Verslag praktijknetwerk Zwoele Drentse Vachten Lessen uit de gemechaniseerde spinnerij

Transcriptie

1 Verslag praktijknetwerk Zwoele Drentse Vachten Lessen uit de gemechaniseerde spinnerij Regeling LNV subsidies Praktijknetwerken 2013 Aanvraagnummer Foto Monica Commandeur (Rolde, 2014) Datum: 1 september 2014 Verslag: Monica Commandeur & Marianne Duinkerken Hoofdaanvrager Herders van Balloo Crabbeweg TE BALLOO KvK BRS Projectbegeleider Monica Commandeur Tel Mobiel monica.commandeur@viagroen.nl Inleiding De deelnemers aan het Praktijknetwerk Zwoele Drentse vachten hebben geconstateerd, dat de consumentenvraag naar producten vooral is gericht op pakketverkoop van ontwerpen met daarbij de bijbehorende materialen, inclusief de benodigde wol. Het accent ligt hierbij op de hand-gesponnen wol, maar ook de vraag naar machine-gesponnen wol lijkt interessant. Daarnaast is er een kleine, maar groeiende markt naar reeds verwerkte producten. Op de eerste plaats betreft dit de kleine snuisterijen, zoals eierwarmers en kleine tasjes. Daarnaast worden er steeds vaker ook grotere creaties verkocht, zoals kussens en vesten. De markt voor extra grote producten, zoals kleden en plaids lijkt vooralsnog klein, vooral vanwege de prijs. Het Praktijknetwerk wil zich daarom o.a. oriënteren op de (semi-) industriële verwerking van vachten tot wollen garens en gebreide ontwerpen. Een paar deelnemers aan het Praktijknetwerk Zwoele Drentse vachten hebben in de zomer van 2014 samen met fotograaf Rixt de Boer een excursie gehouden naar Hjeholt s Uldspinderi in Denemarken. Het doel van de excursie was om het gemechaniseerde spinproces te bestuderen en daaruit lessen te trekken. Enerzijds betreffen dit lessen over de voorbereiding voor de aanvoer van vachten naar de spinnerij en de technische mogelijkheden van de verwerking tot garens. Anderzijds betreffen dit inzichten over het economisch perspectief van de gesponnen wol. In dit verslag staat de technische beschrijving van het spinproces en het geleerde. Daarnaast zal de fotograaf een foto-documentaire publiceren op Internet. Kennis- en samenwerkingspartner in Denemarken Hjelholt s Uldspinderi in Hesselager is een van de twee nog bedrijfsmatig opererende wolspinnerijen in Denemarken. Beiden zijn familiebedrijven, die aan het van de 19 e eeuw zijn gesticht. Henrichsen s in Skive is de groter en breed gericht, inclusief de industriële verwerking van garens. Hjelholt s is gericht op de markt voor handbreigarens. Ook is er nog een spinnerij-plaidweverij (Silkeborg) en een museumspinnerij (Skærbæk). 1

2 Hjelholt s Uldspinderi staat in het buitengebied en bestaat uit een lage barak naast het woonhuis van de huidige generatie: Henrik Hjelholt en zijn gezin. In het bedrijf wordt jaarlijks ongeveer kg ruwe wol tot garens verwerkt. De familie heeft ook een kudde Gotland vachtschapen en een trainingsopleiding voor herdershonden. Naast het woonhuis is er een winkel voor de verkoop van wol en wolproducten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de huidige machines door de Duitsers naar Denemarken gebracht. Die zijn nu nog in bedrijf. De bedrijfsinrichting van de barak bestaat achtereenvolgens uit een wasserij, een droogkamer, een vlokkenmachine, een menginstallatie, een kaardmachine, een spinmachine, een twijnmachine en een strengenratel. In de spinnerij werken vijf mensen met ieder een eigen taak. Het bedrijfsproces verbruikt veel water en natuurlijke zeep- en verfstoffen. Het afvalwater wordt eenvoudig op het riool geloosd; er vindt (nog) geen terugwinning plaats van de reststoffen. Werken in opdracht Oorspronkelijk had de spinnerij alleen een regionale functie voor de schapenbedrijven in de buurt. Tegenwoordig wordt er wol gesponnen voor opdrachtgevers vanuit heel Denemarken en daarbuiten. Hjelholt s Uldspinneri werkt uitsluitend in opdracht en per opdrachtpartij en heeft handelscontacten met meer dan 80 detailhandelaren verspreid over heel Denemarken. Het bedrijf koopt geen vachten in van anderen en de wolwinkel is vooral bedoeld om de wol van de eigen schapen te verkopen. Meestal zijn het de detailhandelaren (wolwinkels) die bij de boeren de partijen vachten opkopen en tot strengen laten verwerken bij de spinnerij. Hjelholt s Uldspinneri kan echter ook kleine partijen hanteren. Een partij moet minimaal bestaan uit 10 kg ruwe wol. Sinds enige tijd is er ook samenwerking met weverij Acondria in Herning (DK), waar de strengen eventueel aansluitend kunnen worden geweven tot dekens en plaids. Prijsbepaling op basis van gewicht en draaddikte Voor de prijsbepaling geldt vooral het gewicht van de wol. Gedurende het gehele proces wordt de wol verschillende malen gewogen, in het bijzonder bij binnenkomst, na passage door de vlokkenmachine en na het twijnen bij de strengenratel. Het prijsbepalende gewicht is het gewicht van de (vettige) wol na het twijnen en het strengen, voordat de laatste wassing (en droging) is gedaan. De uiteindelijke draaddikte van het garen komt tot stand door de achtereenvolgende afstellingen van de diverse machines in de spinnerij. Dat is een complex geheel. Voor de bepaling van de draaddikte geldt de lengte van de draad per gewichtseenheid wol, meestal uitgedrukt in looplengte per kg. Deze looplengten zijn ingedeeld in klassen van stok dik tot zeer fijn. De klasse heeft invloed op het prijsniveau. De looplengte is tevens bepalend voor de dikte van de breinaalden, waarmee later kan worden gebreid. Bij de prijsbepaling speelt ook de omvang en de kwaliteit van de aanvoerpartij een rol en of er een goede voorinspectie is geweest van verontreinigingen en ongewenste elementen, en eventueel de gewenste verfbehandeling. Door een combinatie van deze factoren loopt de verwerkingsprijs tot gesponnen garens uiteen van DK 225 tot DK 300 ( 30 tot 40) per kg schone garenstrengen exclusief transportkosten. Het productieproces tot handbreiwol Het productieproces in vogelvlucht De schapen worden in de regel geschoren op de schapenbedrijven, alwaar ook de eerste inspectie en sortering van de vachten moet plaatsvinden. In de spinnerij worden de binnengekomen vachten opnieuw 2

3 geïnspecteerd en gesorteerd voor de wasserij. Bij Hjelholt s staan zes wastroggen. Daarachter volgt de droogkamer, waar de vachten met lucht worden gedroogd op brancards. Daarna belanden de vachten bij de vlokkenmachine, die ze in vuistgrote vlokken uiteen plukt. Vervolgens worden de vlokken bewerkt met water en kokosolie (en eventueel verfstoffen) en doorgevoerd naar de kaardmachine met enorme raderen, waaruit een wollen vlies tevoorschijn komt, dat via rollen en een band verder wordt geleid. Het vlies wordt uiteen gespleten in vliesdraden, die op klossen worden gezet. Vanaf de klossen worden de vliesdraden in de spinmachine tot een lange draad getwist. Deze draden worden ten slotte tot 2 à 3- draads garen getwijnd en in strengen gedraaid. De strengen worden opnieuw gewassen om de kokosolie te verwijderen. Als de strengen droog zijn, zijn ze klaar voor de afname. De gesponnen wol wordt in de wolwinkels als garenstrengen verkocht. De eindgebruiker dient zelf de garens te knotten om zodoende de wol geschikt te maken voor handbreiwerken. Scheren, inspecteren, sorteren en aanvoeren De minimale grootte van een aanvoerpartij voor de spinnerij is 10 kg geïnspecteerde ruwe wolvachten; d.w.z. de geïnspecteerde vachten van ongeveer 4-7 schapen. De scheermethode is op zichzelf niet van invloed op de kwaliteit van de aanvoerpartij, maar de vacht moet wel droog zijn bij het scheren, anders kan hij gaan schimmelen. Netjes werken is wel van invloed: hoe schoner de vachten hoe meer bruikbare wol en hoe minder tijd en energie de inspecties kosten. De algemene voorinspectie is van primair belang. Voorinspectie en voorsorteren Absoluut géén harde delen Wat absoluut niet mag zijn de vervuilingen die de machines kunnen beschadigen. Dat zijn de harde materialen, zoals hoefjes, takjes, heide, hooi en stro. Die elementen moeten zorgvuldig en direct uit de vacht worden verwijderd. Als het past in de bedrijfsvoering, is het gewenst om de schapen in de dagen voor het scheren dus zo schoon mogelijk te houden. Geen kleverige vervuilingen Voorts zijn ongewenst de kleverige vervuilingen, zoals meststukken en vervilte plekken. Alle meststukken moeten direct worden verwijderd, mede om verdere vervuiling van de overige wol te voorkomen. Vervilte stukken in de vacht zijn ook onbruikbaar en daardoor onnodige ballast in het vervoer. Om te weten of een stuk vacht te sterk vervilt is, moet je proberen om de wol met de hand uit elkaar te trekken. Als dat niet lukt, dan is de vervilting te sterk. Deze voorinspectie moet plaatsvinden zowel op de bovenzijde als op de onderzijde van de vacht. Het is geen bezwaar om een vacht uiteen te trekken voor de aanvoer. Daarnaast is het gewenst om direct verborgen teken en de korte kemp en de vaak vuile wol van de onderbuik en het onderste deel van de achterpoten te verwijderen. Dit komt de algemene kwaliteit van de partij ten goede. Geen lange haren Daarnaast zijn lange dekharen een probleem. De gemiddelde haarlengte kan het best liggen tussen de 4 en 12 cm. Tot ongeveer 15 cm is er nog geen groot probleem, maar haarlengtes van 20 cm kunnen de machines echt niet aan. Overigens zijn vachten met lange lokken juist zeer gewild voor de verwerking tot viltvachten. Er worden soms hoge prijzen betaald voor zo n ruwe vacht. Ook de sterk vervilte vachten kunnen soms nog een goede prijs opleveren voor de verwerking tot viltvacht (Commandeur, 2013). En liever geen huidschilfers 3

4 Sommige schapen en schapenrassen hebben gemakkelijk last van huidschilfers of roos. Dit is een storende afwijking, omdat de schilfers moeilijk zijn te verwijderen in het reinigingsproces. Als dat voorkomt bij een ras of een dier, dan is dat vooral een aandachtspunt voor de fokkerij. Bij het Drents heideschaap komen problemen met roos gelukkig weinig voor. Fijne wol: invloed van leeftijd, seizoen en geslacht Hoe fijner de vacht, hoe dunner het wollen vlies dat uit de kaardmachine kan worden verkregen en hoe fijner de draad die daaruit kan worden gesponnen. De fijnste wol is de lamswol van lammeren die in het najaar worden geschoren, bijvoorbeeld net voor de slacht. Op die leeftijd hebben de lammeren nog geen dekharen of kemp gevormd. Het is de afweging voor de schapenhouder of het voordeliger is om het lam dan te (laten) scheren, of eventueel de ongeschoren vacht met huid en al na de slacht te laten looien. Dit laatste wordt in de praktijk vaker gedaan. Bij het scheren van alle schapen laat in het najaar of tweemaal per jaar zijn de haren korter. Dat heeft invloed op de wol kwaliteit. Veel schapenhouders kiezen echter nog steeds ervoor om alleen de schapen te scheren na de langste dag. Dan is de vacht rijp en laat gemakkelijker los, omdat dan de nieuwe vacht eronder begint te groeien. Deze werkwijze geldt zeker voor de heideschapenhouders, wiens schapen een goede weerstand moeten hebben op de ruige heide. Sommige schapenhouders delen hun dieren in drie groepen in voor het scheren, zodat de vachten in aparte partijen kunnen worden verzameld: enters (eenjarige schapen, die nog nooit eerder zijn geschoren), oudere ooien en oudere rammen. De enters hebben de fijnste vachten met zachte haarpunten, de oudere rammen hebben de grofste vachten. Sorteren op natuurlijke kleuren Het is vrijwel onmogelijk om de wol van de Drentse heideschapen op alle 300 kleurvarianten apart te sorteren, maar het sorteren op natuurlijke kleuren kan perspectieven bieden voor creatieve breipatronen. Een voor de hand liggende beperkende factor is, dat het ondoenlijk is om de wol haar voor haar op kleur te sorteren. De indeling op kleur moet grover. Daarnaast moet de partij wol van één kleur minimaal 10 kg ruwe gesorteerde wol bevatten, anders is de hoeveelheid te klein voor de verwerking in de spinnerij. Aanvoerverliezen Alle partijen ruwe wol wordt bij aanvoer gewogen en opnieuw grondig geïnspecteerd door Hendrik Hjeltholt en zijn medewerkers. De onbruikbare delen worden dan alsnog verwijderd. Aandachtspunten uit het verwerkingsproces in de spinnerij Verschil met handspinnen: eerst wassen Voor de handspinnerij worden de vachten eerst gesponnen en daarna pas gewassen. Bij machinaal spinnen kan dat niet, omdat de machines beschadigd zouden raken door het vele zand. Door het uitwassen van het zand wordt echter automatisch ook al het vet (de lanoline) weggewassen. Daarom moet er voor het feitelijke spinnen opnieuw vet worden toegevoegd. Dit gebeurt door toevoeging van kokosolie, die aan het eind van het proces opnieuw wordt weggewassen. De wasserij van de ruwe wol De vachten worden twee of driemaal gewassen met handwarm water iets warmer dan baby-badwater. Ruwe vachten verliezen normaliter door het wassen ongeveer 30% aan gewicht ten opzichte van het 4

5 aanvoergewicht. Dit wordt vooral veroorzaakt door zand en vet (lanoline). Het wassen gebeurt voorzichtig op de hand in troggen; met een natuurlijke zeep en veel water en meestal meerdere keren met tussentijds centrifugeren. Daarna wordt er lang en intensief gespoeld met een handdouche. Hoe lang er precies moet worden gewassen is geen vaststaand gegeven. Dat blijkt vooral een kwestie van ervaring. Vachten van Drentse heideschapen blijken echter ongeveer 40% aan gewicht de verliezen bij de eerste wasbeurt. Er blijkt opvallend veel zand en vet te zitten in de vachten. De verklaring lijkt te zijn, dat het Drents heideschaap een tenger en mager schapenras is, met weinig onderhuids vet, maar extra veel lanoline op de huid, die als een vette laag de onderwol vasthoudt. Door deze vetlaag wordt bovendien gemakkelijk zand vastgehouden, vooral als de schapen op zanderige heidegronden worden geweid. Drogen In Denemarken is het waswater hard (kalkrijk). Dit heeft invloed op het drogen en het vlokken. Na het wassen worden de vachten 12 à 13 uur gedroogd op brancards in de droogkamer. Er wordt permanent koude lucht in de droogkamer geblazen, die binnen de droogkamer wordt opgewarmd tot 30 C. De vochtige, warme lucht wordt naar buiten geleid. Vlokken Na het drogen en het passeren door de vlokkenmachine wordt de wol eerst gewogen voor het vervolg van het proces. Zo kan precies het gewichtsverloop van de aangevoerde partij worden bijgehouden. De wol passeert minimaal tweemaal door de vlokkenmachine. Als er variatie in de wol zit passeert de wol driemaal. Als de wol veel verschillende kleuren heeft soms wel viermaal. De eerste passage door de vlokkenmachine gebeurt zonder toevoegingen. Na deze eerste droge passage wordt de wol opnieuw gewogen om controle te houden op het gewicht van de batch. Aan de hand van dit gewicht wordt dan de hoeveelheid water, kokosolie (en eventueel verfstoffen) bepaald voor toevoeging, voordat de wol de kaardmachine in gaat. Bij de tweede en volgende passage door de vlokkenmachine wordt met een dikke kwast 10% water en een variabele hoeveelheid (0-6%) kokosolie toegevoegd. De olie wordt met de hand bijgegoten, de vlokkenmachine zorgt voor de menging. Kaarden De kaardmachine wordt afgestemd op de fijnheid van de wol. Bij de kaardmachine wordt tevens bijgehouden hoeveel kg wol er is gekaard. Telkens na ongeveer 500 kg wolverwerking moet de kaardmachine worden stilgelegd om de machine grondig schoon te maken. Dat kost ongeveer 2 uur reinigingtijd. In de praktijk komt dit neer op ongeveer een reinigingsbeurt per week. Bij het verwerken van partijen van wol van Drentse heideschapen werkt de kaardmachine aanzienlijk langzamer dan bij andere wol. Normaal is de doorloopsnelheid 20 kg/ uur, bij wol van Drents heideschaap is de doorloopsnelheid 12 à 13 kg/ uur. Bovendien vervuilt de kaartmachine aanzienlijk sneller dan normaal, namelijk al na 400 kg wolverwerking moet de machine worden schoongemaakt. De oorzaak is de grote hoeveelheid relatief lange dekharen in de wol. Spinnen, twijnen en strengen Nadat het kaardvlies in vliedraden is getrokken en de vliesdraden op klossen zijn gezet, worden de klossen in de spinmachine geplaatst. Het spinnen voltrekt zich doordat de wol wordt getwist. De spinmachine heeft instelbare spinarmen van anderhalve meter lengte. Hoe langer de spinarmen worden ingesteld, hoe dunner en fijner de draad. De afstelling is afhankelijk van het type wol. De twist bepaalt de kracht van het 5

6 draaggaren. De draaddikte wordt aangeduid met een looplengte factor Nm, die oploopt van minder dan 1, tot 6 km/ kg schone wol voor het fijnste garen. Draden van de wol van Drents heideschaap hebben meestal een Nm-waarde rond 2,5. De spinmachine spint de vliesdraden van de klossen telkens aan elkaar vast. Dit gaat door totdat er een looplengte van 1 km is gemaakt. Deze loopdraad wordt afgeknipt en gewogen. Na het spinnen wordt het draaggaren met 2, 3 of 4 draden bij elkaar getwijnd, d.w.z. in tegengestelde richting om elkaar heen gedraaid. Hoe meer draden hoe sterker, maar ook hoe dikker het garen. Driedraads twijnen komen het meeste voor. De looplengte verkort dan (d.w.z. Nm-waarde verkleint) tot ongeveer 30% van de waarde van de spindraad. Waar een nieuwe draad moet beginnen worden de draadeinden aan elkaar geknoopt. De getwijnde draden worden op strengratels gezet en opnieuw gewassen om de kokosolie (en eventuele verfresten) eruit te wassen. Bij dit proces wordt de looplengte van het garen gemeten, waaruit de looplengte per 100 gram voortvloeit; dit is voor veel garens de gebruikelijke handelshoeveelheid per streng. Bestemming tot handbreigarens of weverij maar niet voor industriële breiverwerking Hjelholt s Uldspinneri heeft zich gespecialiseerd in de productie van handbreigarens op strengen. Voor die bestemming moet de eindgebruiker de wol zelf nog knotten. Deze strengen kunnen ook gebruikt worden in de industriële dekenweverij (Acondria), maar ze zijn niet geschikt voor verwerking op industriële breimachines. Daartoe moeten de strengen allereerst worden geklost op konen. Belangrijker is echter, dan er voor die bestemming geen knopen mogen zitten in de garenstrengen. Garen-einden moeten voor die bestemming aaneen zijn gespliced. Dit is geen eenvoudig proces, maar kent wel meerdere technische oplossingen, waarvan sommige goed te construeren zijn (Couckuyt et al., 2011). Algemene conclusie Hjelholt s Uldspinneri is een goed passende samenwerkingspartner voor de verwerking van Nederlandse (heide-)schaapswol tot garens voor handbreien en weven. Het bedrijf werkt uitsluitend met natuurlijke materialen en op basis van opdrachten. Daardoor is het bedrijf goed toegerust om zeer specifieke opdrachten uit te voeren, zoals de wolverwerking in natuurlijke kleuren, bestemd voor overkleding en interieuraccessoires en zoals het Praktijknetwerk Zwoele Drentse vachten dat voor ogen heeft. De verwerking kan zelfs plaatsvinden voor kleine partijen in natuurlijke kleuren (vanaf 10 kg ruwe wol). De investering in wolverwerking naar gesponnen garens is relatief hoog voor een product, dat als zodanig (als vacht) een zeer lage economische waarde heeft (Commandeur, 2013). Voor het perspectief van de gesponnen wol is het dus belangrijk dat er een groeiende verkoopmarkt komt. De investering in de verwerking tot garens moet worden terugverdiend, met een toenemende productafname door versterking van de consumentenvraag. Het perspectief voor de machinaal gesponnen wol moet daarom mede gezocht worden in verdere machinale verwerking, tot geweven of industrieel gebreide ontwerpen. Hjelholt s Uldspinneri is dus vooralsnog niet de meest geschikte partner voor de productie van garens bestemd voor machinale verwerking tot breiontwerpen, zoals bij Knit Office in België (Commandeur & Luning, 2014), omdat de einden van de woldraden in dit bedrijf (nog) niet kunnen worden gespliced. De strengen van de vachten van Drentse heideschapen die zijn gesponnen bij Hjelholt s Uldspinneri zijn o.a. te vinden in het wolatelier bij de Herders van Balloo: 6

7 Mogelijk vervolg Indien mogelijk, zal er voor die bestemming van de wol een vervolgexcursie worden ondernomen, hetzij naar Henrichsen s in Skive, hetzij naar een meer nabij gelegen bedrijf in Duitsland (bijv. in Wagenfeld). Bijpassende literatuur: Commandeur, M.A.M. (2013). Een goede vacht moet je voelen. 36 pp Commandeur, M.A.M. & H. Luning (2014). Proefbreisels bij Knit Office. 5pp Couckuyt, L.; H. Deprez; G. Etienne; S. Naert; J. Samyn; P. Snauwaert & W. Snoeck (2011). Het ontwerpen van een automatische testopstelling voor het splicen van garens. Eindscriptie KU Leuven. 122 pp Voor meer informatie over dit Praktijknetwerk en over andere Praktijknetwerken: Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland 7