ro jcur Ct..Jaf Nederlands Architectuur Forum voor de digitale

Transcriptie

1 ro jcur Ct..Jaf Nederlands Architectuur Forum voor de digitale wereld

2 7 Capita selecta: bijdragen vanuit de architecten

3 De vier dimensies van architectuur 219 De 'soclal systems' -benadering van de organisatieruimte (alias 'informatieruimte') PaulJansen Samenvatting Deze bijdrage is een poging om in eendimensionale termen de ziel, ofwel de 'vierdimensionale essentie', van architectuur en de benadering die daarbij hoort te beschrijven. Wij hebben de term 'architectuur' te leen uit de stoffelijke wereld: voor toepassing van de essentie van architectuur in onze wereld van de 'menselijke doelbewuste inspanning' (organisaties, enterprises).ln de titel van dit boek, state-of-the-on architectuur 2072, lees ik ook de verwijzing naar kunst: de kunst (art) van architectuur. In de toekomst zal onze architectuur zich naar die kunst terug moeten ontwikkelen omdat architectuur daar, samen met wetenschap, wel degelijk voor staat. Zo opgevat is het met de state ofthe art van architectuur in onze wereld anno 2012 minder goed gesteld. Steeds vaker wordt de betekenis van architectuur te simpel aangepast aan specifieke toepassingen en/of aan een te beperkt begrip en focus. Onder de vlag 'architectuur' wordt dan meer in-gewikkeld en platgeslagen dan dat architectuur daadwerkelijk dienstbaar is aan de ont-wikkeling en dynamiek van mensen en van hun organisaties. Complete dimensies van architectuur dreigen daardoor verloren te gaan. En daarmee de échte waarde van architectuur voor onze wereld. (...)aangezien deze studie enorm is in omvang, verfraaid en verrijkt als het is met veel verschillende soorten van kennis, denk ik dat mensen niet het recht hebben zichzelf haastig architecten te noemen, zonder van jongs af aan de traptreden van deze studies te hebben bestegen en zo, gevoed door de kennis van vele kunsten en wetenschappen, de hoogten van de heilige grond van de architectuur bereikt hebben. - Vitruvius, De Architectura (15 v.chr.)

4 7 Capita selecta: bijdragen vanuit de architecten I 220 Sinds IBMin april içéa de term 'architectuur' voor de allereerste keer gebruikte in relatie tot de digitale wereld' is de reikwijdte van wat architectuur in de organisatieruimte zou kunnen en zou moeten omvatten in hoge mate verengd en versmald waardoor de term inmiddels bijna alle onderscheidende betekenis heeft verloren. Men zou kunnen zeggen dat de IeT-industrie met succes (het woord) architectuur heeft gekaapt voor haar eigen, beperkte gebruik. En dat terwijl er in onze complexe en steeds sneller veranderende wereld van modern menselijk ondernemen (enterprise) juist een toenemende behoefte is aan de brede, volledige benadering zoals die ooit werd gevangen in (de term) 'architectuur'. Met deze bijdrage poog ik de verloren essentie van wat van architectuur verwacht moet worden te heroveren in:relatie tot organisaties", of beter: in relatie tot alle georganiseerde menselijke inspanninqetv. Ik probeer door middel van het gebruik van eendimensionale termen een overzicht te geven dat zinspeelt op hoe 'vierdimensionaal' het moet zijn om oplossingen te bieden aan de werkelijke behoeften van georganiseerde bedrijven (enterprises) in onze tijd. Eerst echter een uitleg van hoe de veronderstelde deflatie in betekenis van architectuur is ontstaan. Daarvoor moet u begrijpen, en aanvaarden, dat elke kracht in gelijke mate een (potentiële) zwakheid is, en dat dit dan ook geldt voor IeT.De enorme waarde van IeT is het vermogen om allerlei 'ware' (zoals in hard- en software) te ontwikkelen die in samenhang in staat kan stellen gecompliceerde taken uit te voeren, maar toch fundamenteel zijn gebaseerd op strikt binaire componenten. Er is geen 'emergent factor' in IeT en dat maakt deel uit van de schoonheid ervan. Aan de basis van alle 'ware' staat het vaste feit dat iets ofwellof 0 is. IeT kan dan ook het best worden uitgevoerd door mensen bij wie de linkerhersenhelft dominant is en met een (aangeboren) bouwtechnisch paradigma: 'Het geheel is de som van alle onderdelen.' IeT is, zoals het ook zou moeten zijn, gerechtvaardigd blind voor al het andere. Maar zowel de doelstelling als een kenmerk van al het georganiseerde menselijk streven is altijd(!} meer dan de som van alle 'componenten', en om ICT-professionals te vragen dat als uitgangspunt te nemen is in werkelijkheid oneerlijk en onrechtvaardig. 'Een musicus moet muziek maken, een kunstenaar moet schilderen, een dichter moet schrijven wil hij uiteindelijk vrede hebben met zichzelf. Wat een mens kan zijn, moet hij zijn. Deze behoefte noemen we zelfrealisatie.' - Abraham Maslow Ook hebben klantorganisaties van de IeT-industrie hun eigen grote behoefte aan architectuur ondergebracht in vergelijkbare (bouw)technische disciplines en overgelaten aan mensen uit hun eigen geledingen, meestal dus techneuten. Het is dan logisch en voorspelbaar dat alle inspanningen beperkt (moeten) blijven tot een strikt bouwtechnische aanpak. Als gevolgyan deze eenvoudige logica kan de samenwerking tussen de interne 1 Het artikel 'The Architecture of the IBM Systern/jëo' door Amdahl, Blaauw en Brooks. Zie pdf. 2 'Organisatie' in de breedste betekenis, inclusief de totale context vaneen organisatorische eenheid (inclusief alle indirecte/directe stakeholders). 3 Ook wel aangeduid met het woord 'enterprise'.

5 7.3 De vier dimensies van architectuur technici en de externe IeT-leveranciers (1 + 1 = 2) per definitie nooit leiden tot complete oplossingen voor organisatorische complexiteit (1 + 1 = 3). En simpelweg een stempeltje 'architect' op het voorhoofd van zeer ervaren software-engineers en functioneel ontwerpers zetten verandert niets aan het feit dat men daarbij ten onrechte van professionele technici oplossingen verwacht voor de diepere behoeften van het menselijk streven 221 (gedichten, schilderijen,...). Voor ICT heeft men inderdaad IeT-professionals nodig. Voor architectuur heeft men architecten nodig. Dan zou de volgende vraag moeten zijn: welke onderscheidende eigenschappen heeft architectuur+ dan? Het antwoord op die vraag zal onvermijdelijk ook licht werpen op het paradigma en op de competenties van een (enterprise)architect. Om daar te komen begin ik met de volgende definitie van architectuur: De fundamentele organisatie van een sterk, bruikbaar en mooi'systeèm, beii~ha~m&i in haar onderdelen, hun relatie tot elkaar en tot de omgeving, en de principes'dj@ '",~ haar ontwerp, ontwikkeling en duurzaam aanpassingsvermogen Ieideri'?" De ervaring leert dat vooral 'linkerbreinmensen, inclusief ICT-professionals, aanstoot nemen aan het gebruik van subjectieve woorden in deze definitie (bruikbaar, mooi) en vaak ook tegen de gebruikte 'relatieve' woorden (sterk, duurzaam). Dit is uiteraard geheel in lijn met het discours van dit artikel tot nu toe: men kan inderdaad nooit iets bouwen dat objectiej'mooi' of zelfs 'sterk' is, Deze woorden veronderstellen dat zowel relaties tussen subject en object als contextgedreven 'ernergent' factoren een intrinsiek onderdeel zijn van' architectuur'. En architectuur omvat inderdaad al deze relaties en factoren. ICT op zichzelf doet dat zeker niet, en terecht! En toch, tijdens de evolutie van ICT-waardecreatie vanaf de enkelvoudige automatisering, via meervoudig faciliteren, naar het hedendaagse 'enabling' van gecompliceerde organisaties, heeft het leiderschap van IeT-organisaties een kloof tussen de organisatie' als geheel' en het 'onderdeel' ICT laten ontstaan, en zoekt nu verwoed naar overbrugging daarvan. Maar de kloof is geen IeT-kloof! We zien initiatieven komen 'vanuit de wereld van de ICT'; het boek Enterprise Architecture as a Strategy is echt een goed voorbeeld van een dergelijke inspanning. Maar...ondanks alle goede bedoelingen, is ook dat boek vooral 4 Vitruvius (25 v. Chr.) beschrijft het als: 'A structure exhibiting the three qualities of firmitas, utilitas, and venustas', hetgeen betekent dat het sterk of duurzaam, nuttig en mooi moet zijn, Zie ook Jd en ninga rch itectu re.htm. 5 2oo3 Paul Jansen, gebaseerd op IEEE'47'. Zie

6 7 Capita selecta: bijdragen vanuit de architecten omarmd door mensen binnen diezelfde (ICT-)wereld.Dat is niet zo verrassend gegeven het feit dat dit initiatief is gebaseerd op de definitie van (enterprise)architectuur als 'het organiseren van logica voor uw IT-systemen en bedrijfsprocessen'. Zeker geen zaak voor de voltallige raad van bestuur. Dus: een zaak van de CTO.Ofwel: geef ICTde kans om het 222 architectuurgat te vullen en zij zullen overal ICTzien. Ondertussen groeit het besef van een sterke behoefte aan samenwerking tussen ICTen andere, verschillende beroepen van buiten de ICT,maar het lukt niet om dat voor elkaar te krijgen. Vooral niet omdat ICTnog niet klaar is om de fundamenteel andere paradigma's die binnen die andere disciplines gelden, te accepteren terwijl die andere disciplines weigeren overal alleen maar ICTte zien. Met deze bijdrage stel ik een antwoord voor op de architectuuruitdaging dat, in feite, zo oud is als architectuur zelf:'in termen van specialisatie zou men kunnen zeggen dat het kenmerk van de architect is dat hij gespecialiseerd is als generalist." Een generalist in IeT, social systems en orqanisatieruimie, en niet 'alleen maar' IeT.Een dergelijke architect is de simpele én volledige match met de algemene uitdaging die georganiseerde menselijke inspanning (letterlijk 'enterprise'), in al haar aspecten, legt op architectuur: terug naar de basis! 'De architect geeft vorm aan de informatieve ruimte. En ja: ICT-professionals zorgen voor objecten van structuur en functionaliteit die de digitale informatiestroom binden binnen die ruimte. En dan is er nog heel veel meer dat uiteindelijk tot de beste organisatie leidt.' - Paul Jansen Omwille van ieder, maar in het bijzonder de lezers die zijn gezegend met een overwegend logisch 'linkerbreinverstand; bied ik de decompositie die volgt aan als een overzicht van de componenten van 'menselijke doelbewuste inspanning' (organisaties, enterprises). Componenten die alle hun plek zullen vinden in architectuur. Houd echter in gedachten dat de som van deze componenten nog steeds minder is dan het geheel: 'De menselijke organisatie is altijd meer dan de som der delen.' Wat volgt is ook zeker geen uitgebreide uitwerking of zelfs 'how to' van de vierdimensionale aanpak, maar heeft tot doel enig licht te werpen op de eigenschappen van, en de benodigde competenties voor, architecten als...de architecten van organiseren. De eerste dimensie: structuur In de woorden van Vitruvius. de 'sterkte' en 'duurzaamheid'. Dit is waarlijk de J dimensie van ICT,en meer. Het omvat alles wat kan worden gebouwd of aange- ~ legd. Het maakt niet uit hoe ingenieus het kan zijn, het kan altijd worden teruggebracht tot de componenten en hun onderlinge relaties. Het is van toepassing op gebouwen, organisatorische diagrammen of een arrangement van onderdelen of elementen. En kan steeds worden herhaald, met precies hetzelfde resultaat. 6 Zie

7 7.3 De vier dimensies van architectuur De tweede dimensie: business Dit is wat Vitruvius 'nut' noemt. Het moet duidelijk zijn dat 'businessniet (alleen) ;. over geld gaat, maar dat het staat voor de doelstellingen van elke menselijke inspanning, en de (georganiseerde) manier waarop deze doelstellingen worden 223 bereikt. Een andere manier om naar business te kijken is: relevante, berekenbare (kern)processen. Het is minder solide en meer conceptueel dan de eerste dimensie, maar heeft precies dezelfde kenmerken: het arrangeren (organiseren) van onderdelen of elementen die leiden tot zekere, solide, voorspelbare en meetbare resultaten. Deze tweede dimensie wordt behandeld als een objectief gebied en is in dit opzicht een logische 'partner' van de eerste dimensie, en het synchroniseren van deze eerste twee dimensies wordt 'business alignment' genoemd. De meeste, zo niet alle, inspanningen van IeT om oplossingen te bieden voor de behoefte van de organisatie aan architectuur zijn toepassingen van een mix tussen de eerste en tweede dimensie. Van deze tweedimensionale oplossingen zijn 'business alignment' en de SOA-benadering het meest populair. Dit impliceert echter dat hierbij de resterende derde en vierde dimensie nog niet in (gelijke) mate zijn meege~~ nomen. Dit is zo waar als het logisch (woordspeling) is aa;pgezien de derde en vierde' dimensie typische rechterhersenhelftaspecten zijn. De derde dimensie: mensen Met deze dimensie doet subjectiviteit haar intrede in de architectuurbeschrijving. De eerste twee dimensies zijn in alle opzichten en intentie ondergeschikt aan deze derde (rechterhersenhelft)dimensie die Vitruvius 'schoonheid' noemt. En natuurlijk heeft elke collectieve menselijke inspanning (enterprise, organisatie) altijd de bedoeling om mensen te dienen: zij die eraan meedoen én zij die ervan profiteren (opdrachtgevers, klanten). Hier zijn de niet-afgeleide missie, visie en doelstellingen relevant, net als waarden en, ja, zelfs de dromen. Voorbij aan de eerste twee dimensies wordt hier het 'social system', dat een organisatie altijd is, aangepakt. Maar het is niet' de derde fase'! De derde dimensie is waar de energie en motivatie zich bevindt en dit heeft implicaties voor de organisatie als geheel, inclusief de elementen binnen de eerste en tweede dimensie. 'Alle organisaties zijn slechts conceptuele uitvoeringsvormen van een zeer ~w~,.>,~'-. eenvoudig idee: de idee van gemeenschap. Ze kunnen niet meer of minder ziijtldta;p1ig'1! ~ de som van de overtuigingen van tot hen aangetrokken mensen. Van hun kar~]~~e:r,mi:]n! uitspraken, handelingen en inspanningen,' - Dee Hoek, opric:hte~r"ri!~,ä.~1~.

8 7 Capita selecta: bijdragen vanuit de architecten De vierde dimensie: gedrag Zoals gezegd: een organisatie is altijd meer dan het resultaat van het enkel optellen van de delen (van de eerste drie dimensies). Dit wordt bedoeld met het pic- 224 togram, dat duidelijk 'ernergent' factoren laat zien, niet weergegeven in enig eerder pictogram en daarom, als zodanig, onvoorspelbaar. In het observeren van het gedrag van een organisatie zal men altijd onvoorspelbaar gedrag zien, waarvan sommig gedrag positief is en sommig gedrag negatief. Ze zijn zelden een 'logisch' (voorspelbaar) resultaat van de combinatie van elementen uit een bepaalde dimensie, maar emerqent gedrag uit de combinatie van, en de interactie tussen, de elementen in de/alle eerste drie dimensies. Dit is de werkelijk onderscheidende dimensie van (enterprise-/ organisatie)architectuur, omdat zowel het gedrag zelf als het vermogen om gewenst gedrag te verhogen en ongewenst gedrag te verlagen, de (enige) sleutelfactoren zijn bij het sturen in de richting van optimaal succes. Architectuur: een moedwillig leerproces! Als deze bijdrage slechts één ding voor u doet, hoop ik dat het de les is dat architectuur een doorlopend, bewust proces is. En de vierdimensionale benadering is de enige echt complete manier om 'het te doen'. Stolling (kenmerk van de hedendaagse beperkte benadering van architectuur) is van nature dodelijk. De natuurwetten gelden voor elke organisatie, eenvoudig door het feit dat alle organisaties in wezen altijd 'sociale systemen van natuurlijke wezens' zijn. En volgens de inzichten van Darwin zijn het niet de sterkste en niet de meest intelligente (logische) organismen/ organisaties die overleven, maar degene die zich het meest aan kunnen passen aan verandering. Dit geldt zowel voor mensen als voor elk ander 'wezen'. En aangezien intelligente aanpassing aan verandering (veelal kortweg 'verandering' genoemd) het enige blijvende kenmerk is van elk menselijk ondernemen (enterprise, organisatie) is architectuur in de kern een veranderingsaanpak. En daarmee is architectuur, zoals gevangen in de vierdimensionale benadering, een constant leerproces dat als zodanig ook nog eens zelf deel uitmaakt van haar onderwerp. Organisaties: complex social systems De bottom-line is dat architectuur over complexiteit gaat; organisaties zijn allemaal sociale interacties en vergen dus een 'complex system' -benadering. De vierdimensionale benadering is zowel holistisch als het dichtst bij deze aard van organisaties als een 'soort binnen sociale systemen'. Hier 'komt het allemaal samen' en inzichten vanuit verschillende, tot nu toe niet-gerelateerde, disciplines moeten toegevoegd worden en zullen meer inzicht geven, vanuit deze holistische benadering. De Wetten van de Vijfde Discipline? 7 Zie The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization van Peter Senge (1990).

9 7.3 De vier dimensies van architectuur winnen in deze context den toegepast allerlei verschillende het omgaan enorm aan betekenis op architectuur. en waarde wanneer ze daadwerkelijk En zo is dat met veel andere wijsheden disciplines. Samen vormen wor- en inzichten, zij het arsenaal van de architect uit voor met 'de hele olifant': 225. De Wetten van de Vijfde Discipline 1. De problemen van vandaag komen van de oplossingen 2. Hoe harder-je duwt, hoe harder het systeem terug 3. Gedrag zal verslechterenvoordat 4. De gemakkelijke van gisteren. duwt, het verbetert. tjitweg leidt meestal terug naar binnen. 5. De remedie kan erger zijn dan de kwaal. 6. Sneller is langzamer. 7. Oàrzaak en gevolg zijn niet nauw verbonden 8. Kleine veranderingen de grootste in tijd en ruimte. kunnen grote resultaten hefboomwerking produceren... maar de gebieden met zijn vaak het minst voor de hand liggend. 9. Je ku nt je koek krijgen, en ook opeten... maa r n iet a lies i n één keer. 10. Eenjz'olifant in tweeën delen levert geen twee kleine olifanten 11. Er is geen blaam. op. 'Zes oude, wijze, blinde mannen uit een ver land in het Verre Oosten liepen door het landschap. Ze wandelden allerlei filosofische en praatten over onderwerpen, terwijl ze op zoek waren naar een olifant. Toen ze een olifant vonden, ging de eerste oude, blinde wijze naar het dier toe en raakte de flank van. het beest.hl] sprak:"de olifant is een muur, zo dik en stevig." De tweede blinde, wijze oude ging naar het dier en raakte de slagtanden Hij weersprak zijn metgezel:"deze olifant aan. is geen muur, het is een speer, zo scherp en glad." De derde wijze, oude blinde liep op de olifant toe en greep de slurf vast. Hij. schrok en zei.de olifant is noch muur noch speer. Het is een slang/toen de vierde uit het gezelschap van blinde, oude wijzen naar het grote, grijze beest liep en zijn armen om de enorme poten sloeg, sprak deze: "Een muur..., een speer..., een slang...jullie weten er niets van. Deze olifant is een boom." De vijfde wijze, blinde grijsaard ging naar het grote dier en raakte een van de oren aan. Hij sprak de woorden: "De olifant, ik weet het zeker, is niets van wat jullie dachten. Het is een waaier." De laatste oude, wijze, blinde man liep op het dier af en pakte de staart vast. Hij lachte en sprak:"wat voor ortzin vertellen jullie alle vijf. Er is geen twijfel. twisten De olifant om hun gelijk en kregen elkaar niet overtuigdzi] "deel gelijk, maar voor het geheel oordeelden is een touw." Ze bleven hadden allemaal voor een zij verkeerd. De moraal van het verhaal: mensen zijn geneigd alleen hun eigen gedachten voor waarheid aan te nemen, zelden kunnen zij het grotere geheel zien, dat vaak meer is dan de som der delen.' De architect ziet echter juist en altijddat grotere geheel.

10 7 Capita selecta: bijdragen vanuit de architecten 226 Over de auteur Paul lansen is architect organisatieontwikkeling. Vanuit de brede achtergrond van onder andere bedrijfskunde (MBA)en sociologie en gedragswetenschappen (PhD) alsmede de ervaring van een langdurige haat-liefdeverhouding met ICTis hij werkzaam op verschillende toepassingsterreinen, meestal meerdere tegelijk, waaronder business alignment, identity management en P&O-innovatie alsmede organisatie-, enterprise-, informatie- en businessarchitectuur. Vanuit de zorg dat de grenzen van gisteren niet het succes van morgen in de weg staan, ziet Paul de architect als de vakman die voortdurend coachend, trainend, managend en leidend bezig is met 'losmaken' en met (her)verbinden, met uitdagen en comfortabel worden, met paradoxen.