Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen

Transcriptie

1 Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen Een beleidsverkennend onderzoek EINDVERSLAG Beleidssynthese Boekdeel I Digitaal erfgoed: een terreinverkenning Boekdeel II Eindverslag Delphi-onderzoek Boekdeel III Databoek: ruwe data ronde 1-3 (Apart document) Dr. Dirk Kenis Dr. Jeroen Walterus Met de steun van de Vlaamse minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel. Pagina 1 van 196

2 "Europe's cultural and scientific knowledge resources are a unique public asset forming the collective and evolving memory of our diverse societies and providing a solid basis for the development of our digital content industries in a sustainable knowledge society." (Conclusions of the expert meeting of Member States, Lund, Sweden, April 2001) Dirk Kenis (iforum), Jeroen Walterus (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw) Brussel, maart 2005 De Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen Licentie is van toepassing op dit werk. Ga naar of stuur een brief naar Creative Commons, 559 Nathan Abbott Way, Stanford, Californië 94305, VS om deze licentie te bekijken. Pagina 2 van 196

3 Inhoudstafel Beleidssynthese van het onderzoek: Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen Framework van het Delphi-onderzoek Een woordje uitleg over het begrip digitaal erfgoed Het Delphi-onderzoek De beleidsgerichte Delphi-methode De opbouw van het Delphi-onderzoek Het expertenpanel Resultaten: beleidsvisies en aanbevelingen De belangrijkste visies Naar een kenniscentrum of kennisnetwerk Vervolgonderzoek Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan Haalbaarheidsstudie naar positie, rol en functies van een kenniscentrum Meer weten Boekdeel I - Digitaal erfgoed: een terreinverkenning Algemene inleiding Voorwoord en opbouw document Framework v/h Delphi-onderzoek digitaal erfgoed Bedoeling en scope van de onderzoeksopdracht Digitaal erfgoed: een terreinverkenning Het begrip digitaal erfgoed Digitaal erfgoed omschrijven Digitaal erfgoed en e-cultuur Digitaal erfgoed als digitale informatie Digitaal erfgoed en digitale duurzaamheid Beleidsontwikkelingen inzake digitaal erfgoed Het Vlaams regeerakkoord ( ) Het Digitaal Actieplan Vlaanderen (efl@nders-project) Memorandum Raad voor Cultuur Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerprogramma Beleidsnota Cultuur Digitalisering in de federale wetenschappelijke instellingen Een masterplan voor (digitaal) cultureel erfgoed Tot slot Stand van zaken m.b.t. enkele thema s en sectoren Behoud & beheer van digitale dragers Virtueel gevleugeld Digitale creatie Digitalisering cultureel erfgoed: standaarden Digitalisering cultureel erfgoed: sector archieven Digitalisering cultureel erfgoed: film en media Digitalisering cultureel erfgoed: videoconservering Digitalisering cultureel erfgoed: enkele bedenkingen vanuit de sector muziek Digitalisering cultureel erfgoed: immaterieel erfgoed Literatuurlijst Pagina 3 van 196

4 Boekdeel II - Eindverslag Delphi-onderzoek Inleiding...63 De voorbereiding Onderzoeksopzet: de afspraak/het plan Context van het onderzoek De beleidsgerichte Delphi-methode Het Plan Een literatuuranalyse leidt tot 65 stellingen Het expertenpanel...67 De eerste ronde De eerste opdracht: ontwikkelen van toekomstvisies De opzet van de eerste vragenronde De vragen De beoordeling van de 65 stellingen Bijkomende vragen Informatiebronnen Timing en respons De verwerking van de eerste ronde Statistische analyse van scores Kwalitatieve verwerking Besluit eerste ronde...74 De tweede ronde De tweede opdracht: formulering van acties en beleidsmaatregelen De opzet van de tweede vragenronde De vragen De validatie van de 20 visies Het formuleren van acties en beleidsmaatregelen Documentatie Timing en respons De verwerking van de tweede ronde De validatie van de visies De formulering van beleidsmaatregelen en -acties Besluit tweede ronde...81 De derde ronde De derde opdracht: validatie van beleidsaanbevelingen en evaluatie van visies De opzet van de derde vragenronde De vragen De selectie beleidsaanbevelingen valideren op de discussiewebsite Belangrijkheid en haalbaarheid van de visies evalueren Timing en respons Timing Respons De verwerking van de derde ronde Haalbaarheid en belangrijkheid van de toekomstvisies Belangrijkheid Haalbaarheid Belangrijkheid gecombineerd met haalbaarheid Opmerkingen...91 Pagina 4 van 196

5 3.1.5 Besluit Beleidsaanbevelingen valideren Globale bespreking: rangorde op basis van gemiddelde scores Inhoudelijke bespreking van de aparte beleidsaanbevelingen Samenvatting: de gevalideerde beleidsaanbevelingen Besluit derde ronde Algemeen besluit Inleiding Procesevaluatie In een Delphi beleidsvoorbereidend onderzoek voeren deskundigen het hoge woord en valideren zelf het besluit Een uitermate grote en kwalitatief hoogstaande respons Resultaatsevaluatie Hoofdmotivatie van het onderzoek De hoofdconclusie: een (intersectoraal) kenniscentrum Suggesties voor verder onderzoek Een kenniscentrum een optimale voedingsbodem garanderen Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan Bijlagen Bijlage 1: De stellingen van de eerste ronde Bijlage 2: hiërarchische Clustering Analyse van de eerste ronde Analyse van de tweede ronde Analyse van de derde ronde Hiërarchische Clustering Ronde Hiërarchische Clustering Ronde Hiërarchische Clustering Ronde Bijlage 3: de ruwe data van de eerste ronde - Argumenten en histogrammen Bijlage 4: de (nog niet gevalideerde) visies van de tweede ronde Bijlage 5: de ruwe data van de tweede ronde - Argumenten en histogrammen Bijlage 6: de aanbevelingen voorgesteld in de derde ronde Bijlage 7: de ruwe data van de derde ronde - Argumenten en histogrammen Bijlage 8: de visies gerangschikt naar belangrijkheid en haalbaarheid Opmerkingen bij de belangrijkheid en bij de haalbaarheidsbeoordeling Bijlage 9: uitnodigingen via Uitnodiging voor de eerste ronde Uitnodiging voor de tweede ronde Uitnodiging voor de derde ronde Bijlage 10: expertenpanel Delphi-onderzoek Bijlage 11: links Bijlage 12: visies en beleidsaanbevelingen over het kenniscentrum digitaal erfgoed gegroepeerd Het kenniscentrum in de beleidsvisies Het kenniscentrum in de beleidsaanbevelingen Boekdeel III Databoek: ruwe data ronde 1-3 (bijlage 3, 5, 7) (Zie apart document) Pagina 5 van 196

6 Lijst figuren Figuur 1: Overzicht van de belangrijkste resultaten per fase Figuur 2: Het oorspronkelijke projectplan Figuur 3: Het bijgestuurde projectplan na de eerste ronde Figuur 4: Het bijgestuurde projectplan na de tweede ronde Figuur 5: Het bijgestuurde projectplan na de derde ronde Figuur 6: Vergelijking van haalbaarheid en belangrijkheidsgemiddelden van de visies Lijst tabellen Tabel 1: Overzicht van de verdeling van de uitgenodigde experts over de verschillende sectoren 67 Tabel 2: Rangorde van de gemiddelde scores op de stellingen in de eerste ronde Tabel 3: Twintig visies gerangschikt naar gemiddelde scores in de tweede ronde Tabel 4: Gevalideerde visies Tabel 5: Overzicht van mogelijke facetten van haalbaarheid Tabel 6: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op belangrijkheid Tabel 7: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op haalbaarheid Tabel 8: Rangorde van de beleidsaanbevelingen op basis van de gemiddelde scores Pagina 6 van 196

7 Beleidssynthese van het onderzoek: Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen 1. Framework van het Delphi-onderzoek Dit onderzoek werd met de steun van de minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel uitgevoerd. Het vormde een onderdeel van het koepelproject erfgoed digitaal dat door de erfgoedsteunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw (CBV) en Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV) werd begeleid en dat liep van december 2003 tot september Naast het onderzoeksluik (het Delphi-onderzoek over digitaal erfgoed) omvatte het ook de ontwikkeling van een erfgoedsite: een informatieve portaalsite over cultureel erfgoed, gericht op een ruim publiek, die in 2005 zal worden gelanceerd. Het rapport van het Delphi-beleidsonderzoek geeft verslag van een gestructureerde bevraging en discussie van een veertigtal experts in het voorjaar en de zomer van 2004 over de (beleids)stand van zaken inzake digitaal erfgoed in Vlaanderen. Dit onderzoek werd uitgevoerd door het onderzoeksbureau iforum (dr. Dirk Kenis 1 ) en begeleid door dr. Jeroen Walterus 2 (VCV). 2. Een woordje uitleg over het begrip digitaal erfgoed De begripsomschrijving van digitaal erfgoed of e-erfgoed is gelinkt aan de steeds evoluerende maatschappelijke en wetenschappelijke (her)invulling van de begrippen erfgoed of cultureel erfgoed in de context van een zich ontwikkelende technologische of digitale cultuur. Vanuit een pragmatisch oogpunt functioneert digitaal erfgoed als verzamelnaam voor het geheel van de digitale (gedigitaliseerde) (meta)informatie, expressies, objecten en collecties omtrent cultureel erfgoed, die onlosmakelijk verbonden zijn met praktijken, methodes, technieken, (communicatie)processen, van onze hedendaagse maatschappij, waarin informatie- en communicatietechnologieën een steeds belangrijkere rol vervullen. Maar het lijkt vooral van belang het toepassingsdomein van digitaal erfgoed breed en open te houden. Het gaat in deze materie immers allesbehalve over een statisch gegeven: de discussie over wat digitaal erfgoed is kan in die zin gekoppeld worden aan de discussie over wat erfgoed is. De ontwikkeling van digitale communicatietechnologieën voegt een extra (virtuele) dimensie toe aan het debat en het discours over erfgoed in een maatschappij die een technologische cultuur ontwikkeld heeft. De omgang met cultureel erfgoed zal dus ook de invloed ondergaan van de technologisering van onze cultuur en onze dagdagelijkse leefwereld: het erfgoed krijgt als het ware een technologische component. 1 Dr. Dirk Kenis (iforum Consult) is een specialist in on line Delphi-onderzoek. Naast zijn activiteiten als zelfstandig consultant is hij deeltijds docent electronic document management aan de Katholieke Hogeschool Mechelen (KHM). 2 Dr. Jeroen Walterus is projectmanager en onderzoeker bij het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV). Pagina 7 van 196

8 In deze optiek kan digitaal erfgoed benaderd worden vanuit een integraal discours over de relatie tussen cultuur en ICT, wat geduid wordt met de term e-cultuur. Het debat over e- cultuur kan bijdragen aan de reflectie over een beleid voor digitaal erfgoed, waarbij evenwel rekening moet worden gehouden met de kloof tussen de visie op wat e-cultuur is (of kan zijn) en de praktijk op het terrein bij de erfgoedinstellingen (musea, archieven, bewaarbibliotheken) en de erfgoedverenigingen in Vlaanderen. 3. Het Delphi-onderzoek 3.1 De beleidsgerichte Delphi-methode De beleidsgerichte Delphi-methode is een kwalitatieve onderzoekstechniek waarbij een aantal deskundigen tijdens opeenvolgende rondes wordt bevraagd, waardoor een gestructureerde, virtuele discussie tussen de deelnemers ontstaat, gebruikmakend van iteratieve informatiefeedback. Deze bevraging gebeurt online via het internet met behulp van een door iforum en de VUB ontwikkelde Delphi Forum TM software waarbij de deelnemers per ronde binnen een gestelde tijdsperiode reageren op enerzijds vragen/stellingen van de onderzoekers en anderzijds op de feedback van de andere deelnemers. 3.2 De opbouw van het Delphi-onderzoek De fases van het onderzoek worden in de volgende grafiek weergegeven. Het Delphi-onderzoek telde vier fasen: tijdens de voorbereidingsfase werden door de onderzoekers 65 stellingen inzake digitaal erfgoed(beleid) opgesteld en werd een panel van 41 experts geselecteerd; in de eerste ronde gaven 37 deelnemende experts (er vielen er dus 4 af) hun mening over de 65 toekomst- en beleidsgerichte stellingen. De experts konden hun mening ook argumenteren (en deden dat uitgebreid). Deze kwalitatieve uitspraken werden daarna door de onderzoekers geclusterd tot 20 coherente toekomstvisies; in de tweede ronde werden deze 20 toekomstvisies aan het expertenpanel voorgesteld, inclusief de feedback van alle experts op de stellingen uit de eerste ronde. Op basis van de feedback van de andere panelleden kan de expert zich een oordeel vellen over de voorgestelde visie en ze waarderen en becommentariëren. Elke deskundige kon ook acties en (beleids)aanbevelingen voorstellen om de gewenste toekomstvisie te realiseren. Dit resulteerde in 18 door Pagina 8 van 196

9 de experts gevalideerde visies en 66 door de experts voorgestelde beleidsaanbevelingen. Er namen 39 experts deel aan deze ronde; in de derde ronde werden door hetzelfde expertenpanel enerzijds de in de vorige ronde gevalideerde toekomstvisies geëvalueerd op belang en haalbaarheid en werden anderzijds de 66 beleidsaanbevelingen uit de vorige ronde gevalideerd. De experts kregen hierbij ook de feedback van de andere panelleden uit de vorige ronde mee om hun oordeel bij te sturen, te nuanceren, enz. Deze laatste ronde resulteerde in op belang en haalbaarheid gerangschikte toekomstvisies en bijhorende gevalideerde beleidsaanbevelingen. 3.3 Het expertenpanel Kennis over digitaal erfgoed in Vlaanderen is recent opgebouwd, zodat men eerder weinig geconsolideerde deskundigheid vindt. Deze kennis is immers in eerste instantie taciet aanwezig bij een handvol experts die vanwege hun beroep of persoonlijke interesse dit vakgebied van nabij volgen. Zij zijn best geplaatst om de huidige Vlaamse situatie inzake digitaal erfgoed te evalueren en best practices elders te vertalen binnen de specifieke context van Vlaanderen. Enkel door confrontatie van hun ideeën in een georganiseerd discussieforum zoals in een Delphi-onderzoek kan deze massa impliciete kennis gevaloriseerd worden in beleidsvisies en aanbevelingen, op basis waarvan beleidsvoerders vervolgens met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen. In dit onderzoek wordt een groep van experts bevraagd uit de sectoren cultureel erfgoed, kunsten en media, aangevuld met deskundigen uit de academische wereld, ITconsulenten en buitenlandse experts. Hiermee willen we anticiperen op de kritiek of de constatering dat digitaal erfgoed voorkomt in veel domeinen, ook buiten de momenteel decretaal gedefinieerde sectoren van het cultureel erfgoed. Het was evenwel onbegonnen werk om iedereen die met digitaal erfgoed te maken heeft bij dit discussiepanel te betrekken. De bedoeling van de selectie van experts is evenwel niet om een representatief staal van het veld te voorzien, maar eerder een klankbord te creëren waarin verschillende standpunten en ideeën uitgewisseld kunnen worden. De lijst met experts is opgenomen in de bijlagen van het rapport. Hierna volgen de sectoren met het aantal experts dat eruit werd geselecteerd. Administratie Vlaamse Gem.: 7 Steunpunten: 4 Provincies: 2 Sectoren erfgoedverenigingen: 1 Sectoren archiefinstellingen: 3 Sectoren openbare bibliotheken: 1 Sectoren bewaarbibliotheken: 3 Sectoren musea: 4 Andere experts (diverse sectoren): 10 IT-consultants: 3 Experts Nederland: 2 4. Resultaten: beleidsvisies en aanbevelingen Er werden een reeks noden geïdentificeerd en 18 toekomstvisies en daaraan gekoppeld 63 beleidsaanbevelingen geformuleerd. Het gewicht van een visie en de gekoppelde aanbevelingen wordt bepaald door een mix van enerzijds de mate van akkoord en consensus tussen de experts over de visie (en aanbevelingen) en anderzijds door het belang dat door de experts aan de visie wordt gehecht in combinatie met de door de experts ingeschatte haalbaarheid van de visie. Dit leidt tot een complex geheel van resultaten dat genuanceerd moet worden geïnterpreteerd. Pagina 9 van 196

10 Het rapport resulteert dus niet in pasklare oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota s en actieplannen kunnen worden geschoven. Het rapport bevat wel bouwstenen waarmee een actieplan kan worden gestoffeerd en ontwikkelt beleidsvisies op basis van de deskundige (praktijk)ervaring en kennis van de geraadpleegde experts. Dit onderzoek verkent het terrein door meningen en visies van experts te verzamelen en te confronteren en resulteert in door de experts gevalideerde visies en aanbevelingen (maatregelen en acties) die nuttig kunnen zijn als step stones voor een meerjarig actieplan dat bijvoorbeeld kan worden geïntegreerd in een globaal masterplan voor cultureel erfgoed. 4.1 De belangrijkste visies Bij wijze van samenvatting geven we hier de belangrijkste 10 visies. Voor toelichting bij de visies en voor de bijhorende aanbevelingen verwijzen we naar het rapport. Visie over een intersectoraal kenniscentrum of kennisnetwerk Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge technici-teit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een makelaar optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische, ) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren. Visie over structurele investeringen en het ontwikkelen van ICT-langetermijnstrategieën De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals revolving funds (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen. De culturele instellingen kunnen -mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten- de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; Pagina 10 van 196

11 (2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits ondersteuning van de Vlaamse Gemeenschap, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of depot server); (4) het doorbreken van eilandautomatisering, (d.w.z. dat iedere instelling een eigen ITinfrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk. Visie over ervaring- en kennisdeling De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren. Visie over intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid van cross-over (beleids)initiatieven. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op early adopters (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunsten sector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden. Visie over bindende open standaarden Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling, ) bemoeilijkt de continuïteit en de consistentie van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak Pagina 11 van 196

12 van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege afgedwongen kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML schema s waarover men het eens moet worden. Visie over een beleid voor digitale duurzaamheid Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van substitutie van de originele bron. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de software-afhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar born digital materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en software oplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie, ) Omgekeerd kan de toename op korte termijn van allerlei virtuele collecties ook de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen. Visie over specifieke en gecoördineerde regelgeving De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker kostengunstige argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken. Visie over eerlijke juridische regelingen voor exploitatie/toegang tot digitaal erfgoed Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De openbare sector en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beiden gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over digital rights management en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring mee opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De Pagina 12 van 196

13 eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is. Visie over de impact op en de meerwaarde van digitaal erfgoed voor de eindgebruiker Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het historisch besef. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het levenslang leren, enz. Visie over internationale inbedding De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO, ). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk. 4.2 Naar een kenniscentrum of kennisnetwerk Een van de belangrijkste conclusies van het Delphi-onderzoek is de behoefte van de erfgoedsector aan ondersteuning op het vlak van kennis, expertise en vorming: daartoe kan een (intersectoraal) expertisecentrum opgericht worden dat als informatiemakelaar en als technologisch observatorium en laboratorium kan functioneren en kennis kan consolideren en dat het mogelijk maakt expertise en kennis interactief te delen met elkaar (b.v. in een virtuele praktijkgemeenschap). Dit centrum kan aangevuld worden met een netwerk van (sectorale) expertisekernen. Het kenniscentrum is zeker geen doel op zich maar een middel in een continu verdiepings- en verbredingsproces van bijblijven en vooruitgaan op gebied van digitaal erfgoed. Een bijzonder aandachtspunt voor het kenniscentrum zou de problematiek van de digitale duurzaamheid kunnen zijn, met als doel digitale informatie en objecten/collecties op lange termijn digitaal te bewaren (conservering en preservering) en toegankelijk te houden. Pagina 13 van 196

14 5. Vervolgonderzoek 5.1 Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan In dit Delphi-onderzoek werd gepeild naar visies en meningen en werd geen rekening gehouden met b.v. de factor tijd. Eerst moet de visie van waar men naartoe wil duidelijk worden, waarna men kan gaan nadenken over de beleidsaanbevelingen om die visies te realiseren. Met enkel een lijst van visies en beleidsaanbevelingen naar voor te schuiven is het evenwel alsof alles tegelijkertijd, 'nu' kan of moet gebeuren. Ondanks het feit dat vele deskundigen het geheel aan visies en aanbevelingen als één coherent scenario beschouwen, is het echter weinig realistisch om in een beleid alles tegelijkertijd na te streven. Om de effecten van de beleidsaanbevelingen en visies onderling in te schatten zijn dus verschillende cross-impact analyses nodig. Aan de hand van een strategisch management sessie kan men een beperkte groep beleidsgerichte deskundigen tijdens een interactief gemodereerde discussie de visies en beleidsaanbevelingen laten bespreken, zodat zij komen tot de meest optimale volgorde van maatregelen in functie van succes. Op basis van inzichten in de onderlinge relaties en voorkeuren van de groep kan men dan kiezen voor een eigen maatwerk scenario, vertaald in een beleidsplan, een logische, effectieve en efficiënte opeenvolging in de tijd van maatregelen en acties in een coherent geheel. Dit is een logische volgende stap. Het is dan aan de beleidsmakers om het beleids- of actieplan te operationaliseren en om te zetten naar concrete en haalbare regelgeving. 5.2 Haalbaarheidsstudie naar positie, rol en functies van een kenniscentrum Uit het Delphi-onderzoek werd duidelijk dat er ontzettend veel ideeën en meningen circuleren omtrent een nog op te richten (intersectoraal) kenniscentrum of -netwerk. Naast de verschillende opportuniteiten werden echter ook verschillende risico s gesignaleerd. Om deze risico s te vermijden en voldoende ondersteuning te krijgen van de verschillende doelpublieken en stakeholders waarvoor zo een structuur een ondersteuning zou moeten bieden is bijkomend beleidsonderzoek naar positie, rol en functies van een kenniscentrum of een kennisnetwerk noodzakelijk. Op korte termijn kan gestart worden met de uitbouw van een expertisenetwerk of een virtueel platform waarin expertisekernen/centra beter met elkaar worden gelinkt, de kennisbronnen en projecten worden ontsloten en interactieve communicatietools worden aangeboden voor betere en snellere uitwisseling van kennis en ervaring. 6. Meer weten In het hiernavolgende rapport wordt heel het onderzoeksproces, de resultaten en de conclusies, evenals de gegenereerde data in detail gerapporteerd. Dit levert soms taaie literatuur op aangezien het rapport (en dan vooral boekdeel II, het verslag van het Delphionderzoek) geen hapklare informatie bevat, maar eerder ruwe gegevens en interpretaties, gekenmerkt door een soms hoge techniciteit. Dit is eigen aan de gevolgde Delphi-methode. Het verslag van het Delphi-onderzoek heeft vooral de bedoeling de inbreng van de experts zoveel mogelijk aan bod te laten komen. De onderzoekers sturen dit proces enkel aan en trachten de krachtlijnen en tendensen van de discussie te Pagina 14 van 196

15 detecteren en te rapporteren. Dit resulteert in een document waarmee men aan de slag kan gaan. Het rapport is opgebouwd in drie delen: Boekdeel I Digitaal erfgoed: een terreinverkenning. Dit omvat de algemene inleiding, enkele instappen op de problematiek van digitaal erfgoed, een bespreking van enkele relevante beleidsteksten en tot slot ook de literatuurlijst. Boekdeel II Eindverslag Delphi-onderzoek (iforum Consult). Dit boekdeel omvat het eigenlijke onderzoeksverslag met de bijlagen, uitgezonderd de ruwe data (boekdeel III). De boekdelen I en II zijn opgenomen in één document. Boekdeel III Databoek. Deze bijlage omvat de ruwe data, d.w.z. de inbreng van de panelleden (anoniem) in de discussie tijdens de ronde 1-3, en is opgenomen in een apart document. Pagina 15 van 196

16 Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen Een beleidsverkennend onderzoek BOEKDEEL I Digitaal erfgoed Een terreinverkenning Dr. Jeroen Walterus Pagina 16 van 196

17 Algemene inleiding 1. Voorwoord en opbouw document Dit beleidsverkennend onderzoeksrapport geeft verslag van een gestructureerde bevraging en discussie van experts over de huidige (beleids)stand van zaken inzake digitaal erfgoed in Vlaanderen. Het resulteert in door experts gevalideerde visies en aanbevelingen (maatregelen en acties) die nuttig kunnen zijn als bouwstenen om een beleid rond de thematiek van digitaal erfgoed mee vorm te geven, eventueel als onderdeel van een globaal masterplan voor cultureel erfgoed. Het rapport geeft geen pasklare antwoorden en oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota s en actieplannen zouden kunnen worden ingeschoven. Het rapport bevat wel bouwstenen die als step stones voor een meerjarig actieplan kunnen dienen. De visies en aanbevelingen kunnen ook als verantwoording voor bepaalde beleidskeuzes worden gehanteerd. Het is nu aan de beleidsmakers om de ideeën en visies te operationaliseren en om te zetten naar concrete en haalbare voorstellen en maatregelen. Het rapport is opgebouwd in drie delen: Boekdeel I Digitaal erfgoed: een terreinverkenning. Dit omvat de algemene inleiding, enkele instappen op de problematiek van digitaal erfgoed, een bespreking van enkele relevante beleidsteksten en tot slot ook de literatuurlijst. Boekdeel II Eindverslag Delphi-onderzoek (iforum Consult). Dit boekdeel omvat het eigenlijke onderzoeksverslag met bijlagen, uitgezonderd de ruwe data (boekdeel III). De boekdelen I en II zijn opgenomen in één document. Boekdeel III Databoek. Deze bijlage omvat de ruwe data, d.w.z. de inbreng van de panelleden (anoniem) in de discussie in ronde 1-3, en is opgenomen in een apart document. De onderzoekers wensen hier uitdrukkelijk de experts te danken voor hun medewerking aan dit onderzoek door in het panel te participeren. Dankzij hun inbreng kunnen we een hoogkwalitatief rapport voorleggen. 2. Framework v/h Delphi-onderzoek digitaal erfgoed Dit onderzoek werd met de steun van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap uitgevoerd. Het vormde een onderdeel van het koepelproject erfgoed digitaal dat door de erfgoedsteunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw (CBV) en Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV) werd begeleid en dat liep van 15 december 2003 tot 31 oktober Naast het onderzoeksluik (het Delphi-onderzoek over digitaal erfgoed) omvatte het ook de ontwikkeling van een erfgoedsite: een informatieve portaalsite over cultureel erfgoed, gericht op een ruim publiek, die in 2005 zal worden gelanceerd. Pagina 17 van 196

18 Het project werd begeleid door een stuurgroep met als leden: Anne Brumagne (kabinet toenmalig minister van Cultuur P. Van Grembergen); Marina Laureys (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); Petra Boekstal (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); Arlette Thijs (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); Debbie Esmans (administratie Cultuur, cel Cultuurbeleid); Inge Roosens (administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten en Landschappen, afdeling Monumenten en Landschappen); Paul Boënne (CultuurNet vzw); Jan Cools (Culturele Biografie Vlaanderen vzw); Hildegarde Van Genechten (Culturele Biografie Vlaanderen vzw); Steven Leman (Culturele Biografie Vlaanderen vzw promotor); Marc Jacobs (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw); Katrijn D hamers (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw); Jeroen Walterus (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw promotor). 3. Bedoeling en scope van de onderzoeksopdracht De scope van de onderzoeksopdracht binnen het framework van het project erfgoed digitaal werd inhoudelijk afgelijnd tot het ontwikkelen van integrale, toekomstgerichte beleidsvisies over digitaal erfgoed (omschrijving van dit begrip: zie verder). De opdracht omvat een gestructureerde bevraging en discussie op basis van de Delphimethode van een veertigtal experts (lijst als bijlage 10 van het onderzoeksrapport), uitgevoerd door het onderzoeksbureau iforum (dr. Dirk Kenis 3 ) in het voorjaar en de zomer van De bevraging werd inhoudelijk begeleid door dr. Jeroen Walterus 4 (VCV) en werd gebaseerd op een analyse van de recente beleidsontwikkelingen op Vlaams niveau m.b.t. e-cultuur, ICT en digitaal erfgoed en op een globale verkenning van de problematiek van het beheer van digitaal erfgoed vanuit een internationaal en een beleidsmatig perspectief, waarbij vooral de ontwikkelingen in Nederland aandacht kregen. Kennis over digitaal erfgoed in Vlaanderen is recent opgebouwd, zodat men eerder weinig geconsolideerde en expliciete deskundigheid vindt. Deze kennis is immers in eerste instantie taciet aanwezig bij een handvol experts die vanwege hun beroep of persoonlijke interesse dit vakgebied van nabij volgen. Zij zijn best geplaatst om de huidige Vlaamse situatie inzake digitaal erfgoed te evalueren en best practices elders te vertalen binnen de specifieke context van Vlaanderen. Enkel door confrontatie van hun ideeën in een georganiseerd discussieforum zoals in een Delphi-onderzoek kan deze massa impliciete kennis gevaloriseerd worden in beleidsvisies en aanbevelingen, op basis waarvan beleidsvoerders vervolgens met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen. Desondanks resulteert het rapport niet in pasklare oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota s en actieplannen kunnen worden geschoven. Het rapport bevat wel bouwstenen waarmee een actieplan kan worden gestoffeerd en ontwikkelt beleidsvisies 3 Dr. Dirk Kenis (iforum Consult) is een specialist in on line Delphi-onderzoek. Naast zijn activiteiten als zelfstandig consultant is hij deeltijds docent electronic document management aan de Katholieke Hogeschool Mechelen (KHM). 4 Dr. Jeroen Walterus is projectmanager en onderzoeker bij het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV). Pagina 18 van 196

19 op basis van de deskundige (praktijk)ervaring en kennis van de geraadpleegde experts. Dit onderzoek verkent het terrein door meningen en visies van experts te verzamelen en te confronteren en resulteert dus niet in een handleiding over de praktijk van digitaal informatiebeheer: we verwijzen hiervoor naar de uitgebreide (en veelal on line beschikbare) literatuur (zie literatuurlijst) en websites van organisaties en instellingen in binnen- en buitenland (zie bijlage 11) die elk op hun terrein actuele informatie verschaffen. Pagina 19 van 196

20 Digitaal erfgoed: een terreinverkenning In dit onderdeel maken we een soort situatie- of omgevingsschets waarin het uitgevoerde Delphi-beleidsonderzoek over digitaal erfgoed kan worden gesitueerd. Er wordt toelichting gegeven bij een aantal begrippen en thema s en er worden een aantal beleidsontwikkelingen opgelijst. Het is dus vooral de bedoeling het terrein wat te verkennen en te belichten om het onderzoek beter te kunnen plaatsen, wat zeker voor de niet-ingewijde lezer relevant kan zijn. Desondanks zijn we er ons van bewust dat bepaalde onderdelen en resultaten van dit onderzoek moeilijk te interpreteren zouden kunnen zijn voor zij die niet professioneel bezig zijn met digitaal erfgoed of ICT, gezien de soms complexe technische aspecten. Het was evenwel niet haalbaar om een glossarium toe te voegen; niet enkel wegens tijdsgebrek maar tevens omdat de inhoud van begrippen snel wijzigt en op zich weer voorkennis vraagt van vele andere begrippen en contexten We verwijzen hiervoor naar literatuur, websites en andere bronnen (zie literatuurlijst, zie links in bijlage 11). 1. Het begrip digitaal erfgoed Het begrip digitaal erfgoed is niet zomaar netjes afgelijnd te definiëren. Het is een moeilijk te duiden term waarbij het uitgangspunt, de context of de bedoeling de lading van het begrip bepaalt. Er circuleren diverse varianten van de term digitaal erfgoed (erfgoed digitaal, e-erfgoed, gedigitaliseerd erfgoed, digitaal patrimonium, enz.), waarvan de betekenis niet steeds onderling uitwisselbaar is en die van jaar tot jaar evolueren. In de hierna volgende paragrafen schetsen we als instap enkele invalshoeken op het begrip digitaal erfgoed, waarbij we evenwel niet de bedoeling hebben een eigen theoretisch model te ontwikkelen over o.a. de digitale kloof en het participatiedebat, de toekomstige rol van de technologie, het belang van de massamedia en de (creatieve) industrieën, enzovoort. Daarvoor verwijzen we naar andere auteurs. In dit rapport wordt evenmin een actueel overzicht gegeven m.b.t de diverse technische aspecten in digitaal informatiebeheer. We verwijzen hiervoor naar de beschikbare, uitgebreide (en veelal on line beschikbare) literatuur en websites van organisaties en instellingen in binnen- en buitenland die elk op hun terrein informatie verschaffen. In het bijzonder willen we hierbij verwijzen naar de recent verschenen informatienota: Digitale bewaring 5, van Elena Phalet in opdracht van de federale Dienst voor Wetenschappelijke en Technische Informatie (DWTI). Deze informatienota geeft een overzicht van het onderzoek en van goede ervaringen en aanbevelingen over digitaal erfgoed die voortkomen uit de vele projecten, experimenten en initiatieven die op dit ogenblik binnen Europa en over de hele wereld aan de gang zijn. Dankzij een uitgebreide lijst met informatiebronnen, die aan deze nota werd toegevoegd, vormt het geheel een interessante reader als introductie tot de problematiek, vooral dan vanuit het oogpunt van digitale bewaring. 5 E. Phalet, Digitale bewaring informatienota, Brussel, DWTI, juni 2004 (zie: Pagina 20 van 196