M. DE GROOT RESTAURATIE

Transcriptie

1 M. DE GROOT RESTAURATIE Eindseweg AT Overberg / info@mdegrootrestauratie.nl mdegrootrestauratie.nl BTW nr B01 KvK nr ING Bank IBAN NL59INGB BIC INGBNL2A Dossier: Spinnewiel (objectnummer 2217)

2 VOORWOORD In dit dossier wordt het spinnewiel besproken dat bekend staat onder het objectnummer 2217 van het Viseum in Veenendaal. Het dossier bespreekt de algemene informatie zoals de maten en de verschillende onderdelen d.m.v. foto s toegelicht. Summier worden de materialen en technieken daarna besproken. Het schaderapport is een opsomming van oude en nieuwe lacunes/beschadigingen aan het object. Dit wordt getoond aan de hand van foto s. Ook word de restauratie toegelicht. In dit geval was het, het verwijderen van het oppervlaktevuil. In een volgend hoofdstuk wordt de techniek van het wolspinnen uitgelegd. Dit is onmiskenbaar met de geschiedenis van de spinnerijen die er in Veenendaal in het verleden waren. Informatie is verworven van internet sites en aan mevrouw Ans uit Eck en Wiel (zij is vervent spinster en wever) en aan mevrouw Wittendorp uit Ede (zij geeft les in spinnen en verzamelt spinnewielen).

3 INHOUD 1. Het spinnewiel (objectnummer 2217) 1.1 Algemene informatie 1.2 Materialen 1.3 Technieken 1.4 Schaderapport 1.5 Restauratie 2. De techniek van het wolspinnen 2.1 Kaarden 2.2 Spinnen 2.3 Twijnen 2.4 Wassen

4 1. HET SPINNEWIEL (objectnummer 2217) 1.1 Algemene informatie Het type spinnewiel wat in dit dossier onderzocht wordt is ontstaan tussen 1520 en 1530 door een Duitse ingenieur. Dit type wordt ook wel het Saksische type genoemd (of Dutch wheel /Saxonie). Maten: De maximale hoogte is 84,5 cm., de breedte 81 cm. en de diepte 58 cm. Het aandrijfwiel heeft een doorsnede van 44,5 cm. De vlucht 26 cm. en de spoel op de vlucht 9 cm. Het plankje is 33,5 cm. lang en heeft een dikte van 4,9 cm. Vanaf het wiel is het plankje 17 cm. breed en aan het andere eind (bij het handvat van de spanschroef 13,5 cm.). Het handvat is 9,5 cm lang. De langste poot is 45 cm. en de twee andere zijn 42 cm. lang. Namen van de onderdelen: Het spinnewiel bestaat uit verschillende onderdelen. Aandrijfwiel met 10 spaken en met een velg met 2 groeven Dubbele snaar Plankje

5 Spanschroef met borgpen in het plankje Bovenzijde plankje met spanschroef mechanisme. Onderzijde plankje met spanschroef mechanisme. Detail onderzijde plankje van het mechanisme. Handvat waarmee spanschroef aangedraaid word. Spinwerk Draadinvoer Vlucht Het donker gemaakte deel is een spoel. Z.o.z.

6 Trapwerk/trappedaal Opzetspoel/-klos Spinrokken/vlasrokken Dit is een zgn. spinrok. Op een spinrok werd het ongesponnen vlas omheen gedraaid. Vanaf een spinrok werd een draad gemaakt door behulp van een spintol of een spinnewiel. Of dit spinrokken gebruikt werd bij dit spinnewiel is onbekend. De ornamenten van het spinrokken komen niet overeen met die op het spinnewiel (men spreekt van een spinrokken en geen enkelvoud, spinrok). Een gat in een spinrokken is ongewoon. Het kan voor een draad bedoeld zijn die om het ongesponnen vlas gewikkeld werd. Dit draad hield het vlas op haar plek.

7 Eigenaar An Moonen is antiek textiel deskundige woonachtig in Westervoort. Mevrouw Moonen is o.a. conservator en curator geweest bij het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. 1 Zij is waarschijnlijk de eigenaresse geweest van dit spinnewiel. Merk I : G is mogelijk het merkteken. Dit zouden de initialen van de vervaardiger van dit spinnewiel kunnen zijn. 1

8 1.2 Materialen Het grootste gedeelte van dit spinnewiel bestaat uit hout. 3 delen zijn van eikenhout gemaakt namelijk, het deel van het trapwerk waar de voet op rust, de spoel wat zich in de vlucht bevind, en één deel van de vlucht. De overige houten delen zijn waarschijnlijk van esdoornhout (dit kan ook vruchtbomen hout zijn). Hiernaast is metaal aanwezig namelijk, de haakjes aan de spoel, het op en neergaande mechanisme van het trapwerk, de pinnen voor de spoelen op het plankje, draaimechanisme op het wiel aan te draaien en de uiteinden van de spoel. Deze uiteinden steken door een stukje leer dat weer bevestigd is aan het hout (als een soort spie verbinding). Op het hout bij de as van het houten wiel is een zwarte smering of iets dergelijks aanwezig.

9 1.3 Technieken Om dit spinnewiel te maken zijn verschillende technieken gebruikt. De houten verbindingen (voornamelijk pen-en-gat verbindingen) zijn gemaakt door middel van het gebruik van zagen, schaven en houtboren. De twee langste zijkanten van het plankje heeft een decoratief karakter. Dit is geschaafd door middel van een profielschaaf. Alle cilindrisch-vormige delen zijn gedraaid op een houtdraaibank. Dit is te concluderen uit het feit dat aan de onderzijde van een aantal van deze delen 3 driehoekvormige gaten te zien zijn. Dit zijn de afdrukken van het klemmechanisme dat wordt gebruik om het stuk hout in de draaibank vast te klemmen.

10 1.4 Schaderapport Lacunes in het hout Er zijn veel lacunes aanwezig op dit spinnewiel. Er kan een deling gemaakt worden in oude en nieuwe lacunes. De oude lacunes zijn namelijk overschilderd en de nieuwe niet. Bij de nieuwe lacunes is het blanke hout zichtbaar. Oude lacunes: Nieuwe lacunes:

11 Zwarte smering Naar de zwarte smering(?) op het hout bij de as van het houten wiel zou laboratorisch onderzoek naar gedaan kunnen worden. Vermoedelijk vormt dit geen gevaar voor het object. Maar dit kan pas met zekerheid gezegd worden als vastgesteld kan worden om wat voor product het hier gaat. Deze zwarte smering werd vermoedelijk gebruikt om de draaiende delen soepel te houden. Witte uitbloei Of de witte uitbloei van de zgn. zwarte smering (zie foto hierboven) iets te maken heeft met deze uitbloei bij de stelknop van de spanschroef zou onderzocht kunnen worden. Er kan geen mogelijke verklaring voor deze uitbloei gegeven worden. Houtaantasting Dit spinnewiel vertoont veel houtaantasting door insecten. Na onderzoek is gebleken dat er geen zeer fragiele plekken op het object aanwezig zijn. Een consolidatie behandeling is niet noodzakelijk.

12 Ontbrekende delen Uit onderzoek is gebleken dat de spoel (nr. 1) op de plank van het spinnewiel en de spoel op de vlucht (nr. 2) niet oorspronkelijk zijn. Deze twee spoelen komen waarschijnlijk van een ander spinnewiel of andere spinnewielen. Deze conclusie kan worden getrokken omdat de ene spoel (nr. 1) niet om de vlucht past en de groef op de andere spoel (nr. 2) niet kleiner is dan de groef op de vlucht (dit is een vereiste om het spinnewiel op de juiste spanning te houden). Spoel 1. Spoel 2. > het donker gemaakte deel op de foto. Ook is gebleken dat een haaknaaldje of spinnaaldje niet aanwezig is. Bij een rijk uitgerust spinnewiel zou dit dezelfde ornamenten hebben als het spinnewiel heeft. De haaknaald op de afbeelding is een moderne variant 2. Om te twijnen (zie hiervoor.3 van hoofdstuk 2) is er nog een twijnspoelrek/twijnspoelhouder nodig. Dit ontbreekt ook. Afb. afkomstig van Marktplaats. 2

13 1.5 Restauratie Het spinnewiel hoefde niet gerestaureerd te worden. Het object had wel oppervlaktevuil wat met een zacht borsteltje en museumstofzuiger verwijderd is.

14 2. DE TECHNIEK VAN HET WOLSPINNEN De basis van het spinnen is in principe gelijk maar iedereen doet het op zijn eigen manier. Hierbij moet je denken aan de positie van de handen en de snelheid van het trappen. 3 Bij het uitleggen van het spinnen is ervoor gekozen om het wolspinnen meer toe te lichten dan het spinnen van vlas. Dit omdat niet met zekerheid gezegd kan worden of de spinrokken die bij dit spinnewiel aanwezig is ook daadwerkelijk bij dit spinnewiel hoort. 2.1 Kaarden Per schaap komt er ongeveer 5 kg vacht af wat lang niet allemaal bruikbaar is voor het spinnen. Voor mooie wol worden alleen de lange vezels van de rug gebruikt (hoe langer de vezels hoe makkelijker het spint). 4 Voordat er gespind kan worden moet de wol eerst worden gekaard. Kaarden is het uit elkaar kammen van de wol. Dit proces kan worden gedaan door middel van kaardenplankjes/ handkaarden of met een kaardemolen (handmatig of elektrisch). Door het kaarden valt niet alleen het grootste vuil uit de vacht maar komen de vezels ook allemaal in dezelfde richting te liggen. Zo gaat het spinnen eenvoudiger doordat de spinster niet meer de plukken wol uit elkaar hoeft te trekken. 5 Kaarden d.m.v. kaardenplankjes De kaardemolen De Wolkam Idem

15 2.2 Spinnen Wol spinnen met spinrokken en spintol Op de spinrokken wordt de gekaarde wol gewikkeld. In de linker hand wordt de spinrokken vastgehouden en met de rechterhand word een draad gemaakt. Als de draad lang genoeg is word deze op de spintol gewonden en kan er weer verder gesponnen worden. Ook is er een techniek waarbij de gemaakte draad meteen op de spintol gewonden word. Distaff is Engels voor spinroken. Spindle is Engels voor spintol. Vlas spinnen met spinrokken en spinnewiel Als eerste word een begindraad aan de spoel in de vlucht vastgemaakt. De begindraad wordt via het achterste haakje aan de vlucht door het gat van de spil, m.b.v. een spinhaakje, getrokken. Hier doorheen wordt het begin van het vlasdraadje gehaald. Om te spinnen word de ene hand gebruikt (meestal de rechter) om de bol vlas vast te houden en de andere hand (meestal de linker) leid de draad. De linkerhand is dus de spinhand, het uittrekken van het vlas gebeurt tussen de duim en wijsvinger. De rechterhand bepaalt het aantal vezels dat voor de draaddikte nodig is. Veel vezels is een dikke draad, weinig vezels een dunne.

16 Door het aantrappen van het wiel worden de vezels in een draaiende beweging gebracht waardoor de draad ontstaat. Dan word er met een voet op het trapwerk getrapt. Het wiel moet naar rechts draaien. De draad moet zoveel mogelijk onder spanning staan tijdens het spinnen (als de draad niet snel genoeg opklost, en de wol gaat kringelen, dan kan het leertje iets aangedraaid worden ((het leertje waarmee de vlucht aan het spinnewiel vast zit)). Als de wol te hard trekt kan het leertje iets losser gedraaid worden). De draad moet regelmatig van haakje gewisseld worden (aan de vlucht) omdat anders, als er te veel op één stuk zit, de spanning van de draad eraf loopt. Als de spoel een bepaalde dikte heeft gekregen door de opgewonden/gesponnen draad, hoeft hij minder omwentelingen te maken om dezelfde draadlengte op te spoelen. Er zal dus regelmatig de spanning bijgesteld moeten worden (d.m.v. de spanschroef). 6 Wol spinnen met een spinnewiel Hierbij word dezelfde techniek toegepast als met het spinnen met een spinrokken en spinnewiel. Echter i.p.v. dat de spinrokken het ongesponnen bol vlas vasthield, houd met deze techniek de spinster de bol wol vast of ligt de ongesponnen wol (gekaard of zo uit de vacht) in de schoot van de spinster

17 2.3 Twijnen Als er meerdere spoelen met draad gesponnen zijn kan er getwijnd worden. Twijnen is het om elkaar heen draaien van twee of meerdere draden (d.w.z. een dubbele of meervoudige draad). De enkele draden zijn rechtsom gesponnen. Twijnen gebeurd linksom. 7 De twee draden worden door het spingat gevoerd en vastgemaakt aan een lege spoel. Het wiel wordt nu linksom gedraaid en de twee draden worden tot één draad gedraaid en op de lege spoel gewonden

18 2.4 Wassen De spoelen worden na het spinnen, d.m.v. een wolhaspel of molentje, op een streng gewonden (haspelen) en niet te strak afgebonden. Hierdoor blijven ze stevig tijdens de wasbeurt. Voor het wassen wordt veel water gebruikt en weinig zeep. Bij het eerste bad wordt de wol in zout waterbad zonder jodium in +/- 30 gedaan. Hierna kan een wolwaszeep gebruikt worden. Na herhaaldelijk de wol gewassen te hebben worden de strengen uitgeknepen. 9 De strengen worden aan een haak met een verzwaring (een fles met een oor bijvoorbeeld) opgehangen. Regelmatig word onderaan de wol uitgeknepen en omgedraaid. 9