De Digitale Kokerjuffer

Transcriptie

1 De Digitale Kokerjuffer Jaargang 9, Nummer 16: oktober 2013 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, oktober 2013 Deze nieuwsbrief is bedoeld om geïnteresseerden in kokerjuffers of schietmotten op de hoogte te brengen van recente ontwikkelingen over Trichoptera. Voorgaande nummers kunt u downloaden op de werkgroeppagina van EIS-Nederland: Bijdragen over Trichoptera zijn welkom. Het volgende nummer wordt voorzien voor juni U kunt uw bijdragen mailen aan de redactie: david.tempelman@grontmij.nl of koen_lock@hotmail.com. THE DIGITAL CADDISFLY The Digital Caddisfly is a free-of-charge, on-line magazine, dedicated to the study of caddis flies in the Benelux countries (Belgium, the Netherlands and Luxembourg). From this 16 th issue onwards, English language summaries will be placed after each contribution. For the contents of this issue, please consult the last page of this issue. Hope this helps please contact us when you wish to know more about Trichoptera in our countries or in case you wish to submit a contribution yourself. Adressen van de redacteurs / authors addresses Koen Lock David Tempelman Merelstraat 27 Postbus Gent 1090 HC Amsterdam tel koen_lock@hotmail.com David.tempelman@grontmij.nl Inhoudsopgave Schietmotten van de Damvallei (Oost-Vlaanderen)... Koen Lock 2 Phryganea grandis voor het eerst in het Groothertogdom Luxemburg... Koen Lock 5 Massaal voorkomen van Cheumatopsyche lepida en nieuwe vindplaatsen van Brachycentrus subnubilus en Athripsodes albifrons langs de Roer Barend van Maanen, Monique Korsten & Casper Zuyderduyn 8 Hydroptila cornuta teruggevonden in Nederland en onzekerheid over de status van Hydroptila simulans... David Tempelman, Koen Lock & Peter Neu 10 Nieuwe waarnemingen van Limnephilus elegans en Hagenella clathrata in het Vechtplassengebied... David Tempelman 15 Hydroptila pulchricornis langs de Waal, na 37 jaar weer terug in Nederland... Casper Zuyderduyn 16 De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 1

2 Schietmotten in grotten: massale aanwezigheid van Stenophylax permistus in een aantal Limburgse onderaardse kalksteengroeven Casper Zuyderduyn & David Tempelman 17 Agraylea sexmaculata nieuw voor Zeeland... David Tempelman 20 Nieuwe vondsten van Hydroptila forcipata en Ithytrichia lamellaris langs de Geul... David Tempelman & Maria J. Sanabria 22 Een grote populatie van Hagenella clathrata in het kleine reservaat Kromhurken (Brabant)... Maria J. Sanabria & David Tempelman 25 Contents Schietmotten van de Damvallei (Oost-Vlaanderen) Koen Lock De Damvallei (N: 51,05; E: 3,83; 5 m boven zeeniveau) is een natuurreservaat van Natuurpunt, dat deel uitmaakt van het Europees netwerk van belangrijke natuurgebieden Natura 2000 (Fig. 1, 2). Het gebied ligt juist ten oosten van Gent in de provincie Oost- Vlaanderen. Recent werd het gebied sterk uitgebreid met de steun van het Life-fonds van de EU. De Damvallei is ontstaan uit een verlande meander van de Schelde en water speelt er een belangrijke rol. Door het winnen van turf zijn heel wat putten ontstaan en er zijn ook plassen gegraven voor de aanleg van de autosnelweg E17. Het klaverblad van de E17 en de R4 valt helaas midden in de Damvallei, wat voor een belangrijke verstoring van het gebied zorgt. Het gebied is wel nog steeds het beste libellengebied in Oost-Vlaanderen en daarom konden ook heel wat schietmotten worden verwacht. Fig. 1. Plan van het natuurreservaat de Damvallei van Natuurpunt. Map of Damvallei Nature Reserve near Ghent (Flanders, Belgium). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 2

3 In het begin van de twintigste eeuw heeft de dipteroloog Goetghebuer heel wat schietmotten ingezameld en in de jaren veertig heeft Verbeke ook nog enkele schietmotten verzameld. Dit materiaal maakt momenteel deel uit van de collectie van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Hoewel de Damvallei nooit werd genoemd als vindplaats, waren de meeste schietmotten die werden verzameld in Heusden en Destelbergen waarschijnlijk afkomstig uit dit gebied. De laatste jaren heb ik er zelf regelmatig met een lichtval schietmotten gevangen. In deze bijdrage wordt de evolutie van de schietmottenfauna in de Damvallei besproken. Fig. 2. Sfeerbeeld van de Damvallei (Foto: Ann Braekmann). Image of Damvallei Nature Reserve (Photo: Ann Braekmann). In totaal werden reeds 41 soorten schietmotten waargenomen in de Damvallei (Tabel 1). De overgrote meerderheid betreft soorten van stilstaande wateren, enkel de Hydropsychidae zijn beperkt tot stromende wateren en deze werden vermoedelijk in de Schelde gevangen. Hydropsyche angustipennis is een zeer algemene soort in stromend water, maar Hydropsyche contubernalis is een soort van grote rivieren, die momenteel in Vlaanderen alleen nog in de Grensmaas voorkomt. De waterkwaliteit van de Schelde is momenteel nog steeds te slecht voor schietmotten. In Destelbergen werden vroeger 24 soorten waargenomen en in Heusden 22, waaronder heel wat bijzondere soorten. Recent werden nog 20 soorten gevonden, maar dit betreft vrijwel uitsluitend banale soorten. De enige bijzondere soort die recent nog in het gebied werd aangetroffen is Limnephilus incisus. Van Anabolia brevipennis, Limnephilus nigriceps en Limnephilus politus zijn zelfs geen recente waarnemingen bekend voor Vlaanderen en ze zijn De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 3

4 mogelijk regionaal uitgestorven. Deze drie soorten vliegen voornamelijk in het najaar, het loont dus zeker de moeite om ook in de herfst nog naar schietmotten te zoeken. Andere bijzondere soorten die in de Damvallei voorkwamen, waren Limnephilus affinis, Limnephilus griseus, Limnephilus stigma, Limnephilus vittatus en Oligostomis reticulata. Tabel 1. Table 1. Historische waarnemingen van schietmotten uit Destelbergen en Heusden en recente waarnemingen uit de Damvallei Historical records of caddisflies from Destelbergen and Heusden and recent records from Damvallei. Hoogte boven zeeniveau = altitude above sea level Locatie Destelbergen Heusden Damvallei N circa circa E circa 3.81 circa Hoogte boven zeeniveau (m) periode ; vanger(s) Goetghebeur Goetghebeur; Verbeke K. Lock Hydroptilidae Agraylea multipunctata * * * Agraylea sexmaculata * Orthotrichia costalis * Oxyethira flavicornis * * * Polycentropodidae Cyrnus crenaticornis * Cyrnus flavidus * Holocentropus dubius * Holocentropus picicornis * * Neureclipsis bimaculata * * Ecnomidae * Ecnomus tenellus Hydropsychidae Hydropsyche angustipennis * Hydropsyche contubernalis * Phryganeidae Oligostomis reticulata * Phryganea bipunctata * * Phryganea grandis * * Trichostegia minor * Leptoceridae Athripsodes aterrimus * * * Ceraclea fulva * Ceraclea senilis * * Leptocerus tineiformis * * Mystacides longicornis * * * Oecetis furva * Oecetis lacustris * Oecetis ochracea * Oecetis testacea * Triaenodes bicolor * * Limnephilidae Anabolia brevipennis * Anabolia nervosa * Enoicyla pusilla * Glyphotaelius pellucidus * * * Limnephilus affinis * * Limnephilus auricula * * Limnephilus flavicornis * * * Limnephilus griseus * Limnephilus incisus * * * Limnephilus lunatus * Limnephilus marmoratus * Limnephilus nigriceps * * Limnephilus politus * Limnephilus stigma * * Limnephilus vittatus * Totaal De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 4

5 TRICHOPTERA OF THE DAMVALLEI NATURAL RESERVE The Damvallei Nature Reserve, located near the city of Ghent (Flanders, Belgium), is known as one of the best areas for spotting dragonflies in the province of East-Flanders. Trichoptera have been studied here in the years 1917, and from In total, 41 species have been observed in this area. In earlier years, several rarities were found, such as Oligostomis reticulata. The recent years mainly produced trivial species, however, the rare Limnephilus incisus was captured in this period. Adres van de auteur / Authors address Koen Lock, koen_lock@hotmail.com Phryganea grandis voor het eerst in het Groothertogdom Luxemburg Koen Lock Er werden reeds 183 soorten schietmotten waargenomen in het Groothertogdom Luxemburg (Schrankel et al., 2008). Dit is reeds een vrij groot aantal voor zo n klein land, maar een soort die vreemd genoeg ontbrak, was Phryganea grandis. Deze soort werd reeds in alle Belgische provincies waargenomen (Lock, 2012), in alle Duitse deelstaten (Robert, 2001) en in heel wat departementen in noordelijk Frankrijk (Coppa, 2013). Deze soort werd dan ook in Luxemburg verwacht. Fig. 1. Eén van de grindplassen in het natuurgebied Baggerweieren (Foto: Nathalie Smith). One of the gravel lakes in Baggerweieren Nature Reserve (Photo: Nathalie Smith). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 5

6 Op 17 juli 2013 ving ik met een lichtval in het natuurgebied Baggerweieren bij Remerschen (N: 49,49; E: 6,35; 150 m boven zeeniveau), een gebied met heel wat grindplassen langs de rivier de Moselle (Fig. 1.). Overdag vond ik al heel wat Vroege glazenmakers en Zuidelijke keizerlibellen en een Woudaapje, dus dat was alvast veelbelovend. Die avond vond ik één vrouwtje P. grandis (Fig. 2). Andere schietmotten die dezelfde avonden werden waargenomen, waren Agraylea sexmaculata, Cyrnus crenaticornis, Ecnomus tenellus, Holocentropus picicornis, Leptocerus tineiformis, Mystacides longicornis, Mystacides niger, Oecetis furva, Oecetis lacustris, Oecetis ochracea, Orthotrichia costalis en Oxyethira flavicornis, evenals enkele soorten die eerder aan stromend water gebonden zijn en waarschijnlijk afkomstig waren van de Moselle: Athripsodes albifrons, Athripsodes cinereus, Cheumatopsyche lepida en Lepidostoma hirtum. Fig. 2. Vrouwtje Phryganea grandis te Remerschen (Foto: Koen Lock). Female of Phryganea grandis at Remerschen (Photo: Koen Lock). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 6

7 Tabel 1. Waarnemingen te Remerschen (Lux.) in Table 1. Trichoptera records at Remerschen (Lux.) in Hoogte boven zeeniveau = altitude above sea level Referenties Plaats Remerschen N E 6.35 Hoogte boven zeeniveau (m) 150 Datum 17-jul-13 Hydroptilidae Agraylea sexmaculata * Orthotrichia costalis * Oxyethira flavicornis * Polycentropodidae Cyrnus crenaticornis * Holocentropus picicornis * Ecnomidae Ecnomus tenellus * Hydropsychidae Cheumatopsyche lepida * Phryganeidae Phryganea grandis 1 vr. Leptoceridae Athripsodes albifrons * Athripsodes cinereus * Leptocerus tineiformis * Mystacides longicornis * Mystacides niger * Oecetis furva * Oecetis lacustris * Oecetis ochracea * Lepidostomatidae Lepidostoma hirtum * Totaal 17 Coppa, G. (2013). Trichoptères : atlas de distribution des espèces. Lock, K. (2012). Verspreiding van de Trichoptera in België. De Digitale Kokerjuffer 14, Robert, B. (2001). Verzeichnis der Köcherfliegen (Trichoptera) Deutschlands. Entomofauna Germanica 5: Schrankel, I., P. Neu, A. Dohet & F. Schoos (2008). Checklist of the Trichoptera of the Grand Duchy of Luxembourg - First revision. Ferrantia 55: PHRYGANEA GRANDIS NEW FOR THE GRAND DUCHY OF LUXEMBOURG The caddis fly Phryganea grandis (Trichoptera: Phryganeidae) is reported for the first time from the Grand Duchy of Luxembourg. One female of this species was present at a light trap, which was placed in the Baggerweieren Nature Reserve near Remerschen on 17 July With this record, now 184 species are known from this country. Adres van de auteur / Authors address Koen Lock, koen_lock@hotmail.com De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 7

8 Massaal voorkomen van Cheumatopsyche lepida en nieuwe vindplaatsen van Brachycentrus subnubilus en Athripsodes albifrons langs de Roer Monique Korsten, Barend van Maanen & Casper Zuyderduyn Veel Nederlandse uitgestorven of verdwenen gewaande soorten Trichoptera kwamen voor in de grote rivieren. De Roer heeft een positieve ontwikkeling in de waterkwaliteit doorgemaakt en een aantal van dergelijke soorten zijn recentelijk terug in deze rivier opgedoken. In Wiggers et al. (2006) werd al de terugkomst van Hydropsyche exocellata en H. incognita gemeld. Nu opnieuw enkele opmerkelijke vondsten. Cheumatopsyche lepida (Hydropsychidae) Nadat de eerste twee auteurs op 31 mei 2010 twee L5-larven vonden in de Roer, vóór de instroom van de Lappegrentlossing (51,130 N; E, hoogte boven zeeniveau circa 27 m), ving de derde auteur op 6 juli 2013 massaal imago s van deze soort op licht. De vanglocatie lag 3 km stroomafwaarts van de locatie waar de larven werden aangetroffen (51,145 N; 6,046 E; hoogte boven zeeniveau circa 26 m). De vangst betrof 61 imago s (51, 10 ). De soort was tot 2010 alleen bekend van een aantal waarnemingen uit de 19 e eeuw in de Maas in Zuid-Limburg en langs de Rijn bij Arnhem (Albarda, 1889). Albarda noemt deze kenmerkende soort van midden- en benedenlopen van grote rivieren in 1889 als algemeen voorkomend langs de grote rivieren. Een bijzondere vondst dus, want de soort was uit Nederland verdwenen. Het voorkeursbiotoop van keien die in beweging zijn, duidt op een preferentie voor sterke stroming (Higler, 2008). Het imago van Cheumatopsyche lepida is eenvoudig van Hydropsyche-soorten te onderscheiden door het kleinere formaat, de donkere, vrijwel egaal gekleurde vleugels en het ontbreken van de typische diagonaaltekening op de antennesegmenten, die wel aanwezig is bij Hydropsyche-soorten (Fig. 1). Zowel het mannetje als vrouwtje (Fig. 2) hebben typische genitaalstructuren. De larve van deze opvallend kleine soort is met lange haren op de kop en pronotum en kleine prosternieten onmiskenbaar. Fig. 1. Het gehele dier, Roer, 6 juli Habitus of Cheumatopsyche lepida, captured at light along river Roer, 6 juli 2013 Fig. 2. Achterlijfspunt van Cheumatopsyche lepida (foto s Casper Zuyderduyn). Abdominal end of Cheumatopsyche lepida (photos Casper Zuyderduyn). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 8

9 Brachycentrus subnubilus (Brachycentridae) Vermeldenswaardig is de vondst van larven van Brachycentrus subnubilus in de Roer. Voor het eerst werden deze gevonden in mei 2011 ter hoogte van de fietsbrug bij Paarlo (51,148 N; 6,036 E); in juni 2012 tevens bovenstrooms vóór de instroom van de Lappegrentlossing. Begin juni 2013 vonden we de larven talrijk op in het water liggende takken nabij de fietsbrug. Het is de enige soort van de familie Brachycentridae die tegenwoordig in Nederland wordt aangetroffen (vooral in Twente en de Achterhoek). In Limburg waren geen vondsten meer bekend na de opgave door De Vos (1930) uit de Swalm. De laatste waarneming uit Brabant dateert van 1974 (Higler, 2008). Deze in Nederland ernstig bedreigde soort van langzaam stromende laaglandrivieren bevestigt zijn koker aan waterplanten en stenen (Higler, 2005, 2008). De vondst in de Roer op hout en in snel stromend water lijkt dus wat atypisch. Graf et al. (2008) vermelden echter ook het voorkomen op stabiele substraten, vooral steen en hout, bij matige tot hoge stroomsnelheid. De vindplaats komt ook goed overeen met de biotoop waarin de soort in Wallonië wordt gevonden; daar is hij vrij algemeen (meded. K. Lock). De wijze van voedsel verzamelen is bijzonder: de larve gebruikt de behaarde voorpoten als vangnet om voedsel uit het water te filteren (Higler, 2008). Fig. 3. Oever van de Roer ter hoogte van de instroom van de Lappegrentlossing. Banks of the Roer river near the inflow of Lappegrentlossing (a minor tributary of the Roer). Fig. 4. Brachycentrus subnubilus met karakteristieke koker bevestigd op dood hout bij de fietsbrug Roer bij Paarlo. De foto is op locatie gemaakt, door het wateroppervlak heen (foto s Waterschap Roer & Overmaas). Brachycentrus subnubilus with characteristic case attached on dead wood at river Roer at Paarlo. The photo was taken in the field, through the water surface (photos Waterschap Roer & Overmaas). Athripsodes albifrons (Leptoceridae) Deze soort werd tot 2003 als vermoedelijk verdwenen uit Nederland opgegeven; de laatste waarneming was van de Roer in 1950 (Higler, 2008). In de Geul breidt de soort zich vanaf 2003 uit met diverse waarnemingen in de zijbeken (Van Maanen & Korsten, 2010). In de Roer werden larven van de soort in mei 2011 en juni 2012 weer aangetroffen vóór de instroom van de Lappegrentlossing. Op 6 juli 2013 zijn er tevens imago s (3, 5 ) van deze soort gevangen op licht drie kilometer stroomafwaarts. Referenties Albarda, H. (1889). Catalogue raisonné et synonymique des Névroptères, observé dans les Pays-Bas et dans les Pays limitrophes. Tijdschrift voor Entomologie. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 9

10 Graf, W., J. Murphy, J. Dahl, C. Zamora-Muñoz & M.J. López-Rodríguez (2008). Distribution and ecological preferences of European freshwater organisms. Volume 1. Trichoptera. Pensoft Publishers, Sofia. Higler, L.W.G., De Nederlandse kokerjufferlarven. Determinatie en ecologie. KNNV-uitgeverij, Utrecht. Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera), EIS-Nederland, Leiden. Van Maanen, B. & M. Korsten (2010). Interessante vondsten van kokerjuffers in Zuid- en Midden-Limburg. De Nederlandse Kokerjuffer 10: 1-3. Vos, A.P.C. de (1930). Über die Verbreitung der aquatilen Insektenlarven in den Niederlanden. Internationale Revue der gesamten Hydrobiologie und Hydrographie 24: Wiggers R., Tj.H. van den Hoek, B. van Maanen, L.W.G. Higler & H. van Kleef (2006). Some rare and new caddis flies recorded for the Netherlands (Trichoptera). Nederlandse Faunistische Mededelingen 25: Adressen van de auteurs / Authors addresses Monique Korsten, m.korsten@overmaas.nl Barend van Maanen, b.maanen@overmaas.nl Casper Zuyderduyn, c.zuyderduyn@waterproef.nl Mass occurrence of Cheumatopsyche lepida and new records of Brachycentrus subnubilus and Athripsodes albifrons along the river Roer. Cheumatopsyche lepida was long deemed extinct from the Netherlands, when in 2011 larvae of this species were found in the river Roer. In 2013, not far from the locality where the larvae were collected, large numbers of adults of this species were found at light. In 2011, also larvae of Brachycentrus subnubilus were found in this river, which constituted the first record of this species in Limburg province since A third species showing an encouraging recovery is Athripsodes albifrons, which has been found again in the Netherlands since 2003 after a period of absence of decades. First only streams in the southernmost part of Limburg were recolonised. From 2011 onwards, larvae and adults were also found in the Roer river. Hydroptila cornuta teruggevonden in Nederland en onzekerheid over de status van Hydroptila simulans in Nederland In de zomer van 2013 deden wij onderzoek in Drenthe naar schietmotten. De tweede auteur bracht hierbij een bezoek aan het Oudemolendiep, bij Oudemolen. Op deze plaats was op 5 augustus 1975 voor het eerst en tevens voor het laatst een Nederlandse waarneming gedaan van Hydroptila simulans. 1 en mogelijk 6 werden hier op licht verzameld. Onder andere werd hier toen ook 1 H. sparsa David Tempelman, Koen Lock & Peter Neu Fig. 1. Het Oudemolendiep bij Oudemolen. Foto Harry Offringa (Staatsbosbeheer). Oudemolendiep near Oudemolen, Drenthe (the Netherlands). Photo Foto Harry Offringa (Staatsbosbeheer). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 10

11 Fig. 2. Kaart van het Drentse Aa bekenstelsel (kaart Staatsbosbeheer). Map of study location in Drenthe province. Monsterlocatie = sampling point. Map courtesy Staatsbosbeheer. aangetroffen (Dutmer, 1977). Het Oudemolendiep (Fig. 1) is een langzaam stromende laaglandbeek, die onderdeel uitmaakt van het Drentse Aa-bekenstelsel (Fig. 2). Het stelsel van beken wordt beschouwd als één van de fraaiste en best bewaarde laaglandbeken in Noordwest-Europa. Over een groot deel van het stroomgebied hebben de verschillende beken (Gasterense Diep, Drentse Aa en Oudemolendiep) nog hun oorspronkelijke, meanderende staat. Op 25 juli 2013, dus 38 jaar later maar in dezelfde periode van het jaar als in 1975, is door de tweede auteur onderzoek uitgevoerd naar schietmotten van het Oudemolendiep (53,049 N; 6,647 E); 9 m boven zeeniveau). Hierbij werd met licht gevangen gedurende 2 uur na zonsondergang. Het weer was vrij zacht, met af en toe lichte regen. H. simulans werd niet aangetroffen. Wel werden 3 en 4 Hydroptila cornuta aangetroffen, naast enkele H. sparsa. Hydroptila cornuta is een zeer klein schietmotje met velden van witte haren. Deze lange witte haren vormen dwarsbanden en lengtestrepen op de verder zwarte vleugels. De antennen zijn wit met twee zwarte dwarsbanden. Daarmee lijkt de soort sterk op H. sparsa (Fig. 3). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 11

12 Fig. 3. Hydroptila cornuta, aangetroffen aan het Oudemolendiep nabij Oudemolen. Foto Koen Lock. Hydroptila cornuta, found at Oudemolendiep near Oudemolen. Photo Koen Lock. De genitalia zijn kenmerkend voor de soort en zowel de mannelijke als vrouwelijke staan afgebeeld in Marshall (1978). Voor wat betreft de vrouwelijke genitalia staan hierin echter alleen het dorsaalaanzicht en het interne genitaalscleriet afgebeeld. Tekeningen van de achterlijfspunt van het vrouwtje in dorsaal- en lateraalaanzicht en ventraalscleriet zijn hieronder afgebeeld (Fig. 4). Fig. 4. Tekening van achterlijfspunt van opgehelderd materiaal van Hydroptila cornuta. Links: dorsaal. Rechts: lateraal. Het 9 e segment is ter verduidelijk grijs gemaakt. Rechtsonder het ventraalscleriet. Tekeningen Peter Neu naar foto s van materiaal, verzameld op de Drentse vindplaats. Drawing of sliced mounted and cleared material of Hydroptila cornuta from Drenthe (Oudemolendiep). Left: dorsal view of tip of the abdomen. Right: lateral view (the 9 th segment has been shaded to highlight its shape). Bottom right, the ventral sclerite. Drawings by Peter Neu. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 12

13 Van Hydroptila cornuta is uit ons land slechts één waarneming bekend, van 21 mei 1944 bij Oisterwijk. Deze waarneming wordt door Geijskens & Fischer (1971) betwist, hoewel het exemplaar werd gedetermineerd door Mosely zelf, die de soort beschreef. De twijfel ontstond doordat het opgeprikt, niet-gemacereerd materiaal betrof. Hoewel Higler de determinatie als correct beschouwt, wordt opgemerkt dat het onduidelijk is of H. cornuta nog in Nederland voorkomt (Higler, 2008). Hydroptila cornuta komt verspreid over Europa voor, met vondsten die vaak ver uiteen liggen. Zo zijn er veel waarnemingen rond de Oostzee, de Shetland-eilanden, nog geen uit Frankrijk en opvallend veel waarnemingen uit het zuidwesten van het Iberisch Schiereiland (Database P.J. Neu). Met de Drentse vondst is Hydroptila cornuta dus weer aangetoond voor Nederland, maar omdat H. cornuta en H. simulans nogal op elkaar lijken, is door de vondst van H. cornuta anderzijds twijfel ontstaan over Nederlandse status van H. simulans. Immers, op de enige plek van Nederland waar deze soort ooit werd gemeld, wordt bij een eenmalige (en bovendien vermoedelijk de eerste vangpoging in 38 jaar) wel een op H. simulans gelijkende soort gevangen namelijk H. cornuta maar H. simulans niet. Het door Geijskens gedetermineerde materiaal van H. simulans is volgens het artikel van Dutmer gedeponeerd in de collectie van RMNH (tegenwoordig NCB Naturalis, Leiden). Navraag bij de collectiebeheerder leerde helaas dat het materiaal van H. simulans niet (meer) in de collectie kon worden aangetroffen (evenmin als dat van H. cornuta). Komt H. simulans wel voor in Nederland? Uit België is de soort gemeld van de Maas (Riccardione & Stroot, 1911), maar deze waarneming kon niet gecontroleerd worden (Trichobel-database). De soort is niet bekend uit Luxemburg (Database P.J. Neu). Anderzijds zijn uit het westen van Rijnland-Palts (wat aan Luxemburg grenst) en uit Noord-Frankrijk talrijke gecontroleerde waarnemingen bekend (Database P.J. Neu). Naar ervaring van de derde auteur is de soort in Rijnland-Palts en elders weliswaar schaarser dan andere Hydroptila-soorten, maar toch regelmatig met enkele dieren aanwezig. Ook de vangperiode is van belang. H. simulans is over heel Europa van mei tot in september aangetroffen, met een grote piek in juli en met zo n 10% van de waarnemingen in augustus (Database P.J. Neu). Hydroptila-soorten zijn klein en onderbemonsterd. Veel soorten kennen een zeer groot verspreidingsgebied (bv. heel Europa), maar ondanks deze grote verspreidingsgebieden zijn er vaak weinig vondsten. Ook H. simulans heeft een zeer groot verspreidingsgebied, met vondsten van Noord-Zweden tot Sicilië, waaronder ook enkele vondsten in het laagland, vooral in het noorden van Europa (Database P.J. Neu). De twijfel over het voorkomen in Nederland van H. simulans lijkt al met al terecht. Nieuwe vondsten zullen het voorkomen in ons land moeten aantonen. Dankwoord Met dank aan Willem Hogenes (NCB Naturalis, Leiden) voor onderzoek in de collectie en aan Lenze Hofstee (Stichting Natuuronderzoek Nederland) voor het benutten van Veldstation Anserdennen; aan Harry Offringa (Staatsbosbeheer Regio Noord) voor de foto van het De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 13

14 Oudemolendiep en aan de werkgever van de eerst auteur, Grontmij team Ecologie voor het gebruik van faciliteiten. Referenties Dutmer, S.G. (1977). Neuropteroidea uit het stroomdal van de Drentse Aa. Ent. Ber., Amst: 37: Geijskens, D.C. & F.C.J. Fischer (1971). Een nieuwe naamlijst van de Nederlandse Trichoptera met een faunistische literatuurlijst vanaf Ent. Ber., Amst: 31: Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera), EIS-Nederland, Leiden. Ricciardone, G. & P. Stroot (1991). Faunistic results of a light-trap survey of the Trichoptera from the Meuse river in Belgium. In: Van Goethem, J.L. & P. Grootaert (Eds.) (1991). Faunal inventories of sites for cartography in nature conservation: proceedings of the 8 th international colloquium. HYDROPTILA CORNUTA FOUND AGAIN IN THE NETHERLANDS AND DOUBTS RAISED ON THE STATUS OF HYDROPTILA SIMULANS IN THE NETHERLANDS Hydroptila cornuta was found in the province of Drenthe (The Netherlands) at Oudemolendiep ( N; E; 9 m above sea level). 3 and 4 were collected at light on 25 July This constitutes only the second record for the Netherlands; the first one dating back from 21 May 1944 in Brabant province. The Drenthe location was studied because here, on 5 August 1975, the only known Dutch specimens of Hydroptila simulans had been collected. The actual occurrence of H. simulans in the Netherlands is questioned. However, as Hydroptila species are known to show erratic occurrences and as hydroptilids remain relatively poorly studied, it is judged premature to delete H. simulans from the Dutch species list until further study. Adressen van de auteurs / Authors address David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl Koen Lock, koen_lock@hotmail.com Peter Neu, peter.neu@trichoptera-rp.de Nieuwe waarnemingen van Limnephilus elegans en Hagenella clathrata in het Vechtplassengebied David Tempelman Het Naardermeer ligt in het Hollands-Utrechts Vechtplassengebied en behoort tot de rijkste gebieden voor macrofauna van stilstaande wateren in Nederland. Recent werden hier 47 soorten Trichoptera (inclusief larvenvondsten) aangetroffen (Zuyderduyn & Tempelman, 2012). Op 25 mei 2013 werd een exemplaar van Limnephilus elegans gefotografeerd juist ten oosten van het Naardermeer (bron: Waarneming.nl). Deze soort werd slechts één keer eerder in het gebied aangetroffen, door Van Aartsen op 17 mei 1975 (bron: EIS-database). Over de soort werd in het voornoemde artikel gezegd dat hij mogelijk verdwenen was uit het Vechtplassengebied, maar de soort zit er dus nog. Wel is het nog steeds de enige vindplaats uit laag Nederland (vergelijk Higler, 2008). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 14

15 Tabel 1. Waarnemingen van Limnephilus elegans in het Hollands-Utrechts Vechtplassengebied. Table 1. Known records of Limnephilus elegans in the peat bog lake area Vechtplassengebied. Locatie Hoogte t.o.v. zeeniveau (m) N E Datum Aantal Waarnemer(s) Referentie Naardermeer -1 FT jun-74 B. van Aartsen EIS-database Naardermeer mei-13 1 C. Leijdekker- Winthorst Hagenella clathrata werd in 2012 in het Vechtplassengebied aangetroffen, na een afwezigheid van bijna 100 jaar. Ook in 2013 werd de soort hier weer gevonden en zelfs op verschillende locaties: de Gagelpolder bij Utrecht (11 mei 2013 en een copula op 25 mei 2013), het Naardermeer (25 mei 2013) en de Keverdijkse Polder bij Naarden (31 mei 2013). Tabel 2. Waarnemingen van Hagenella clathrata in het Hollands-Utrechts Vechtplassengebied. Table 2. Known records of Hagenella clathrata in the peat bog lake area Vechtplassengebied. Locatie Hoogte t.o.v. zeeniveau (m) N E Datum Aantal Waarnemer(s) Referentie Kortenhoef -0,5 FT4288 mei mn De Meijere EIS-database Tienhoven mei-12 1 mn, 1 vr C. Zuyderduyn Zuyderduyn, C. & D. Tempelman (2012). (copula) & D. Tempelman Utrecht, Gagelpolder -0, mei-13 1 Sonja & Lex Utrecht, Gagelpolder -0, mei-13 1 mn, 1 vr Sonja & Lex (copula) Naarden, Keverdijkspolder mei-13 1 C. Leijdekker- Winthorst Met dank aan De waarnemers: Conny Leijdekker-Winthorst en Sonja & Lex, die hun waarnemingen op Waarneming.nl plaatsten en Hisko de Vries voor het gebruik van de gegevens van Waarneming.nl. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Zuyderduyn, C. & D. Tempelman (2012). Schietmotten in het Vechtplassengebied. De Digitale Kokerjuffer 15: NEW RECORDS OF HAGENELLA CLATHRATA AND LIMNEPHILUS ELEGANS FROM THE VECHTPLASSEN PEAT BOG AREAS. In recent years, 47 Trichoptera species were recorded from Vechtplassengebied or the peat bog areas near Amsterdam (the Netherlands). Limnephilus elegans was not recently recorded. In 2013, the species was photographed, constituting the first record since In 2013, several new records were submitted of Hagenella clathrata, a species rediscovered in the area in 2012 after a period of nearly 100 years. Adress van de auteur / Authors address David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 15

16 Hydroptila pulchricornis langs de Waal, na 37 jaar weer terug in Nederland Casper Zuyderduyn Op 3 augustus ving ik 2 Hydroptila pulchricornis. De vanglocatie betrof een zandstrandje aan de zuidoever van de Waal in de Ooijpolder, net ten oosten van de Bisonbaai (51,871 N; 5,906 E; hoogte boven zeeniveau 9 m; Fig. 1). Het mannetje van Hydroptila pulchricornis is te herkennen aan de lange, aan het eind naar boven gebogen parameren, die in een spitse zwarte punt eindigen (Fig. 2). Naast Hydroptila pulchricornis en een aantal zeer algemene soorten, werden deze avond 20 en 14 Hydropsyche bulgaromanorum en 1 Limnephilus incisus gevangen. Hydroptila pulchricornis werd voor 1980 verspreid over Nederland aangetroffen, onder meer in de Wieden en Het Hol. De soort staat te boek als uiterst zeldzaam (Higler, 2008). Volgens Higler (2008) is deze soort meer dan andere Hydroptila-soorten gebonden aan stilstaande wateren, maar is mogelijk ook aan te treffen in langzaam stromende wateren. De hier beschreven vindplaats betreft een rivier met een behoorlijke stroomsnelheid. Over het dispersievermogen van Hydroptila pulchricornis is niets bekend en het is daarom moeilijk te zeggen of het larvale habitat van deze dieren zich in de Waal bevindt of bijvoorbeeld in een wiel nabij deze rivier. Fig. 1. Fig. 2. Met dank aan Vindplaats van Hydroptila pulchricornis langs de Waal (foto Martijn Verdoes). Recording site of Hydroptila pulchricornis along the Waal river (photo Martijn Verdoes). Achterlijfspunt van Hydroptila pulchricornis Waal (foto Casper Zuyderduyn). Abdominal tip of Hydroptila pulchricornis collected at river Waal on 3 August 2013 (photo Casper Zuyderduyn). Martijn Verdoes en André van der Plas voor hulp bij het veldwerk. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. HYDROPTILA PULCHRICORNIS FOUND AGAIN IN THE NETHERLANDS ALONG THE RIVER WAAL Hydroptila pulchricornis is listed as an extremely rare species from the Netherlands with only a handful of known records. On 3 August 2013, 2 were collected at De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 16

17 the river Waal near Nijmegen (the Netherlands). Also Hydropsyche bulgaromanorum and Limnephilus incisus were collected here. Hydroptila pulchricornis is known as a species mainly occurring in standing waters. The present collection site is a slowly flowing river. However, lakes occur in the area ; possibly the species dispersed from such a nearby standing water. Adres van de auteur / Authors address Casper Zuyderduyn, c.zuyderduyn@waterproef.nl Schietmotten in grotten: massale aanwezigheid van Stenophylax permistus in een aantal Limburgse onderaardse kalksteengroeven Casper Zuyderduyn & David Tempelman Van een aantal soorten uit de familie Limnephilidae is uit aangrenzende landen beschreven dat zij in de zomermaanden een rustperiode hebben en daarbij grotten gebruiken als verblijfplaats. Deze strategie is gedocumenteerd voor Stenophylax mitis, S. permistus en Micropterna sequax (Robert et al., 1995). Het gaat daarbij om soorten, waarvan de larven leven in vaak tijdelijke kwelstroompjes en beekjes, die gedurende het voorjaar opdrogen en in het najaar weer water bevatten. De volwassen schietmot legt in het najaar eieren in een dergelijk watertje, de larve ontwikkelt zich gedurende de winter en vliegt in het voorjaar uit als volwassen schietmot, om de zomer in dit stadium te overbruggen. Waarschijnlijk gebruikt de schietmot gedurende deze periode onder andere grotten en bunkers als verblijfplaats. De hierboven beschreven strategie werd voor Nederland beschreven in een artikel over vondsten van Stenophylax permistus in Limburgse grotten (Van der Hammen, 1983). Om meer te weten te komen over vondsten van schietmotten die in grotten een zomerdiapause hebben, deed de eerste auteur in 2013 een oproep onder leden van de zoogdierenwerkgroep, die zich bezighouden met tellingen van vleermuizen in onder andere grotten en bunkers. De vraag was, of zij tijdens hun tellingen wel eens rustende schietmotten aantroffen. Stenophylax permistus De oproep heeft één reactie opgeleverd, van de bergloper John Hageman uit Zuid-Limburg. Verrassend was dat hij zeer vertrouwd bleek te zijn met het soms massale voorkomen van tientallen exemplaren van deze soort in kalksteengroeven! In Tabel 1 zijn de Nederlandse locaties weergegeven met de hoogste dagtotalen die van deze soort werden gevonden. De gegevens zijn gebaseerd op bewaard gebleven dagboekaantekeningen van John Hageman. Hij gaf aan dat deze aantekeningen slechts een fractie zijn van de waarnemingen die hij gedurende 40 jaar onderzoek in onderaardse kalksteengroeven heeft gedaan. De hoogste aantallen zijn overigens aanwezig net over de grens in het Belgische deel van de Sint-Pietersberg (Klein Ternaaien). Op 4 augustus 2004 werden hier maar liefst 125 exemplaren geteld. Verder wees John Hageman ons op het artikel uit 1983 van L. van der Hammen, waar ook al melding wordt gemaakt van de aanwezigheid van rustende Stenophylax permistus in Limburgse kalksteengroeven (periode ). Het hoogste aantal dat hier werd geteld betrof 10 exemplaren in het zuidelijk stelsel van de Sint- Pietersberg op 25 mei 1950 (Van der Hammen, 1983). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 17

18 Tabel 1. Hoogste dagtotalen van Stenophylax permistus in grotten in Zuid-Limburg ( ). Table 1. Maximum day totals of Stenophylax permistus in caves (or quarries) in the southern part of Limburg (the Netherlands) over Locatie Datum aantal Heerderberggroeve,Cadier en Keer Scharnderberggroeve, Cadier en Keer Kleinberggroeve Noord., Cadier en Keer tallen Schenkgroeve, Meerssen Koeleboschgroeve, Bemelen >20 Theunisgroeve, Maastricht Jezuïetenberg, Maastricht >10 Lemmekenskoel, Valkenburg Rotswoningen, Geulhem Fig. 1. Stenophylax permistus In de Heerderberggroeve bij Cadier en Keer (foto John Hageman). Stenophylax permistus in Heerderberggroeve, a limestone quarry near Cadier en Keer in southern Limburg (photo John Hageman). Stenophylax permistus is in ons land ook aangetroffen in gebieden waar geen grotten aanwezig zijn, zoals het noordelijk deel van Noord-Holland en Friesland: de kaart in de verspreidingsatlas van Higler laat talrijke waarnemingen zien, die over bijna heel het land verspreid zijn. Gevraagd naar deze situatie antwoordde dr. Wichard: Veel schietmotten hebben een diapause als adult. Daarbij ontwikkelen de genitaalorganen zich geleidelijk, kennelijk onder invloed van de daglengte. In de zomer verdwijnen de volwassen uit de omgeving van het water en vliegen ze het bos in, om zich daar in de ondergroei (Unterholz) op te houden; sommige soorten verkiezen grotten. Zodra de dagen korter worden, komen de genitalia snel tot wasdom en gaan de dieren naar het water terug, waar ze paren en hun eieren afzetten. Dit is vooral van belang bij soorten die in tijdelijke wateren voorkomen, die in de De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 18

19 zomer uitdrogen (Dr. Wichard in , oktober 2012). Deze levenswijze wordt verder beschreven in Wichard (1988). Stenophylax permistus is ook uit België bekend uit grotten. Er zijn waarnemingen bekend uit acht grotten in Wallonië. In de Grotte de Ramioul werden maar liefst 193 exemplaren waargenomen (Delhez et al., 1973; 1999). Micropterna sequax Deze soort is in de ons omringende landen regelmatig in grotten aangetroffen. In België is de soort gevonden in Grotte de Ramioul (Delhez et al., 1973). In Nederland werd hij nog niet vastgesteld in ondergrondse kalksteengroeven. De soort is niet zeldzaam in Zuid-Limburg en het is goed mogelijk dat zij ook gebruik maakt van de kalksteengroeven. Stenophylax mitis De dichtstbijzijnde vindplaatsen van deze soort liggen in de Duitse deelstaat Rijnland-Palts, hemelsbreed ruim 150 kilometer verwijderd van Zuid-Limburg. Het merendeel van de vondsten van Stenophylax mitis heeft hier betrekking op rustende dieren in grotten en zij werd daarbij vaak vergezeld door S. permistus (Robert et al., 1995). Stenophylax mitis is een zuidelijke soort, die eenmaal in Nederland is vastgesteld. Het betrof een, gevangen op 6 oktober 1978 bij Heerde, Gelderland. Dit betrof waarschijnlijk een zwerver (Higler, 2008). Het is niet uitgesloten dat deze soort wordt teruggevonden in de Limburgse kalksteengroeven. Drie andere Limnephilidae-soorten die in grotten in Wallonië zijn aangetroffen zijn Glyphotaelius pellucidus, Limnephilus lunatus en Stenophylax vibex (Delhez et al., 1973). Voorts wordt van een aantal vertegenwoordigers uit het genus Limnephilus aangenomen dat zij een zomerdiapause hebben (Higler, 2008). Tot op heden is echter nauwelijks aangetoond waar de dieren gedurende deze diapauze overzomeren. De waarneming van Limnephilus lunatus in de Grotte de Ramioul is de enige uit een grot die ons bekend is (Delhez et al., 1973). Mogelijk geeft verder onderzoek in ondergrondse groeven, bunkers, forten en vergelijkbare bouwwerken in de toekomst een antwoord op deze vragen. Met dank aan John Hageman voor het ter beschikking stellen van zijn gegevens en de fraaie foto, Bart Noort voor het verspreiden van de oproep en Wilfried Wichard, für die Informationen über die Lebensweise von Stenophylax permistus en Koen Lock voor aanvullende literatuur over grottensoorten in België. Referenties Delhez, F., R. Gilson R. &. J.-M. Hubart (1973). Etude préliminaire de la faune de la grotte de Ramioul. Bulletin de la Société royale belge d études géologiques et archéologiques Les Chercheurs de la Wallonie 22, Delhez, F., M. Dethier & J.-M. Hubart (1999). Contribution à la connaissance de la faune des grottes de Wallonie. Bulletin de la Société royale belge d études géologiques et archéologiques Les Chercheurs de la Wallonie 39, Hammen, L. van der (1983). Schietmotten (Trichoptera) uit de ondergrondse kalksteengroeven in Zuid-Limburg. Zoölogische bijdragen 29: Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera), EIS-Nederland, Leiden. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 19

20 Robert, B., D. Weber, H. Malicky, T. Pitsch, C. Schmidt, U. Kampwerth & T. Peissner (1995). Stenophylax mitis McLachlan 1875 nach fast 70 Jahren in Deutschland wiedergefunden (Trichoptera: Limnephilidae) Entomol. Z. 105, Wichard, W. (1988). Die Köcherfliegen. Die neue Brehm-Bücherei. Ziemsen Verlag. Wittenberg Lutherstadt, 79p. STENOPHYLAX PERMISTUS FOUND IN LARGE NUMBERS IN SEVERAL LIMESTONE QUARRIES IN LIMBURG PROVINCE (THE NETHERLANDS). Several species of Limnephilidae are known to have an adult summer diapause and may be found in caves. This is a rare habitat in the Netherlands, almost exclusively found in the south of Limburg province. In this region, limestone quarries are found. Over the years , up to several dozens of Stenophylax permistus have been recorded here. So far, this is the only Limnephilidae species recorded from this habitat in the Netherlands. Adressen van de auteurs / Authors addresses Casper Zuyderduyn, c.zuyderduyn@waterproef.nl David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl Agraylea sexmaculata nieuw voor Zeeland David Tempelman Uit Zeeland waren tot 2008 slechts 39 soorten Trichoptera bekend (Higler, 2008). Sinds enkele jaren is de insectenwerkgroep echter zeer actief met nachtvlinders en ook schietmotten bezig geweest. Zo kon een flink aantal soorten aan de Zeeuwse fauna worden toegevoegd: Agrypnia varia, Ceraclea albimacula, C. senilis, Hydropsyche bulgaromanorum, Limnephilus binotatus, L. sparsus, Mystacides azureus, Oecetis notata en Psychomyia pusilla (bron data: EIS database). Het aantal soorten voor Zeeland liep zodoende op tot 48 (Higler, 2009). Hydroptilidae werden hierbij echter nog niet aangetroffen. Op 14 en 20 juli 2013 ving ik schietmotten in de tuin van mijn ouderlijk huis in Zeeland (N.B. 51,419; O.L. 3,804; 1 m boven zeeniveau). Er zijn twee vijvers in deze tuin, met zoet water en waterplanten, waaronder smalle waterpest, kikkerbeet en puntkroos (Fig. 1). In de ruime omgeving is hoegenaamd geen zoet water aanwezig, behalve dan de voornamelijk door regenwater gevoede overige tuinvijvers die sinds de Watersnoodramp in 1953 werden aangelegd. Fig. 1. Eén van beide tuinvijvers, grotendeels met kroos bedekt (foto Dorothé Tempelman). Garden pond in Zeeland province, sampling locality of Agraylea sexmaculata (photo Dorothé Tempelman). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 20

21 Onder de slechts vijf aangetroffen soorten was een nieuwe soort voor Zeeland: Agraylea sexmaculata. 1 en 1 verschenen op het doek. De andere soorten waren Leptocerus tineiformis, Mystacides longicornis en Oecetis ochracea (familie Leptoceridae) en Ecnomus tenellus (familie Ecnomidae). De aanwezigheid van deze soorten zal verband houden heeft met de aanwezigheid van de tuinvijvers, waar sinds ongeveer 2005 ook vuurjuffers Pyrrhosoma nymphula en azuurwaterjuffers Coenagrion puella een vaste verschijning zijn. Deze soorten handhaven zich in Zeeland goed dank zij dergelijke tuinvijvers (Geene et al., 2007). Dit tuinvijvereffect is dus niet beperkt tot libellen, maar betreft ook de schietmotten. Agraylea sexmaculata is de eerste Hydroptilidae die nu uit Zeeland bekend is. Het is zeer waarschijnlijk dat er nog verschillende andere soorten kunnen worden aangetroffen in Zeeland, zoals bv. Oxyethira flavicornis en Orthotrichia costalis, die in de Damvaart, vlak over de grens bij Sluis reeds werden waargenomen (pers. med. K. Lock). Dankwoord Met dank aan Anton Baaijens (Insectenwerkgroep Zeeland) voor enkele literatuurverwijzingen, aan Dorothé Tempelman-Venselaar voor het maken van de foto en aan Koen Lock (Gent) voor het doorgeven van de waarnemingen in de Damvaart. Referenties Geene, P.A., J.A. Goedbloed & C. Jacobusse (2007). Libellen in Zeeland. Libellenfauna van Vlinder- en Libellenwerkgroep Zeeland. Stichting Het Zeeuwse Landschap. Groede, 208p. Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Higler, L.W.G. (2009). De Zeeuwse Kokerjuffers, subparagraaf blz In: Baaijens, A.M. & R. Joosse (2009). Nachtvlinders in Zeeland. Jaarverslag 2009 (beschikbaar op onder het tabblad nachtvlinderproject). AGRAYLEA SEXMACULATA NEW FOR THE PROVINCE OF ZEELAND. The caddis fly Agraylea sexmaculata (Trichoptera: Hydroptilidae) was captured at 14 July 2013 in the province of Zeeland (The Netherlands). It concerns the first known record of a hydroptilid species for this province. In the area, mainly brackish waters are found. The occurrence of this species most likely relates to the presence of garden ponds, containing fresh water. It is known, several Odonata species have benefited from the presence of such waters: the pond effect. It is expected, several more hydroptilids may occur in this province. Adressen van de auteur / Authors address David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 21

22 Nieuwe vondsten van Hydroptila forcipata en Ithytrichia lamellaris langs de Geul David Tempelman & Maria J. Sanabria Op 4 oktober 2013 vingen wij met licht langs de Geul bij Schin op Geul, Limburg (50,856 N; 5,866 E; hoogte boven zeeniveau: 72 m; Fig. 1). De weersomstandigheden waren gunstig: s avonds was het nagenoeg windstil, het was wat vochtig na eerdere hevige regenval die dag en de avondtemperatuur bedroeg zo n 18 C. Direct na zonsondergang verschenen enkele tientallen Hydroptilidae op het licht (methode: Leuchtturm, super-actinisch licht). Hoeveel meer er nog zouden hebben kunnen verschijnen, weten we helaas niet, want de lamp viel na ongeveer 10 minuten stuk op het stenen muurtje langs de Geul waar wij de lamp hadden geplaatst. In deze luttele minuten kwamen echter fraaie soorten tot ons. Fig. 1. Geul bij Schin op Geul, gezien in westelijke richting op 4 oktober Foto David Tempelman Sampling locality at River Geul near Schin op Geul (the Netherlands) on 4 October Photo David Tempelman Hydroptila forcipata Deze soort werd aangetroffen met 1 en 2. Het is een klein, erg donker getekend schietmotje met witte dwarsstrepen op de vrijwel zwarte vleugels. De antennen zijn vanaf de basis tot de helft donker, het middelste deel is grotendeels wit en de top is donker (Fig. 2). Een duidelijk afwijkend patroon van de veel algemenere H. sparsa, die twee smalle zwarte bandjes heeft in de tophelft van de antennen. Fig. 2. Hydroptila forcipata, gevangen 26 juli 2009 aan de Lesse bij Hulsonniaux (België). Foto Koen Lock. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 22

23 Beide sexen hebben zeer opvallende genitaalkenmerken. Het mannetje heeft krachtig gebouwde onderste genitaalaanhangsels, die in zijaanzicht naar boven zijn gebogen; vanaf onder gezien zijn deze tangvormig ( forcipata ) (Fig. 3). Het vrouwtje is eveneens direct te herkennen aan de vorm van de achterrand van het genitaalsegment, dat twee sterk uitgetrokken lobben heeft, waar enkele lange, zwarte haren op staan (Fig. 4). Deze vorm van de achterrand van dit segment wijkt sterk af van dat van de overige Hydroptila vrouwtjes; zie hiervoor de tekeningen in Marshall (1978). Fig. 3. Fig. 4. Achterlijfspunt van Hydroptila forcipata (lateraal), gevangen aan de Geul bij Schin op Geul (Limburg) op 4 oktober Foto David Tempelman. Terminalia of Hydroptila forcipata (lateral view), captured at the banks of river Geul at Schin op Geul (Limburg, the Netherlands) on 4 October Photo David Tempelman. Achterlijfspunt van Hydroptila forcipata (ventraal), gevangen aan de Geul bij Schin op Geul (Limburg) op 4 oktober Foto Maria J. Sanabria. Terminalia of Hydroptila forcipata, captured at the banks of river Geul at Schin op Geul (Limburg, the Netherlands) on 4 October Photo Maria J. Sanabria. Van H. forcipata is slechts één eerdere vondst bekend uit ons land, gedaan op 23 juni 2003 in ven de Banen (bij Nederweert), leg. H. van Kleef (Higler, 2008). Ithytrichia lamellaris Van deze soort verschenen 6 en 1 op het doek. Het mannetje is eenvoudig te herkennen aan de twee langwerpige, kastanjebruine interne structuren in het genitaalsegment. Het vrouwtje heeft een intern genitaalscleriet met drie tanden aan de top, als een kroontje (Fig. 5). Fig. 5. Achterlijfspunt van Ithytrichia lamellaris (ventraal), Geul bij Schin op Geul, 4 oktober Foto Maria J. Sanabria Terminalia of Ithytrichia lamellaris (ventral view), Geul bij Schin op Geul, 4 oktober Photo Maria J. Sanabria De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 23

24 Ithytrichia lamellaris is pas onlangs herontdekt voor Nederland, na een periode van afwezigheid van zo n 90 jaar. Die vondsten werden gedaan in midden Limburg, aan de Roer, de Rode beek en de Bosbeek. In het begin van de 20 e eeuw werden ook vondsten gedaan in zuid Limburg, zowel langs de Geul als langs de Gulp (Tempelman et al., 2013). Langs de Geul is de soort nu dus weer aangetoond. Hydroptila sparsa Deze soort is één van de algemeenste Hydroptilidae en werd door ons met zo n 25 individuen aangetroffen. Dit betreft de eerste vondst in oktober voor deze soort. Hydroptilidae blijven intrigeren. Het is opmerkelijk, dat in oktober nog drie soorten langs de Geul konden worden gevonden, waaronder twee zeer zeldzame: Hydroptila forcipata en Ithytrichia lamellaris. Anderzijds is duidelijk dat deze schietmotjes nog sterk onderbemonsterd zijn. Alleen een grotere onderzoeksinspanning kan leren wat hun werkelijke levenswijze, ecologie en verspreidingsgebieden zijn. Dankwoord Met dank aan Peter Neu (Kasel) voor het bevestigen van de determinatie van Hydroptila forcipata en aan Koen Lock (Gent) voor de prachtige foto van Hydroptila forcipata. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Marshall, J.E., A review of the genera of the Hydroptilidae (Trichoptera) Bulletin of the British Museum, Entomology series 39: London. Tempelman, D., M.J. Sanabria & D. Kruijt (2013). Schietmotten in 2012 op de Meinweg. Natuurhistorisch Maandblad 102 (10): NEW RECORDS OF HYDROPTILA FORCIPATA AND ITHYTRICHIA LAMELLARIS ALONG THE RIVER ROER IN LIMBURG (THE NETHERLANDS) In October 2013, 1 and 2 were light trapped along the river Geul in Limburg province in the extreme south of the Netherlands. Also Ithytrichia lamellaris was recorded. The record of H. forcipata constitutes only the 2 nd record from the country, the first record dating back from I. lamellaris was only recently (2011, 2012) found again in the country, having gone unrecorded for over 90 years. The Geul river constitutes a historical location for this species. Never before in the Netherlands, hydroptilids had been recorded as late as October. Adressen van de auteurs / Authors addresses David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl Maria J. Sanabria, M.sanabria@aquon.nl De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 16: Pagina 24