat een beroep doet op jeugdzorg zegt Traverse het volgende: Het feit dus dat we meer van netwerken om de kinderen en de jeugd heen gebruik gaan maken, dat heeft effect op de hulpverlening. Want het feit dat we daarin mensen in hun eigen kracht zetten en dus ook in hun kracht zetten om hulp te vragen bij de buren of de familie. Dat er dan ook meer sociale betrokkenheid voor elkaar kan zijn. Mocht het dan weer even wat minder gaan, dan kan die sociale omgeving elkaar ondersteunen en hoeft de burger niet naar de hulpverlening te gaan (S. van Gastel, Traverse). Traverse verwacht wel dat inzetten op de pedagogische civil society een besparing oplevert. Hierbij maakt ze wel de kanttekening dat het inzetten van vrijwilligers om begeleiding en ondersteuning vraagt, wat veel tijd kost. Vandaar dat op termijn een efficiëntieslag mogelijk is. Ook stichting MEE verwacht een afname in professionele hulp Ik denk dat de eerste verschuiving zou gaan plaatsvinden, dat je over een aantal jaren als het bestaat, dat je langzaam een verschuiving van de tweedelijns naar de eerstelijns ziet plaatsvinden. Dus daarmee bedoel ik het aantal vragen dat binnenkomt en uiteindelijk op het moment dat de samenleving eraan toe is en het ook over gaat nemen, zou je eigenlijk ook sowieso een afname in de eerstelijns gaan zien (F. de Mortel, stichting MEE). De ggz geeft aan dat ze het moeilijk vindt in te schatten wat het effect gaat zijn van het versterken van de pedagogische civil society. Ze vraagt zich af of zij dan minder kinderen in behandeling krijgen. Uit bovenstaande blijkt dat zowel BJZ als Amarant geen afname verwachten in het aantal jongeren dat gebruik maakt van zwaardere jeugdzorg. Wel verwacht BJZ een afname van eerstelijns zorg omdat de sociale omgeving vaker ondersteuning biedt. GGD, TWB, de Valkenhorst en Juzt gaan uit van een afname van het aantal mensen dat een beroep doet op tweedelijns jeugdzorg, het aantal mensen dat een beroep doet op de sociale omgeving en de eerste lijn zal volgens hen toenemen. Dit is ook de verwachting die uit de theorie naar voren komt (Divosa). Wel wordt opgemerkt dat het even zal duren voor de verandering in het aanbod zichtbaar wordt. Zowel Traverse als stichting MEE verwachten een afname in zowel de eerste- als de tweedelijns jeugdzorg doordat de sociale omgeving steeds meer taken op zich zal nemen. De ggz heeft nog geen idee wat het effect gaat zijn. Conclusie Alle geïnterviewde zorginstellingen geven aan dat de wijze van zorgverlening dient te veranderen. Zij merkten de volgende punten op: - ondersteunen in plaats van overnemen; - één professional binnen een gezin; - van aanbodgericht naar vraaggericht werken; - de overheid heeft de afgelopen jaren veel taken op zich genomen en daarmee de zelfredzaamheid van de burger verkleind; - de interventies die worden ingezet passen bij de pedagogische civil society omdat zij uitgaan van zowel de traditioneel klinische benadering als de community psychologie. Bovenstaande punten worden ook aangehaald in de theorie. Opvallend is dat de zorginstellingen erg werken vanuit de cliënt, Bureau Jeugdzorg geeft dan ook aan dat er breder gekeken moet worden (buurt, wijk) zodat de cliënt na behandeling ook een steunend netwerk tot zijn beschikking heeft. In de theorie over civil society werd gesproken over sembable. Het idee achter sembable is dat de verzorgingsstaat er niet alleen is voor mij en mijn vrienden en familie (cliënt), maar voor iedereen die publieke problemen ondervindt (Kruiter, 2010, p. 111). Het idee van sembable moet meer in de samenleving gaan leven om een pedagogische civil society te kunnen realiseren, men moet niet alleen handelen vanuit eigen belang maar vanuit het publieke belang. Zo ook de zorginstellingen zij moeten zich niet alleen richten op de eigen cliënt maar ook op de buurt in algemene zin. De geïnterviewde zorginstellingen zien dan ook kansen om tot verbeteringen in het zorgaanbod te komen: integraal, dichtbij het gezin en met een langere adem (niet steeds aan andere partijen overdragen). Dit zal zeker niet vanzelf gaan maar partijen moeten hier periodiek op worden aangesproken (GGD, Valkenhorst). Ook hierbij geldt dat over een concretisering (nog) verschillend wordt gedacht: meerdere instellingen stellen dat het er niet zoveel toe doet of het gaat om eerste- of tweedelijns jeugdzorg als er maar goede zorg gegeven wordt (BJZ, Juzt). Daar staat tegenover dat bestaande eerstelijns instellingen dit als taakvervaging/bedreiging zien (Traverse). Diverse instellingen pleiten voor samenwerking op basis van netwerken waarbij instellingen juist terug moeten naar de eigen expertise (oa. ggz, Valkenhorst). Iedereen is overal een beetje van geworden 43

45 maar uiteindelijk ben je dan overal nergens van (A. van der Zijden, GGD). Uit de antwoorden van de geïnterviewde blijkt dat het huidige aanbod veel doublures bevat (Traverse, ggz, GGD, Juzt, stichting MEE en TWB). De theorie spreekt dan van integrale benadering, zorginstellingen moeten zich richten op het eigen leefgebied, informatie delen en hulp op elkaar afstemmen (Bettonvil, Bisschops, Harkink, Pols, & Weg, 2011, p. 31). De theorie gaat er vanuit dat door in te zetten op de pedagogische civil society meer jeugdigen in de eigen omgeving geholpen worden en minder jeugdigen gebruik maken van gespecialiseerde zorg (Divosa; RMO, 2012, p. 13). De Roosendaalse jeugdzorgaanbieders hebben verschillende verwachtingen over het aantal zorgbehoevenden als gevolg van het versterken van de pedagogische civil society. Een aantal partijen verwacht dat het aantal zorgbehoevenden in de tweede lijn gelijk blijft en in de eerste lijn afneemt. Andere instellingen verwachten juist dat het aantal zorgbehoevenden in de tweede lijn afneemt, en dat jongeren vaker geholpen worden door de sociale omgeving en de eerste lijn. Ook is er een groep die verwacht dat het aantal cliënten in zowel de eerste als de tweede lijn afneemt doordat zij vaker ondersteuning vinden in de sociale omgeving. 4.4 De professionals binnen de pedagogische civil society Uit de theorie blijkt dat door het inzetten van de pedagogische civil society de taken van medewerkers uit de nulde, eerste en tweede lijn wijzigen. De volgende functieprofielen zijn afgeleid van de theorie: Niet beroepskrachten Beroepskrachten uit de 1 ste -lijns gezinscoaches 2 de lijn uit de nulde lijn nulde lijn Medeopvoeder Contact onderhouden met Vertrouwensband Tijdelijk ondersteunen gezinnen en een vertrouwensband kweken kweken, gesprek aangaan Hulp bieden bij de opvoeding Dialoog aangaan Versterken/activeren eigen kracht Aanbieden van zwaardere hulpverlening Kennisuitwisseling Toezicht houden Versterken/activeren sociale omgeving Directe relatie met de 1 ste lijn Overbrengen van vaardigheden Aanspreekpunt Vraagstukken oplossen waar nodig m.b.v. een specialist Gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid Doorverwijzing naar 1 ste lijn Table 6: Taken nulde-, eerste- en tweedelijnszorg (eigen bewerking o.b.v. RMO) Doorverwijzing naar 2 de lijn De vraag is of de taken uit deze functieprofielen ook terug te vinden zijn in de praktijk. Om dit te achterhalen hebben de zorgaanbieders de volgende vragen voorgelegd gekregen: - Wat vraagt dit van uw veldwerkers? - Welke competenties moeten de veldwerkers van uw organisatie bezitten om de sociale omgeving van het kind te versterken en te betrekken bij de opvoeding? In dit onderzoek is onderscheid gemaakt tussen de nulde-, eerste- en tweedelijns jeugdzorg. In een figuur over de huidige inrichting van het jeugdstelsel kan dit als volgt worden weergegeven: 44

46 Figure 8: Huidige jeugdstelsel Zwikker, N. &Hens, H., 2008 De nulde lijn vertegenwoordigt als het ware de civil society. Op dit moment valt de eerstelijns jeugdzorg vooral onder de verantwoordelijkheid van gemeenten en de tweedelijns jeugdzorg onder verantwoordelijkheid van Provincie en Rijk. In de nabije toekomst vindt een stelselwijziging plaats, waardoor de gemeente verantwoordelijk wordt voor het gehele jeugddomein. Deze verschuiving kan als volgt worden weergegeven: Figuur 9: kabinetsvisie, perspectief Jeugd en Gezin, p. 4 Hieronder worden de verschillende functieprofielen die naar voren zijn gekomen uit de interviews beschreven. Eerste lijn Het CJG wordt in dit onderzoek gezien als een eerstelijns instelling. Medewerkers van het CJG moeten zich kunnen verplaatsen in ouders en kind, zodat ze weten waarom ouders bepaalde dingen doen, om zo te komen 45