De Digitale Kokerjuffer

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De Digitale Kokerjuffer"

Transcriptie

1 De Digitale Kokerjuffer Jaargang 10, Nummer 17: 2014 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, september 2014 Deze nieuwsbrief is bedoeld om geïnteresseerden in kokerjuffers of schietmotten op de hoogte te brengen van recente ontwikkelingen over Trichoptera. Voorgaande nummers kunt u downloaden op de werkgroeppagina van EIS-Nederland: Bijdragen over Trichoptera zijn welkom. U kunt uw bijdragen mailen aan de redactie: david.tempelman@grontmij.nl of koen_lock@hotmail.com. Het volgende nummer wordt voorzien voor begin THE DIGITAL CADDISFLY The Digital Caddisfly is an on-line magazine, dedicated to the study of caddisflies in the Benelux countries (Belgium, the Netherlands and Luxembourg). From the 16 th issue onwards, English summaries have been placed after each contribution. For the content of this issue, please consult the last page of this issue. Please contact us when you wish to know more about Trichoptera in our countries or in case you wish to submit a contribution yourself. Adressen van de redacteurs / editors addresses Koen Lock David Tempelman Merelstraat 27 Postbus Gent 1090 HC Amsterdam tel koen_lock@hotmail.com David.tempelman@grontmij.nl Inhoudsopgave Waterkwaliteitsverbetering leidt tot terugkeer van Agapetus ochripes in de Selzerbeek... Monique Korsten 2 Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 voor het eerst waargenomen in Vlaanderen... Koen Lock 9 Nog twee nieuwe Hydroptilidae-soorten voor Zeeland Ron Brand & David Tempelman 11 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in België... Koen Lock 15 Limnephilus luridus Curtis 1834 herontdekt in Vlaanderen... Koen Lock 16 Oligostomis reticulata gevonden in het beheergebied van Waterschap Vechtstromen..... Rob Heusinkveld & Eelke Schoppers 17 Een middag schietmotten vangen langs de Geul... Koen Lock 19 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in Nederland David Tempelman 21 Content De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 1

2 Waterkwaliteitsverbetering leidt tot terugkeer van Agapetus ochripes in de Selzerbeek Monique Korsten Inleiding De kokerjuffer Agapetus ochripes behoort tot de familie van de Glossosomatidae. Het zijn minuscule kokerjuffers waarvan de larven in een koepelvormig huisje van kleine steentjes in snelstromende (bron-)beken en rivieren leven. In Europa komen talrijke soorten voor, waarvan de meeste in bergachtige streken leven. Higler (2008) meldt voor Nederland drie soorten: Agapetus fuscipes, A. ochripes en Glossosoma conformis. De eerstgenoemde komt vrij zeldzaam voor in bronnen en bronbeekjes in Zuidoost- en Oost-Nederland. Het voorkomen van G. conformis wordt door Higler (2005) als onzeker beschouwd; de larve die door De Vos (1930) in de Vloedbeek werd waargenomen is niet bewaard gebleven. Mogelijk kan de soort wel in Zuid-Limburg worden verwacht. Het is een typische soort van bergbeekjes die in Niedersachsen zeer beperkt, in Nordrhein-Westfalen met meerdere vindplaatsen, tot algemeen in Wallonië voorkomt. Dit verspreidingspatroon geldt eveneens voor Agapetus ochripes, al heeft deze een voorkeur voor iets grotere beken en riviertjes. De soort is bekend uit Zuid-Limburg van de Geul, Landeus en werd al eerder aangetroffen in de Selzerbeek. De laatste waarneming in Nederland dateert uit 1943 en dat maakt de recente vondst bijzonder. Zowel A. ochripes als G. conformis staan te boek als zeer zeldzaam of verdwenen en zijn op de Rode lijst als Gevoelig genoteerd (Nijboer, 2001; Ministerie van LNV, 2004). Recent bronnenonderzoek in het beheersgebied van het Waterschap Roer en Overmaas (Zuid- Limburg) wijst uit dat Agapetus fuscipes (Fig. 1) nog steeds in diverse bronnen en bronbeekjes voorkomt (Fig. 8). Het materiaal van de Landeus werd met extra aandacht bekeken; er werd echter alleen A. fuscipes aangetroffen. Fig. 1. De kokerjuffer Agapetus ochripes vertoont een grote gelijkenis met de hier afgebeelde A. fuscipes. (foto: Barend van Maanen). The caddis larva Agapetus fuscipes, pictured here, closely resembles Agapetus ochripes (photo: Barend van Maanen). De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 2

3 Vondsten Tijdens de routinematige monitoringsbemonstering op 14 mei 2012 zijn door de auteur en Barend van Maanen 4 prepupae, 1 pop vrouw en 2 poppen van Agapetus ochripes aangetroffen in de Selzerbeek bij Mamelis (Amersfoort-coördinaten: x 196,41, y 312,18; 127 m boven NAP). De poppen waren niet rijp, zodat de determinatie alleen aan de hand van de larvale sclerieten en tarsaalklauw mogelijk was. In hetzelfde jaar werd op 17 september nog 1 kleine larve gevonden. Het zijn de eerste waarnemingen van het genus Agapetus op deze locatie in een langdurige meetreeks (vanaf 1980). Herkenning De soort onderscheidt zich eenvoudig van het genus Glossosoma door de aanwezigheid van meer dan 7 haren aan de voorrand van het pronotum en de aanwezigheid van enige vorm van sklerotisering op het meso- en metanotum (Waringer & Graf, 1997). Een kenmerkend verschil met A. fuscipes is het ontbreken van de laterale haar op het derde abdominale segment, dat zowel door Waringer & Graf (1997) als Wallace et al. (2003) wordt genoemd (Fig. 2, 5). Ook de haren op het 8 e abdominale segment zijn verschillend. Het werk van Wallace beschrijft de grootte van de metadorsale sclerieten, die bij A. ochripes beduidend kleiner zijn dan bij A. fuscipes (Fig. 3, 4). Aanvullend blijkt dat de basale haar aan de tarsaalklauw bij A. ochripes kort en afgerond is aan de top, waar die van A. fuscipes lang spits toe loopt (Fig. 6, 7). Eén en ander wordt met duidelijke tekeningen geïllustreerd. Let wel, enige oplettendheid is geboden: door intensief gebruik op het stenige substraat kunnen de klauw en basale haar bij A. fuscipes dusdanig afslijten dat deze gelijkenis met de klauw van A. ochripes gaan vertonen. De determinatie werd uitgevoerd door André van Nieuwenhuijzen van Hydrobiologisch Adviesbureau Haliplus en ondersteund door Barend van Maanen en ondergetekende. Fig. 2 Agapetus ochripes larve in lateraal aanzicht. Agapetus ochripes, larva in lateral view. Fig. 3 Agapetus fuscipes, pijl toont grote metadorsale sclerieten Agapetus fuscipes. Arrow shows large metadorsal sclerite. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 3

4 Fig. 4 Kleine metadorsaalsclerieten bij Agapetus ochripes. Agapetus ochripes, showing small metadorsal sclerites. Fig. 5 Agapetus fuscipes, pijl toont laterale haar op derde abdominale segment. Agapetus fuscipes. Arrow shows lateral hair on third abdominal segment. Fig. 6 Agapetus ochripes, voorklauw. Basale haar aan de tarsale klauw is kort en afgerond aan de top. Agapetus ochripes, claw of first leg. Basal hair on claw short and rounded at tip. Fig. 7 Agapetus fuscipes, voorklauw. Basale haar aan de tarsale klauw is lang en spits toelopend. Agapetus fuscipes, claw of first leg. Basal hair on claw elongated, terminating in a hairlike tip. Foto s in fig. 2-7: David Tempelman Photos in fig. 2-7: David Tempelman Van Agapetus fuscipes is bekend dat deze snelstromende (bron-) beken bewoont met een redelijke afvoer en grindig substraat. De verspreiding in zuidelijk Limburg is weergegeven in Fig. 8. De aanwezigheid van grote platte stenen is typerend (Fig. 9); daar worden ook de eitjes op afgezet. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 4

5 Fig. 8 Fig. 9 Verspreidingskaart van Agapetus fuscipes in het beheersgebied van WRO met groene bollen aangegeven. De geplaatste coördinaten vormen de recente vindplaats van A. ochripes. Distribution map of Agapetus fuscipes in southern Limburg (the Netherlands). Green dots indicate location where larvae have been recorded. Coordinates indicate the site where A. ochripes was found. Agapetus fuscipes zoekt grote platte stenen om eitjes op af te zetten en waar de larven (afgebeeld) opgroeien (foto: Barend van Maanen). Females of Agapetus fuscipes use large, flat stones to deposit their eggs. On the stones, the larvae (shown in picture) grow (photo: Barend van Maanen). Vindplaatsbeschrijving De Selzerbeek is een fraaie snelstromende heuvellandbeek die grotendeels vrij meanderend van Vaals tot Mamelis de grens tussen Nederland en Duitsland vormt (Fig. 10 en 11). Vanaf Mamelis stroomt de beek over Nederlands grondgebied om bij Partij uit te monden in de Geul. Het substraat is gevarieerd en bestaat uit fijn en grof grind, stenen, zand en leem, een beetje slib, fijne en grove detritus en een weinig hout. Er hangt enige vegetatie in het water en de beek begeleidende houtige begroeiing zorgt voor wortels in de overhangende oevers. De stroomsnelheid varieert van ongeveer 20 tot 60 cm/s. De oorsprong van de beek ligt in Duitsland en in de afgelopen jaren zijn diverse kwaliteitsverbeteringen doorgevoerd. Zo werd in 1996 de rioolzuiveringsinstallatie Aken- Vaalserquartier opgeheven en een bergbezinkbassin aangelegd hetgeen een duidelijk positief effect heeft gehad op de fysisch-chemische waterkwaliteit. Het leidde tot een verbetering met betrekking tot ammonium, nitriet, totaal-stikstof en totaal-fosfaat. Daarnaast zijn in 2002 bij Oud Lemiers en Mamelis bergbezinkbassins aangelegd, werd regenwater afgekoppeld en zijn diverse regenwaterbuffers in het stroomgebied aangelegd. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 5

6 Fig. 10 Fig. 11 Voorde in de Selzerbeek bij Mamelis in 2012; vindplaats van de kokerjuffer Agapetus ochripes. Shallow in Selzerbeek stream at Mamelis (the Netherlands) in Here larvae and prepupae of Agapetus ochripes were recorded. De voorde in gebruik (foto s Monique Korsten). The shallow in use by cattle (photos: Monique Korsten). Ontwikkeling waterkwaliteit Tot en met 2004 vertaalt zich dat in een stijging van de kwaliteit op de maatlat van de Europese Kaderrichtlijn Water (Fig. 12). De locatie van het meetpunt is in het verleden strategisch gekozen als grenswater, vanaf hier stroomt de beek verder over Nederlands grondgebied. Dat de locatie een voorde betreft die regelmatig wordt gebruikt door vee en intensiever door grotere landbouwvoertuigen is minder gunstig (Fig. 11). Bovendien ligt aan het einde van de voorde een middelgrote overstort van het bergbezinkbassin Mamelis. De metingen van 2006 en 2009 vertonen een neerwaartse trend; de goede ecologische toestand wordt in 2009 niet gehaald. Dit is opvallend gezien de gestage stijging van de biologische kwaliteit op het bovenstrooms gelegen meetpunt in Vaals, waar de kwaliteit goed scoort (Fig. 12). In het tussengelegen traject liggen echter drie grote overstorten: bij Vaals, Lemiers en Mamelis (Fig. 13). Mogelijk zijn deze niet de oorzaak van de ontoereikende kwaliteit. Na meldingen van stinkend schuimend water werd in 2010 stroomafwaarts van Vaals vanaf de Duitse oever een lozing van verontreinigd water geconstateerd. Uit nader onderzoek met Duitse collega s bleek de lozing afkomstig van een nertsenfarm. De enkele jaren eerder opgelegde scheiding van hemel- en afvalwater werd niet correct uitgevoerd. De mestzak waarin zowel het huishoudelijk- als het afvalwater van het bedrijf wordt opgevangen bleek bovendien lek. De bijzondere levensgemeenschap heeft zich in 2012 weer goed hersteld, met vele zeldzame soorten; zo komen er maar liefst vijf zeer zeldzame soorten watermijten voor. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 6

7 EKR 1,0 Selzerbeek Vaals Selzerbeek Mamelis 0,8 Opheffen Rwzi ,6 0,4 0,2 0, Fig. 12 De Ecologische Kwaliteitsratio (EKR) van de macrofaunamonsters uit de Selzerbeek op de maatlat van de Europese Kaderrichtlijn Water van 1980 tot en met Het opheffen van de Rwzi Vaalserquartier (1996) en de diverse ander zuivering technische werkzaamheden leiden vooral bij Vaals tot een verbetering van de waterkwaliteit. Bij Mamelis stond de kwaliteit tussentijds onder druk. Ecological Quality Ratio (EQR) based on macro-invertebrates samples from Selzerbeek stream, using the metric of the Water Framework Directive (WFD) over In 1996 the water processing plant (Rwzi) at Vaalserquartier was closed and together with various other measures, this resulted in an improved water quality of the stream. At Mamelis, the quality was at the same time under pressure. Fig. 13 Overstorten op de Selzerbeek. Rood groot, oranje middelgroot. Mixed sewer overflows on the Selzerbeek: red: large; orange: medium sized. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 7

8 Begeleidende fauna Agapetus ochripes bevindt zich in de Selzerbeek in gezelschap van o.a. de kokerjuffers Athripsodes albifrons, Drusus annulatus en Hydroptila forcipata. De laatste betrof een mannelijke pop en wordt beschouwd als de 2 e vondst in Nederland (zie elders in deze nieuwsbrief). Het determineren van poppen en schietmotjes van de Hydroptilidae wordt in Nederland nog weinig gedaan, waardoor de soort mogelijk algemener is dan op basis van de huidige waarnemingen mag worden verwacht. Andere vermeldenswaardige faunistische waarnemingen zijn de steenvlieg Perlodes microcephalus en de kevers Riolus subviolaceus, Esolus parallelepipedus en Oreodytus sanmarkii. Ook de haftensamenstelling is spectaculair: zeven kenmerkende soorten waaronder Paraleptophlebia submarginata en de afgeplatte Ecdyonurus torrentis. De laatste werd voor een juiste determinatie nagekeken door expert Arne Haybach. Conclusie De terugkeer van de kokerjuffer Agapetus ochripes en vele andere karakteristieke soorten toont aan dat monitoring van macrofauna een geschikt middel vormt om de ontwikkeling van de ecologische kwaliteit in een watersysteem te volgen. Zowel de natuurlijke inrichting van de Selzerbeek als een goede fysisch-chemische waterkwaliteit zijn vereiste randvoorwaarden voor een geschikt leefgebied van kenmerkende soorten. Gedurende een periode van dertig jaar wordt het nut en belang van diverse beleidsmaatregelen voor ecologische herstel aangetoond. De volgende maatregelen hebben meetbaar hun vruchten afgeworpen: opheffen rioolzuiveringsinstallatie, aanleg bergbezinkbassins, aanleg regenwaterbuffers en het afkoppelen van regenwater. Dankwoord Voor de mooie foto s, het delen van hun kennis en de fysisch-chemische - en achtergrondinformatie bedank ik mijn collega s Barend van Maanen, Han Kessels en Harry Tolkamp (Waterschap Roer & Overmaas). Voor de controle van Ecdyonurus torrentis dank ik Arne Haybach. Dank aan David Tempelman (Grontmij) voor de aanvullende foto s met kenmerken. Referenties Higler, L.W.G., De Nederlandse kokerjufferlarven. Determinatie en ecologie. KNNV-Uitgeverij, Utrecht. Higler, L.W.G., Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera), EIS-Nederland, Leiden. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Besluit van de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, TRCJZ/2004/5727, houdende vaststelling van rode lijsten flora en fauna. Nijboer, R.C. & P.F.M. Verdonschot, Zeldzaamheid van de macrofauna in de Nederlandse binnenwateren. Themanummer Werkgroep Ecologisch Waterbeheer 19: Vos, A.P.C. de, Über die Verbreitung der aquatilen Insectenlarven in den Niederlanden. Internationale Revue der gesamten Hydrobiologie und Hydrographie 24: Waringer, J. & W. Graf, Atlas der Österreichischen Köcherfliegenlarven. Facultas Universitätsverlag, Wien. 286p. Wallace, I.D. et al., Keys to the Case-Bearing Caddis Larvae of Britain and Ireland. FBA Scientific Publication S. No. 61 Freshwater Biological Association De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 8

9 ABSTRACT In the Selzerbeek, a fast flowing hill stream in de Southern part of Limburg (the Netherlands), the small caddisfly Agapetus ochripes was found in 2012 after a long period of absence (last recorded 1943). Compared to Agapetus fuscipes, a quite rare species but relatively frequent in spring brooks, A. ochripes has only been found in the Geul, Landeus and Selzerbeek, which agrees with its known habitat. Along with this very rare caddisfly many other characteristic species were present in The quality of the Selzerbeek has improved as a result of better technical sewage treatment works. Monitoring macro-invertebrates proves to be a very useful tool for recording the development of the ecological improvements due to policy measures. Adres van de auteur / authors address: m.korsten@overmaas.nl Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 voor het eerst waargenomen in Vlaanderen Koen Lock Inleiding Het genus Plectrocnemia behoort tot de familie Polycentropodidae. Tot voor kort was enkel Plectrocnemia conspersa (Curtis 1834) bekend voor Vlaanderen (Lock & Goethals, 2012a). Recent kon Plectrocnemia brevis McLachlan 1871 worden toegevoegd aan de Vlaamse fauna (Lock & Goethals, 2012b). Dit jaar werd nog een derde soort Plectrocnemia waargenomen in Vlaanderen. Materiaal & methode Het materiaal werd verzameld door met een sleepnet door de vegetatie te slepen langs een kalktufbron te Kwaremont (UTM: ES3724; hoogte boven zeeniveau: 60 m). Het materiaal werd gedetermineerd met het boek van Barnard & Ross (2012), daarin staan immers niet alleen tekeningen van de mannelijke, maar ook van de vrouwelijke genitaliën. Resultaten Tijdens het slepen werd op 22.V.2014 langs een kalktufbron te Kwaremont (provincie Oost- Vlaanderen) een vrouwtje Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 aangetroffen (Fig. 1). Andere soorten die op dat moment werden aangetroffen, waren Agapetus fuscipes, Crunoecia irrorata, Plectrocnemia conspersa en Wormaldia occipitalis. Van bij dezelfde bron zijn verder ook Beraea maurus, Chaetopteryx villosa, Hydropsyche fulvipes, Limnephilus auricula, Lepidostoma basale, Plectrocnemia brevis, Potamophylax nigricornis, Sericostoma personatum en Tinodes unicolor bekend. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 9

10 Discussie Het uiterlijk van P. geniculata (Fig. 1) lijkt sterk op dat van P. conspersa. Bovendien komen deze soorten blijkbaar samen voor. Het is dus onvermijdelijk dat de genitaalkenmerken moeten worden bekeken om de soorten van dit genus op naam te brengen. Ook de larven van Plectrocnemia lijken trouwens sterk op elkaar. Fig. 1. Vrouwtje Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 (foto: Koen Lock). Female of Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 (photo: Koen Lock). Referenties Barnard, P., Ross, E. (2012). The adult Trichoptera (caddisflies) of Britain and Ireland. Handbooks for the Identification of British Insects 1 (17), Lock, K., Goethals, P.L.M. (2012a). Distribution and ecology of the caddisflies (Trichoptera) of Flanders (Belgium). Annales de Limnologie - International Journal of Limnology 48, Lock, K., Goethals, P.L.M. (2012b). Updated checklist of the Belgian caddisflies (Trichoptera). Bulletin de la Société Royale Belge d Entomologie 148, ABSTRACT Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 was recorded for the first time in Flanders. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 10

11 Nog twee nieuwe Hydroptilidae-soorten voor Zeeland Ron Brand & David Tempelman In de vorige Digitale Kokerjuffer werd verslag gedaan van schietmottenvangsten op Zuid- Beveland. In de provincie waren tot dusver 48 soorten Trichoptera bekend. Onder de bekende soorten waren nog geen Hydroptilidae. Op 20 juli 2013 verschenen van Agraylea sexmaculata 1 en 1 op licht (Tempelman, 2013). Daarmee steeg het totaal dus naar 49. Na het verschijnen van de 16 e digitale kokerjuffer bleek, dat van verschillende soorten Hydroptilidae in Zeeland larvenvondsten waren gedaan. Deze werden verzameld door de eerste auteur met een standaard-macrofaunanet tijdens het uitvoeren van het hydrobiologisch meetnet van het waterschap (bemonsteringen worden sinds 1986 uitgevoerd). Larven van Agraylea sexmaculata zijn hierbij sinds 2004 aangetroffen op een vijftal locaties op Zuid- Beveland en op een plaats op Noord-Beveland. Agraylea multipunctata werd gevonden op Walcheren (2008), Zuid-Beveland (2009), Oost-Zeeuws-Vlaanderen (vanaf 2009), Schouwen (2011) en Tholen (2012). Opmerkelijk werd deze soort op geen van de vijf locaties gevonden waar A. sexmaculata werd aangetroffen. Orthotrichia costalis is aangetroffen in Oost- Zeeuws-Vlaanderen (sinds 1995), Walcheren (1998) en op Zuid-Beveland (sinds 2004). In West-Zeeuws-Vlaanderen, Duiveland en Sint-Philipsland moeten de eerste Hydroptilidae nog worden ontdekt. Fig. 1 Waarnemingen van Hydroptilidae in Zeeland. Records of Hydroptilidae in Zeeland province. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 11

12 Onderstaande foto s geven een indruk van de vindplaatsen van Hydroptilidae-larven in de provincie Zeeland. Fig. 2. Enkele locaties in Zeeland waar Hydroptilidae-larven werden aangetroffen. Linksboven: Gracht rond begraafplaats Heinkenszand (MPN 5716), vindplaats van A. multipunctata; Rechtsboven: Moerspuise Watergang (MPN10164), vindplaats A. multipunctata; Rechtsonder: kreekrest Calandpolder (MPN 5415), vindplaats van A. sexmaculata; Linksonder: kreek bij Gemaal van Haaften (Tholen) (MPN1249), vindplaats van Orthotrichia costalis. (foto s: Ron Brand). Images of locations where Hydroptilidae larvae were found in Zeeland province (photos: Ron Brand). Tabel 1 geeft de vondsten weer. Ook de zomergemiddelde chloridewaarden zijn weergegeven. Orthotrichia costalis werd bij gemiddeld 100 μg/l aangetroffen, beide Agraylea soorten bij gemiddeld ongeveer 500 μg/l en maximaal bij ruim 1800 μg/l. (A. multipunctata) resp μg/l (A. sexmaculata) ofwel licht brak water. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 12

13 Tabel 1 Waarnemingen van Hydroptilidae in Zeeland Records of Hydroptilidae in Zeeland province. Gebied = area; Hoogte = altitude above or below sealevel (m); chloride = locations mean summer value of chloride (μg/l). Orthotrichia costalis Gebied Locatie Watertype Lat Long Datum Aantal Stadium Hoogte Chloride Zuid-Beveland Westvest Goes, midden vijver in stadspark 3 53'07" 51 30'16" 2-okt-07 1 larve Zuid-Beveland Oostvest Goes, noord singelgracht 3 53'35" 51 30'13" 2-okt-07 1 larve Zuid-Beveland Vijver Stenevate, dorpsvijver 3 49'14" 51 28'19" 5-okt-07 2 larve Heinkenszand Schouwen Vroonplas, Renesse dorpsvijver 3 45'51" 51 43'49" 22-mei-08 1 larve 2 84 Agraylea multipunctata Gebied Locatie Watertype Lat Long Datum Aantal Stadium Hoogte Chloride Oost-Zeeuws- Kruising watergang met kreek 4 06'00" 51 17'27" 3-aug-95 1 larve Vlaanderen Hogestraat voor stuw Oost-Zeeuws- Kruising watergang met kreek 4 06'00" 51 17'27" 17-jul larve Vlaanderen Hogestraat voor stuw Walcheren Vijver Westhove vijver in 3 31'14" 51 34'19" 17-aug-98 1 larve binnenduinrand Oost-Zeeuws- Hulst, Binnenvest singelgracht 4 03'00" 51 17'01" 31-jul larve Vlaanderen Oost-Zeeuws- Het Groote Gat ten noorden kreek 3 57'54" 51 14'50" 24-jul larve Vlaanderen van Koewacht Oost-Zeeuws- Boschkreek (Koewacht) kreek 3 59'06" 51 14'11" 22-sep-03 1 larve 0 72 Vlaanderen Zuid-Beveland Vijver Parkweg, Goes vijver in stadspark 3 53'58" 51 30'30" 7-okt-04 1 larve 0 77 Zuid-Beveland Molenvest, Goes vijver in stadspark 3 53'08" 51 30'30" 24-apr larve Oost-Zeeuws- Molenkreek bij duiker kreek 3 49'60" 51 13'48" 10-jul larve Vlaanderen Zuid-Beveland Oostvest Goes, Voorstad singelgracht 3 53'42" 51 30'09" 28-mei larve Walcheren Vroon, Westkapelle duinmeertje 3 26'45" 51 32'32" 29-mei-08 1 larve Zuid-Beveland Gracht rond begraafplaats, dorpsvijver 3 49'05" 51 28'20" 14-mei-09 3 larve 0 56 Heinkenszand Oost-Zeeuws- Molenkreek bij duiker kreek 3 49'60" 51 13'48" 10-jul larve Vlaanderen Oost-Zeeuws- Moerspuise watergang watergang 3 56'15" 51 13'19" 22-jun-09 6 larve 0 70 Vlaanderen Oost-Zeeuws- Bovenstrooms stuw kreek 3 54'59" 51 14'12" 17-okt larve Vlaanderen Moerspuise watergang Oost-Zeeuws- Boschkreek (Koewacht) kreek 3 59'06" 51 14'11" 16-jun-11 1 larve 0 67 Vlaanderen Schouwen Lage Zoom, Renesse kreek 3 46'50" 51 43'33" 16-mei-11 1 larve Tholen Gemaal Van Haaften kreek 4 10'06" 51 35'48" 6-aug-12 1 larve Agraylea sexmaculata Gebied Locatie Watertype Lat Long Datum Aantal Stadium Hoogte Chloride Zuid-Beveland Waterpartij west nabij waterpartij in 4 13'58" 51 24'10" 29-jul-04 4 larve Spuikanaal, Bath nieuwe natuur Zuid-Beveland Kreekrest, Hoogerwaardpolder waterpartij in 4 14'50" 51 26'03" 16-sep-05 1 larve 0 n.a. Zuid-Beveland Vate Slotstraat, Baarland nieuwe dorpsvijver natuur 3 53'17" 51 24'28" 25-sep-08 5 larve 0 85 Zuid-Beveland Kreekrest, Calandpolder kreek 3 43'24" 51 30'39" 12-mei-09 3 larve Zuid-Beveland Vijver Vijverstraat, Rilland dorpsvijver 4 11'00" 51 24'53" 27-sep 1 larve 1 67 Zuid-Beveland Driewegen tuinvijver 3 48'14" 51 25'08" 20-jul-13 1 m, 1 v adult 0 n.a. Noord-Beveland Inlaag Thoornpolder inlaag 3 44'23" 51 35'35" 10-jul-13 2 larve Met deze Hydroptilidae zijn nu 51 soorten Trichoptera voor Zeeland bekend. Verdere monitoring zal meer leren over de verspreiding van Hydroptilidae in de provincie. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 13

14 Referenties Tempelman, D. (2013). Agraylea sexmaculata nieuw voor Zeeland. De Digitale Kokerjuffer 16: ABSTRACT Two new species of Hydroptilidae new for the Province of Zeeland. Larvae of three species of Hydroptilidae (Trichoptera) were collected in Zeeland Province (The Netherlands). These three species are Agraylea multipunctata, A. sexmaculata and Orthotrichia costalis. Of these, Agraylea multipunctata had been recorded as adult in Larvae of these species have been collected since 2008 (Agraylea multipunctata), 2004 (A. sexmaculata) and 1995 (Orthotrichia costalis). Large parts of the province contain mainly brackish waters due to the 1953 flooding disaster. However, with the presented records, it is apparent that not only freshwater garden ponds contribute to the occurrence Hydroptilidae. However, records are still very localized and not yet all (previous) islands have their share of Hydroptilidae records. Ongoing monitoring will be necessary to see if indeed more Trichoptera species will be able to colonize or re-colonize this region. Adressen van de auteurs / Authors addresses Ron Brand, Waterschap Scheldestromen, Ron.brand@scheldestromen.nl David Tempelman, David.tempelman@grontmij.nl De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 14

15 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in België Koen Lock Beraeodes minutus (Beraeidae) werd voor het eerst sinds 1983 opnieuw gevangen in Wallonië. De soort werd aangetroffen op 1.VI.2013 aan de Lomme ter hoogte van Éprave (provincie Namen) (det. et leg. K. Lock). Ecnomus tenellus (Ecnomidae) Joost Mertens (Vlaamse Milieumaatschappij) liet weten dat sinds enkele jaren opnieuw kokerjuffers worden gevonden in de Schelde ter hoogte van Destelbergen. Het betreft voorlopig enkel de soort Ecnomus tenellus, die recent ook in het nabijgelegen natuurreservaat de Damvallei werd gevangen (Lock, 2013). Limnephilus decipiens (Limnephilidae) werd voor het eerst aangetroffen in de provincie Antwerpen. Eén mannetje werd op licht gevangen op 28.IX.2013 aan Den Diel te Mol. Dit was trouwens de enige schietmot die deze avond naar de lamp kwam (det. et leg. K. Lock). Limnephilus nigriceps (Limnephilidae) werd niet meer in België waargenomen sinds Daniel Martin vond op 23.XI.2012 vijf exemplaren in Modave (provincie Luik) ( Limnephilus vittatus (Limnephilidae) werd voor het eerst gemeld voor West-Vlaanderen. Wim Declercq trof één exemplaar aan op licht op 19.X.2012 te Hooglede. Ward Vercruysse vond op 6.V.2014 één exemplaar in de Zwinnebosjes te Knokke. Determinatie van oud materiaal dat recent werd teruggevonden op het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (met dank aan Wouter Dekoninck en Yves Samyn) leverde bovendien 19 larven op die op 26.V.1920 werden verzameld door A. Kolder te Knokke. Oligostomis reticulata (Phryganeidae) werd voor het eerst gevonden in de provincie Luxemburg. Dit betreft trouwens pas de tweede waarneming voor Wallonië (Sanabria et al., 2012). De soort werd aangetroffen te Vance op 18.V.2013 (det. et leg. K. Lock).. Plectrocnemia brevis (Polycentropodidae) Recent werd Plectrocnemia brevis ontdekt in België (Lock & Goethals, 2012b). Er werden toen larven gevonden in een kalktufbron in de Voerstreek. Sindsdien werden al in zeven Vlaamse kalktufbronnen larven van deze soort gevonden. Op 4.VII.2014 kon de aanwezigheid van deze soort in België voor het eerst worden bevestigd aan de hand van het imago. In Bos 't Ename (Oost-Vlaanderen) werd namelijk een vrouwtje uit de vegetatie gesleept. Hierbij viel op dat de voorvleugel duidelijk bleker was dan bij Plectrocnemia conspersa en Plectrocnemia geniculata. Andere soorten die langs dit kalktufbronnetje werden gevonden zijn: Crunoecia irrorata, Cyrnus trimaculatus, Limnephilus auricula, Plectrocnemia conspersa, Sericostoma personatum, Tinodes unicolor en Tinodes waeneri (det. et leg. K. Lock). Tinodes unicolor (Psychomyiidae) werd voor het eerst in Oost-Vlaanderen waargenomen. Enkele vrouwtjes werden gevangen bij een kalktufbron in Kwaremont op 22.VII.2013 (det. et leg. K. Lock). Referenties Lock, K. (2013). Schietmotten van de Damvallei (Oost-Vlaanderen). De Digitale Kokerjuffers 16, 2-5. Sanabria, M.J., K. Lock, M. Scheepens & D. Tempelman (2012). Oligostomis reticulata (Linnaeus, 1761) (Trichoptera, Phryganeidae) recorded again in The Netherlands and Belgium. Lauterbornia 75, De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 15

16 Limnephilus luridus Curtis 1834 herontdekt in Vlaanderen Koen Lock Tot nu toe werd Limnephilus luridus Curtis 1834 (Fig. 1) slechts tweemaal waargenomen in Vlaanderen. Op 19.VI.1889 werd in Munsterbilzen (provincie Limburg) één vrouwtje gevangen en op 19.V.1900 verzamelde G. Severin ook één vrouwtje in Mol (provincie Antwerpen) (databank TrichoBel). Op 18.VII.2014 werden drie vrouwtjes gevangen op licht in het Vloethemveld te Snellegem (UTM: 31UES0866; hoogte boven zeeniveau: 10 m; provincie West-Vlaanderen). Dit betreft dus de eerste waarneming sinds meer dan een eeuw en tevens de eerste waarneming voor de provincie West-Vlaanderen. De drie exemplaren werden gevangen langs een drooggevallen beek midden in een bos. Andere soorten die dezelfde nacht ook werden gevangen, waren Agrypnia varia, Glyphotaelius pellucidus, Limnephilus affinis, Limnephilus auricula, Limnephilus centralis, Limnephilus flavicornis, Limnephilus vittatus en Trichostegia minor. Deze soorten behoren allemaal tot de nauw verwante families Limnephilidae en Phryganeidae. Al deze soorten hebben een langlevend adult stadium en vele ervan houden bovendien een zomerdiapause, wat ze in staat stelt de zomerdroogte te overleven. In Wallonië zijn de waarnemingen geconcentreerd in de Hoge Venen (databank TrichoBel). In Nederland is de soort zeer zeldzaam (Higler, 2008) en ook in Frankrijk (Coppa, 2014) en Duitsland (Robert, 2001) komt de soort slechts hier en daar voor. In het Groothertogdom Luxemburg werd de soort nog niet waargenomen. Fig. 1 Vrouwtje Limnephilus luridus Curtis 1834 (Foto: Koen Lock). Female of Limnephilus luridus Curtis 1834 (photo: Koen Lock). Referenties Coppa, G. (2014). Trichoptères : atlas de distribution des espèces. Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). EIS-Nederland, Leiden. Robert, B. (2001). Verzeichnis der Köcherfliegen (Trichoptera) Deutschlands. Entomofauna Germanica 5, Abstract Limnephilus luridus Curtis 1834 was reported for Flanders again after more than a century without observations. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 16

17 Oligostomis reticulata gevonden in het beheergebied van Waterschap Vechtstromen Rob Heusinkveld & Eelke Schoppers Door de fusie van Waterschap Regge en Dinkel met Waterschap Velt en Vecht in 2014 is Waterschap Vechtstromen een partner geworden voor het waterlaboratorium Aqualysis in Zwolle. Voor wat betreft het hydrobiologisch meetnet is dit een nieuwe regio voor Aqualysis. Waterschap Vechtstromen heeft een aantal bronnen en droogvallende bovenlopen in het meetprogramma opgenomen en de wens was om deze vroeg in het jaar te bemonsteren. Vandaar en mede door de hoge temperaturen in het vroege voorjaar is Aqualysis halverwege maart begonnen met het bemonsteren van deze wateren. Op 19 maart 2014 is de Dollandbeek aan de Rutermedenweg, gemeente Weerselo (KRWwatertype R3, droogvallende bovenloop; hoogte boven zeeniveau: 10,5 m) op macrofauna bemonsterd. In het veld viel het op dat, ondanks de vroege periode in het jaar, er al heel veel schietmotten aan het vliegen waren. Het betrof tientallen opvallende imago s met een uitgebreide tekening op de vleugels (Fig. 1). In het veld konden deze actieve schietmotten goed worden bestudeerd en gefotografeerd. We herkenden de soort niet direct maar vermoedden dat het om een soort uit de familie Phryganeidae ging. In het veld is een volwassen exemplaar gevangen. Omdat wij het vermoeden hadden dat het een bijzondere soort zou kunnen zijn Fig. 1 is er een foto gemaakt en opgestuurd naar Maria Sanabria en David Tempelman. We kregen die dag al snel een enthousiaste Maria aan de telefoon die vertelde dat we de zeldzame soort Oligostomis reticulata hadden gevangen. Oligostomis reticulata in het veld. (foto: Eelke Schoppers). Oligostomis reticulata photographed on site (photo: Eelke Schoppers). Oligostomis reticulata is een zeldzame soort die in Nederland lang verdwenen leek te zijn, maar die sinds 2010 weer in ons land is aangetroffen (Tempelman et al., 2011; Sanabria et al., 2012). Uit Oost-Nederland is in het verleden maar één waarneming bekend, namelijk een waarneming uit 1952 van een adult exemplaar in de omgeving van Buurse (ten zuiden van Enschede). De huidige vindplaats ligt ten noorden van Hengelo en Oldenzaal ten zuiden van het dorp Weerselo) en ligt ruim 20 km noordelijker dan de historische vindplaats. De Dollandbeek is een droogvallende bovenloop die door een bos (het Dolland) stroomt en enkele honderden meters benedenstrooms uitmondt in de Weerselerbeek. De Dollandbeek is gemiddeld 1,2 m breed en 7 cm diep. De stromingsvariatie is matig en de beek had tijdens de bemonstering een gemiddelde stroomsnelheid van 13,1 cm/s. De beek is grotendeels beschaduwd en bevat naast zand en een beetje slib veel grof detritus van bladmateriaal, hout en takjes. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 17

18 Fig. 2 Dollandbeek, Rutermedenweg, Weerselo (Waterschap Vechtstromen locatie nr ; x: 255,9 y: 485,1) op 19 maart 2014, vindplaats van Oligostomis reticulata (foto s: Eelke Schoppers). Dollandbeek lowland stream, Weerselo (the Netherlands), location where dozens of adult Oligostomis reticulata were found on 19 March 2014 (photos: Eelke Schoppers). In het meegenomen materiaal zijn geen larven van Oligostomis reticulata aangetroffen. Wel werden er veel grote, lege en half vergane Phryganeidae-achtige kokers van plantaardig materiaal aangetroffen die waarschijnlijk bij deze soort horen. Verder zijn er op deze locatie grote aantallen van de kokerjuffersoorten Ironoquia dubia, Glyphotaelius pellucidus en enkele exemplaren van de soort Trichostegia minor aangetroffen. Naar aanleiding van de hoeveelheid imago s die we in het veld hebben zien vliegen en de lege huisjes in het monster, vermoeden we dat op deze locatie een populatie van Oligostomis reticulata aanwezig is. Door de vroege vliegperiode is de trefkans bij reguliere macrofaunabemonstering erg klein. Nadere veldstudie in het vroege voorjaar kan uitwijzen in welke mate deze soort in dit gebied voorkomt. Dankwoord Voor het beschikbaar stellen van deze informatie voor dit artikel bedanken wij Bert Knol en Gerhard Duursema (Waterschap Vechtstromen). Onze werkgever wordt bedankt voor het beschikbaar stellen van de benodigde extra tijd. Maria Sanabria en David Tempelman worden bedankt voor het determineren van deze soort aan de hand van foto s. Rob Heusinkveld Eelke Schoppers Team Hydrobiologie Fig. 3 Oligostomis reticulata in het veld (foto: Eelke Schoppers). Oligostomis reticulata in the field (photo: Eelke Schoppers). De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 18

19 Referenties Sanabria, M.J., K. Lock, M. Scheepens & D. Tempelman (2012). Oligostomis reticulata (Linnaeus, 1761) (Trichoptera, Phryganeidae) recorded again in The Netherlands and Belgium. Lauterbornia 75, Tempelman, D., K. Lock, M. Scheepens & M.J. Sanabria (2011). Oligostomis reticulata opnieuw in Nederland en Vlaanderen gevonden. De digitale Kokerjuffer, jaargang 7, nummer 12, mei ABSTRACT Oligostomis reticulata found again in Twente for the first time since During routine sampling of macro-invertebrates on 19 March 2014 at Dollandbeek lowland stream (Twente, the Netherlands), dozens of adults of Oligostomis reticulata were seen. This Twente region sampling site is 20 km away from a location where in 1952 the species was last found in the eastern region of the country. It is considered likely that a population of this rare species is present in the region. The species was in 2010 rediscovered for the Netherlands in the Campine region near Flanders. Both in the Netherlands and Flanders, the species was at that time found again for the first time in over 50 years. Een middag schietmotten vangen langs de Geul Koen Lock Inleiding Kokerjuffers worden tijdens waterkwaliteitsbepalingen gewoonlijk gevangen met een handnet. De adulte schietmotten kunnen het makkelijkst s nachts gevangen worden op licht. Een andere methode is echter om actief door de vegetatie te slepen. Deze methode werkt echter niet goed bij stilstaande wateren, maar wel langs beken en rivieren. Echt mooi weer is daarvoor niet eens nodig: te zonnig weer zorgt er zelfs voor dat schietmotten zich dieper in de vegetatie verstoppen. Ook de onderzijde van bruggen afspeuren is een handige techniek om snel schietmotten te vinden en dit kan zelfs bij heel slecht weer. Een extra voordeel is dat je daar ook makkelijk foto s kan nemen. Materiaal en methode Op 2 augustus 2014 werden op vijf plaatsen langs de Geul (Tabel 1) schietmotten gevangen met een sleepnet en door het afspeuren van de onderzijde van bruggen. Het weer was die dag wisselvallig met wolken waar af en toe de zon doorbrak en met af en toe een bui. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 19

20 Tabel 1. Schietmotten die op 2.VIII.2014 werden gevangen op vijf plaatsen langs de Geul. Caddisflies, recorded on 2 August 2014 on five locations along the river Geul (the Netherlands). Gulpen Partij Mechelen Hurpesch Epen Adicella reducta (McLachlan 1865) * Athripsodes albifrons (Linnaeus 1758) * * * Athripsodes cinereus (Curtis 1834) * * * Ceraclea dissimilis (Stephens 1836) * Cyrnus trimaculatus (Curtis 1834) * * Hydropsyche pellucidula (Curtis 1834) * Hydropsyche siltalai Doehler 1963 * Lepidostoma basale (Kolenati 1848) * * * * Lype phaeopa (Stephens 1836) * * * Mystacides azureus (Linnaeus 1761) * Mystacides niger (Linnaeus 1758) * * Psychomyia pusilla (Fabricius 1781) * Rhyacophila dorsalis (Curtis 1834) * * Silo pallipes (Fabricius 1781) * * * Tinodes waeneri (Linnaeus 1758) * Aantal soorten Resultaten Op 2.VIII.2014 werden op vijf plaatsen langs de Geul in totaal 15 soorten schietmotten waargenomen (Tabel 1). Het aantal varieerde van twee in Hurpesch tot negen in Partij. In Hurpesch kon eigenlijk niet worden gesleept en werden enkel twee soorten gezien op de onderzijde van de brug. Omdat de Geul een vrij goede waterkwaliteit heeft, werden heel wat bijzondere soorten aangetroffen (Tabel 1). Omdat de Geul vrij goed wordt bemonsterd, werden alle soorten behalve Tinodes waeneri reeds eerder als larve in de Geul gevangen en daarnaast werden er nog larven van een aantal andere soorten gevonden (Korsten, mondelinge mededeling). Onder elke brug werd bovendien Zwart weeskind aangetroffen: een spectaculaire nachtvlinder die in opmars is. Discussie Eigenlijk was ik die dag op zoek naar Odontocerum albicorne (Scopoli 1763), maar die kon ik helaas niet vinden. Deze soort werd in 2005 nog één maal als larve in de Geul aangetroffen nabij de Belgische grens, maar werd daarvoor sinds 1967 niet meer in Nederland gevonden. De resultaten tonen echter dat ook overdag op slechts drie uur tijd heel wat soorten kunnen worden gevonden door het slepen en het afspeuren van de onderzijde van bruggen. Voor lampvangsten mag het niet te koud zijn: als je het al koud krijgt in een T-shirt is waarschijnlijk wat te koud om veel te vangen en wanneer er dauw op de vegetatie komt, mag je het al helemaal vergeten. Voor sleepvangsten moet het echter niet zo warm zijn en deze techniek is dus een prima alternatief om op minder warme dagen toch schietmotten te inventariseren. Abstract - On 2.VIII.2014, 15 caddisfly species were observed along the river Geul (the Netherlands) by sweeping the vegetation and looking at the underside of bridges. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 20

21 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in Nederland David Tempelman Agapetus ochripes (Glossosomatidae) Larven van deze soort werden aangetroffen in Zuid- Limburg in de Selzerbeek. Deze soort stond als uitgestorven bekend (Higler, 2008), dus is het wel verheugend dat de soort zich weer in ons land heeft gevestigd. Monique Korsten van het Waterschap Roer & Overmaas schrijft op pagina 2 van deze Digitale Kokerjuffer over deze bijzondere waarneming. Brachycentrus subnubilus (Brachycentridae) Talloze volwassen dieren van deze soort werden op 14 april 2014 waargenomen door Luuk en Thijs Belgers aan de Roer in midden Limburg. Onderstaande foto geeft een indruk van dit spektakel. Fig. 1. Brachycentrus subnubilus op 14 april 2014 langs de Roer bij Herkenbosch (Limburg, Nederland) (foto: Luuk Belgers). Brachycentrus subnubilus on 14 April 2014 along the river Roer at Herkenbosch (the Netherlands) (photo: Luuk Belgers). Na de eerste vondsten van larven in 2011, werden in juni 2013 talrijke larven aangetroffen bij de fietsbrug bij Paarlo (Van Maanen et al., 2013). De waarneming in 2014 van honderden Brachycentrus subnubilus is voor Nederland opmerkelijk: tot nu toe waren slechts enkele waarnemingen gedaan van volwassen dieren en nooit meer dan enkele individuen bij elkaar (bron data: EIS database). Erotesis baltica (Leptoceridae) Een mannetje van deze soort troffen Maria J. Sanabria en ik zelf op 26 juli 2014 aan op licht langs de oever van het Holtveen, Dwingelderveld (N 52,795 E 6,441). De soort is nieuw voor de provincie Drenthe. Grammotaulius nitidus (Limnephilidae) Nadat in 2011 bleek dat de soort talrijk op west Vlieland is, doken ook waarnemingen op van Ameland en in de duinen van Noord-Holland en De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 21

22 het Lauwersmeer, waar de soort werd aangetroffen tijdens de 1000-soortendag. Waarnemingen buiten de Waddeneilanden werden in Nederland voor het laatst gedaan in de jaren 70, toen de soort nog verspreid over het land werd aangetroffen (bron data: EIS database). Holocentropus insignis (Polycentropodidae) Volwassen dieren van deze soort en larven, hoogstwaarschijnlijk ook van deze soort, werden in het voorjaar van 2014 door Harry Boonstra en Rink Wiggers aangetroffen bij Fochteloo (Drenthe), op de plek waar ze in 2012 door Koen Lock werden ontdekt (Tempelman & Lock, 2013). De larven zijn nog niet eerder beschreven maar het verzamelde materiaal wijkt af binnen het genus (meded. H. Boonstra). Een publicatie is in voorbereiding. Hydroptila cornuta (Hydroptilidae) Circa 1000 Hydroptilidae, vermoedelijk voor het grootste deel Hydroptila cornuta, kwamen op 24 juli 2014 op licht langs het Oudemolendiep bij Oudemolen (Drenthe) (N 53,049 E 6,646). Op 23 juli 2014 werd ook 1 aangetroffen aan het Taaiveen bij Spier (N 52,816 E 6,490) (fig. 2) (beide waarnemingen leg. et det. M.J. Sanabria en D. Tempelman). De soort was op 25 juli 2013 al aangetroffen aan het Oudemolendiep door Koen Lock (Lock et al., 2013). Fig. 2 Hydroptila cornuta achterlijfspunt ventraal. Taaiveen Spier (Drenthe), 23 juli 2014 (foto: D. Tempelman). Ventral view of Hydroptila cornuta. Taaiveen Spier (Drenthe, the Netherlands), 23 July 2014 (photo: D. Tempelman). Hydroptila dampfi (Hydroptilidae) Koen Lock ving op 24 juli en 4 te Zwartewaal bij Rotterdam (N 51,891 E 4,222). Op 22 juni 2009 was de soort hier al eerder aangetroffen, toen voor het eerst sinds 1934, toen de soort aan de Kagerplassen is gevonden (Higler, 2008). Hydroptila forcipata (Hydroptilidae) In een macrofaunamonster van 14 mei 2012 uit de Selzerbeek bij Mamelis (Zuid-Limburg) werd een mannelijke pop van Hydroptila forcipata aangetroffen (zie ook elders in dit nummer). Dit is met terugwerkende kracht de tweede vondst van Nederland. H. forcipata werd voor het eerst gevonden op 23 juni 2003 in ven de Banen (bij Nederweert), leg. H. van Kleef (Higler, 2008); de derde vondst betrof 1 en 2 langs de Geul op 4 oktober 2013 (Tempelman & Sanabria 2013b). Limnephilus centralis (Limnephilidae) Een adult van deze soort werd gefotografeerd op 17 juni 2014 door John Hoekstra in Wijnjeterperschar (N 53,061 E 6,160). De soort was al wel bekend van Wijnjeterp: op 5 augustus 1966 werden hier 2 verzameld. Het is de tweede waarneming in Nederland van een adult van deze soort sinds 1983 (bron data: EIS-database). In 2013 is de soort ook als adult verzameld door Harry Boonstra bij Bakkeveen. Verder zijn recent alleen larvenwaarnemingen bekend, de laatste in 2000 door Bert Knol (Waterschap De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 22

23 Regge & Dinkel). Ook in België zijn veel meer oude dan recente waarnemingen bekend; in Vlaanderen werd de soort in 2011 aangetroffen, de eerste waarnemingen sinds 1918 (Lock & Uyttenbroeck, 2012). Limnephilus nigriceps in plaats van L. ignavus (Limnephilidae) Een waarneming van een exemplaar te Kwintelooijen (18 november 2011), gemeld in de 13 e Digitale Kokerjuffer (Tempelman et al., 2011) beschouwen we bij nader inzien als L. nigriceps. Het lichaam is vrijwel zwart, terwijl bij L. ignavus warme, oranje tinten overheersen. Micropterna lateralis (Limnephilidae) - 1 werd op 30 april 2014 uit vegetatie gesleept in de Mortelen (N 51,545 E 5,326) door Albert Dees (Aquon). De Mortelen ligt in zuidoost Brabant. Uit de provincie Brabant zijn pas twee eerdere vondsten bekend van deze soort (Higler, 2008). Molanna albicans (Molannidae) Deze soort werd, als larve, voor het eerst aangetroffen buiten Drenthe: Harry Boonstra ving larven van de soort in de provincie Groningen en later ook adulten (Boonstra & Wiggers, in voorbereiding). Oligostomis reticulata (Phryganeidae) werd aangetroffen in Twente door Rob van Heusinkveld (Aqualysis). Zie pagina 9 in deze nieuwsbrief. Oxyethira falcata (Hydroptilidae) Op 2 augustus 2014 werden in de Kromhurken langs de Keersop bij Bergeijk 6 aangetroffen op licht (leg. et det. M.J. Sanabria en D. Tempelman). Ook werd hier een vrouwtje van Goera pilosa gevangen. Oxyethira falcata werd recent verschillende keren in zuidoost Brabant aangetroffen: in Kaaistoep en aan de Beekloop (Tempelman & Sanabria, 2013a). Psychomyia pusilla (Psychomyiidae) 1 en 1 werden op 24 mei 2014 aangetroffen op licht op het Zeeburgereiland te Amsterdam, net binnen de Ring A10 (N 52,372 E 4,972, hoogte boven zeeniveau: 1 m). Eerder werd de soort al massaal aangetroffen bij Diemen (Tempelman, 2012). Stenophylax permistus (Limnephilidae) In 2014 werden al meer dan 20 waarnemingen gedaan van deze soort, dubbel zoveel als het vorige topjaar De soort duikt veel op in Limburg, maar ook verspreid in het land en is o.a. in de duinen bij Alkmaar aangetroffen. Met dank aan de waarnemers die hun waarnemingen invoerden op Waarneming.nl; aan Luuk en Thijs Belgers voor het ter beschikking stellen van foto s van Brachycentrus subnubilus; aan Koen Lock voor het melden van Hydroptila dampfi; aan Monique Korsten en Barend van Maanen (Waterschap Roer & Overmaas) voor hun meldingen van Limburg, aan Harry Boonstra (Koeman & Bijkerk) voor het doorgeven van verschillende bijzondere waarnemingen, aan Albert Dees (Aquon) voor het melden van Micropterna lateralis en aan Maria J. Sanabria (Aquon) voor de samenwerking bij het veldwerk en determinaties van schietmotten. De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 23

24 Referenties Boonstra, H. & R. Wiggers (in voorbereiding). Een nieuwe en tevens eerste larvenvondst van de kokerjuffer Molanna albicans buiten Drenthe (Trichoptera: Molannidae). Higler, L.W.G Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). European Invertebrate Survey- Nederland. 248 pp. Lock, K., D. Tempelman & P. Neu (2013). Hydroptila cornuta teruggevonden in Nederland en onzekerheid over de status van Hydroptila simulans. De Digitale Kokerjuffer 16: Lock, K. & R. Uyttenbroeck (2012). Limnephilus centralis herontdekt in Vlaanderen. De Digitale Kokerjuffer 14: Sanabria, M.J., K. Lock, M. Scheepens & D. Tempelman (2012). Oligostomis reticulata (Linnaeus, 1761) (Trichoptera, Phryganeidae) recorded again in The Netherlands and Belgium. Lauterbornia 75, Tempelman, D, J. Bouwmans & H. Cuppen (2011). Nieuwe vondsten van Limnephilus ignavus. De Digitale Kokerjuffer 13: Tempelman, D. (2012). Psychomyia pusilla aangetroffen bij Amsterdam, een algemene bewoner van het Amsterdam-Rijnkanaal? De Digitale Kokerjuffer 14: Tempelman, D. & K. Lock (2013). Nieuwe vondst van Holocentropus insignis nabij het Esmeer. De Digitale Kokerjuffer 15: Tempelman, D. & M. Sanabria (2013a). Schietmotten aan de Beekloop en de Maaij bij Bergeijk (Brabant), met nieuwe vondsten van Oxyethira falcata. De Digitale Kokerjuffer 15: Tempelman, D. & M. J. Sanabria (2013b). Nieuwe vondsten van Hydroptila forcipata en Ithytrichia lamellaris langs de Geul. De Digitale Kokerjuffer 16: De Digitale Kokerjuffer jaargang 10, nummer 17: Pagina 24

eerste waarneming van de schietmot ecclisopteryx dalecarlica in nederland en nieuwe vondsten in belgië (trichoptera: limnephilidae)

eerste waarneming van de schietmot ecclisopteryx dalecarlica in nederland en nieuwe vondsten in belgië (trichoptera: limnephilidae) eerste waarneming van de schietmot ecclisopteryx dalecarlica in nederland en nieuwe vondsten in belgië (trichoptera: limnephilidae) Maria Judith Sanabria & Koen Lock De larven van Trichoptera heten kokerjuffers

Nadere informatie

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas University of Groningen Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

Macrofaunanieuwsmail 144, 26 september 2018

Macrofaunanieuwsmail 144, 26 september 2018 Macrofaunanieuwsmail 144, 26 september 2018 verwacht begin oktober De herfst is begonnen. heb je nieuws, weetjes of vragen, blijf SCHRIJVEN en stuur je bericht naar: macrofauna@rws.nl Alle verschenen nummers

Nadere informatie

eerste larvenvondst van de kokerjuffer molanna albicans buiten drenthe (trichoptera: molannidae)

eerste larvenvondst van de kokerjuffer molanna albicans buiten drenthe (trichoptera: molannidae) eerste larvenvondst van de kokerjuffer molanna albicans buiten drenthe (trichoptera: molannidae) Harry Boonstra & Rink Wiggers Ondanks de fors toegenomen aandacht voor watermacrofauna sinds begin jaren

Nadere informatie

Macrofaunanieuwsmail 90, 22 maart 2010

Macrofaunanieuwsmail 90, 22 maart 2010 Macrofaunanieuwsmail 90, 22 maart 2010 Beste lezers, Het is lente. Er is weer leuke en informatieve kopij binnengekomen. Hiervoor hartelijk dank. Zeker genoeg voor een lekker leesuurtje in de zon. Ook

Nadere informatie

De Digitale Kokerjuffer

De Digitale Kokerjuffer De Digitale Kokerjuffer Jaargang 11, Nummer 18: 2015 Digitale nieuwsbrief van de EIS-werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, februari

Nadere informatie

University of Groningen. Quantitative CT myocardial perfusion Pelgrim, Gert

University of Groningen. Quantitative CT myocardial perfusion Pelgrim, Gert University of Groningen Quantitative CT myocardial perfusion Pelgrim, Gert IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Crane, L. M. A. (2011). Intraoperative fluorescence imaging in cancer Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Crane, L. M. A. (2011). Intraoperative fluorescence imaging in cancer Groningen: s.n. University of Groningen Intraoperative fluorescence imaging in cancer Crane, Lucia Marie Albertine IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

University of Groningen. Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda

University of Groningen. Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda University of Groningen Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Health targets: navigating in health policy. van Herten, L.M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Health targets: navigating in health policy. van Herten, L.M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Health targets: navigating in health policy van Herten, L.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Herten, L. M. (2001). Health targets: navigating

Nadere informatie

Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater,

Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater, Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater, 1991 2008 Indicator 15 juli 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt

Nadere informatie

De Digitale Kokerjuffer

De Digitale Kokerjuffer De Digitale Kokerjuffer Jaargang 9, Nummer 16: oktober 2013 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, oktober

Nadere informatie

Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater,

Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater, Natuurkwaliteit van macrofauna in oppervlaktewater, 1991 2010 Indicator 27 november 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen De ontwikkeling van prikkelverwerking bij mensen met een Autisme Spectrum Stoornis en de invloed van hulp en begeleiding gedurende het leven. Fortuin, Marret; Landsman-Dijkstra,

Nadere informatie

Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone

Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

afrikaanse boorvliegen geïmporteerd in nederland (diptera: tephritidae)

afrikaanse boorvliegen geïmporteerd in nederland (diptera: tephritidae) afrikaanse boorvliegen geïmporteerd in nederland (diptera: tephritidae) John T. Smit, Robert Heemskerk & Wieteke de Kogel In Nederland komen steeds meer exotische insecten voor. Vooral soorten die als

Nadere informatie

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead 7.1 Exploring Combinations of Ten Look at these cubes. 2. Color some of the cubes to make three parts. Then write a matching sentence. 10 What addition sentence matches the picture? How else could you

Nadere informatie

De Digitale Kokerjuffer

De Digitale Kokerjuffer De Digitale Kokerjuffer Jaargang 9, Nummer 15: januari 2013 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera Amsterdam / Gent, januari 2013 Deze nieuwsbrief is bedoeld om geïnteresseerden in kokerjuffers

Nadere informatie

Voortgang ontwikkeling Lunterse beek Plan Wittenoord en traject KleinWolfswinkel-Engelaar

Voortgang ontwikkeling Lunterse beek Plan Wittenoord en traject KleinWolfswinkel-Engelaar Voortgang ontwikkeling Lunterse beek Plan Wittenoord en traject KleinWolfswinkel-Engelaar In de Wijerd van december jl. heeft u in het artikel Kronkelende beek is nog geen natuurlijke beek kunnen lezen

Nadere informatie

Regionale Implementatie KRW

Regionale Implementatie KRW Regionale Implementatie KRW Bepaling Huidige toestand waterlichamen Dommel Martijn Antheunisse, Vakgroep Ecologie, Ws De Dommel Inhoud Ws. De Dommel - 26 KRW waterlichamen Huidige situatie 2009: Biologische

Nadere informatie

KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES.

KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES. KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES. Verslag Joop de Bakker Actieplan Met het actieplan wordt aandacht gevraagd voor zes karakteristieke

Nadere informatie

Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and

Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Tijdschrift voor Genderstudies (2018). Jaarrekening Stichting Tijdschrift voor Vrouwenstudies.

Citation for published version (APA): Tijdschrift voor Genderstudies (2018). Jaarrekening Stichting Tijdschrift voor Vrouwenstudies. University of Groningen Jaarrekening 2017 Tijdschrift voor Genderstudies IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike

Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

STRAATVERLICHTING IN ASSEN. Levenscyclusanalyse van de Kegel 2000 en de Stela Square 10 LED Kerstholt, René

STRAATVERLICHTING IN ASSEN. Levenscyclusanalyse van de Kegel 2000 en de Stela Square 10 LED Kerstholt, René STRAATVERLICHTING IN ASSEN. Levenscyclusanalyse van de Kegel 2000 en de Stela Square 10 LED Kerstholt, René IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen Opvoeding op school en in het gezin. Onderzoek naar de samenhang tussen opvoeding en de houding van jongeren ten opzichte van sociale grenzen Mooren, Francisca Catharina Theodora

Nadere informatie

2019 SUNEXCHANGE USER GUIDE LAST UPDATED

2019 SUNEXCHANGE USER GUIDE LAST UPDATED 2019 SUNEXCHANGE USER GUIDE LAST UPDATED 0 - -19 1 WELCOME TO SUNEX DISTRIBUTOR PORTAL This user manual will cover all the screens and functions of our site. MAIN SCREEN: Welcome message. 2 LOGIN SCREEN:

Nadere informatie

MUIZENINVENTARISATIE KAPPERSBULTEN. Guido Lek & Harold Steendam november 2009

MUIZENINVENTARISATIE KAPPERSBULTEN. Guido Lek & Harold Steendam november 2009 MUIZENINVENTARISATIE KAPPERSBULTEN 2009 Guido Lek & Harold Steendam november 2009 Inleiding In het kader van de nieuwe zoogdierenatlas van Nederland zijn diverse onderzoeken opgestart om zoogdieren in

Nadere informatie

Introduction Henk Schwietert

Introduction Henk Schwietert Introduction Henk Schwietert Evalan develops, markets and sells services that use remote monitoring and telemetry solutions. Our Company Evalan develops hard- and software to support these services: mobile

Nadere informatie

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor University of Groningen Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf!

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf! Martijn Hooning COLLEGE ANALYSE OPDRACHT 1 9 september 2009 Hierbij een paar vragen over twee stukken die we deze week en vorige week hebben besproken: Mondnacht van Schumann, en het eerste deel van het

Nadere informatie

Travel Survey Questionnaires

Travel Survey Questionnaires Travel Survey Questionnaires Prot of Rotterdam and TU Delft, 16 June, 2009 Introduction To improve the accessibility to the Rotterdam Port and the efficiency of the public transport systems at the Rotterdam

Nadere informatie

University of Groningen. Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera

University of Groningen. Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera University of Groningen Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

University of Groningen. Up2U Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika

University of Groningen. Up2U Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika University of Groningen Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Kevers van de Habitatrichtlijn,

Kevers van de Habitatrichtlijn, Indicator 19 juni 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het oorspronkelijke areaal van

Nadere informatie

Global TV Canada s Pulse 2011

Global TV Canada s Pulse 2011 Global TV Canada s Pulse 2011 Winnipeg Nobody s Unpredictable Methodology These are the findings of an Ipsos Reid poll conducted between August 26 to September 1, 2011 on behalf of Global Television. For

Nadere informatie

Resultaten van een Malaisevalcampagne langs een brakke sloot in de Jeronimuspolder (Sint-Laureins, Oost-VIaanderen, Belgie)

Resultaten van een Malaisevalcampagne langs een brakke sloot in de Jeronimuspolder (Sint-Laureins, Oost-VIaanderen, Belgie) Bullet ill de la Societe royale beige d 'Eutomologie/Bulletiu vau de Kouiuklijke Belgische Vereuigiug voor Eutomologie, 149 (2013) : I I 7-130 Resultaten van een Malaisevalcampagne langs een brakke sloot

Nadere informatie

Ecologische monitoring; standaardisatie?

Ecologische monitoring; standaardisatie? Ecologische monitoring; standaardisatie? Auteur: H.E. Keizer-Vlek Methode zou moeten afhangen van het doel Maar data worden vaak voor meerdere doeleinden gebruikt: vaststellen ecologische toestand detecteren

Nadere informatie

University of Groningen. De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der

University of Groningen. De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der University of Groningen De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.

Nadere informatie

Determinatiecursus Coleoptera larven 2006

Determinatiecursus Coleoptera larven 2006 Macrofaunanieuwsmail 62, januari 2006 Allereerst de beste wensen voor 2006! Blijkbaar zijn er al een aantal goede voornemens uitgevoerd want er is alweer een nieuwsmail gevuld, dit keer aandacht voor de

Nadere informatie

Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain

Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain University of Groningen Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M.

Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M. Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G.

Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G. Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten.

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. The Effect of Difference in Peer and Parent Social Influences on Adolescent Alcohol Use. Nadine

Nadere informatie

Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen

Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen University of Groningen Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

University of Groningen. Paula voor goud Piersma, Theun. Published in: Vogels+

University of Groningen. Paula voor goud Piersma, Theun. Published in: Vogels+ University of Groningen Paula voor goud Piersma, Theun Published in: Vogels+ IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen Jongeren in de jeugdzorg en risicofactoren van zwerfgedrag. Een onderzoek naar de bijdrage van risicofactoren van zwerfgedrag op de duur van zorggebruik bij jongeren in de jeugdzorg.

Nadere informatie

Een eerste kennismaking met de larven van de Turkse koraaljuffer en de Griekse vuurjuffer

Een eerste kennismaking met de larven van de Turkse koraaljuffer en de Griekse vuurjuffer Portret Een eerste kennismaking met de larven van de Turkse koraaljuffer en de Griekse vuurjuffer C. Brochard & E. van der Ploeg Wat het onderzoek naar libellen zo interessant maakt, is dat er zelfs in

Nadere informatie

University of Groningen. Standaardrapport opgraving Swifterbant S4 Raemaekers, Daniel

University of Groningen. Standaardrapport opgraving Swifterbant S4 Raemaekers, Daniel University of Groningen Standaardrapport opgraving Swifterbant S4 Raemaekers, Daniel IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph

Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Habitat preferentie en verstoring in een zandige laaglandbeek: een experimentele benadering. Dorine Dekkers & Piet Verdonschot (Alterra, Wageningen)

Habitat preferentie en verstoring in een zandige laaglandbeek: een experimentele benadering. Dorine Dekkers & Piet Verdonschot (Alterra, Wageningen) Contract no. GOCE-CT-23-5554 Habitat preferentie en verstoring in een zandige laaglandbeek: een experimentele benadering Dorine Dekkers & Piet Verdonschot (Alterra, Wageningen) soorten klimaatsverandering

Nadere informatie

University of Groningen. Safe and Sound van den Bosch, Kirsten Anna-Marie

University of Groningen. Safe and Sound van den Bosch, Kirsten Anna-Marie University of Groningen Safe and Sound van den Bosch, Kirsten Anna-Marie IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der

De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der University of Groningen De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M.

Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M. Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON

AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON juni 2007 In

Nadere informatie

Today's talented youth field hockey players, the stars of tomorrow? Gemser, Marije

Today's talented youth field hockey players, the stars of tomorrow? Gemser, Marije University of Groningen Today's talented youth field hockey players, the stars of tomorrow? Gemser, Marije IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish

Nadere informatie

Teloceras Blagdeni (Sowerby) in het Pleistocene Maasgrind van Zuid Limburg (II)

Teloceras Blagdeni (Sowerby) in het Pleistocene Maasgrind van Zuid Limburg (II) Teloceras Blagdeni (Sowerby) in het Pleistocene Maasgrind van Zuid Limburg (II) J. H. Willems SUMMARY Teloceras blagdeni (SOWERBY) in the Pleistocene gravel of the river Maas in the South of the Dutch

Nadere informatie

Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee

Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Quality requirements concerning the packaging of oak lumber of Houthandel Wijers vof (09.09.14)

Quality requirements concerning the packaging of oak lumber of Houthandel Wijers vof (09.09.14) Quality requirements concerning the packaging of oak lumber of (09.09.14) Content: 1. Requirements on sticks 2. Requirements on placing sticks 3. Requirements on construction pallets 4. Stick length and

Nadere informatie

Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J.

Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J. University of Groningen Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Moesker, B. J. S. (2011). The role of antibodies in controlling flavivirus cell entry Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Moesker, B. J. S. (2011). The role of antibodies in controlling flavivirus cell entry Groningen: s.n. University of Groningen The role of antibodies in controlling flavivirus cell entry Moesker, Bouko Jan Sander IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Deel 1: algemene aspecten (door Harry van Buggenum)

Deel 1: algemene aspecten (door Harry van Buggenum) 20 JAAR BEEKHERSTEL door Waterschap Roer en Overmaas Met vallen, opstaan en weer doorgaan.. # Succesfactoren # Faalfactoren Deel 1: algemene aspecten (door Harry van Buggenum) Harry van Buggenum & Rob

Nadere informatie

University of Groningen. Pieces of the Puzzle Vissia, Eline Margreta

University of Groningen. Pieces of the Puzzle Vissia, Eline Margreta University of Groningen Pieces of the Puzzle Vissia, Eline Margreta IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk

Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Holwerda, A. (2013). Work outcome in young adults with disabilities Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Holwerda, A. (2013). Work outcome in young adults with disabilities Groningen: s.n. University of Groningen Work outcome in young adults with disabilities Holwerda, Anja IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde

Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde University of Groningen Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne

The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

University of Groningen. De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob

University of Groningen. De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob University of Groningen De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Ius Commune Training Programme 2015-2016 Amsterdam Masterclass 16 June 2016

Ius Commune Training Programme 2015-2016 Amsterdam Masterclass 16 June 2016 www.iuscommune.eu Dear Ius Commune PhD researchers, You are kindly invited to attend the Ius Commune Amsterdam Masterclass for PhD researchers, which will take place on Thursday 16 June 2016. During this

Nadere informatie

Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?

Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Mazzola, P. (2016). Phenylketonuria: From body to brain [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen

Citation for published version (APA): Mazzola, P. (2016). Phenylketonuria: From body to brain [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen University of Groningen Phenylketonuria Mazzola, Priscila IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Determinants of disability and functional capacity in patients with chronic low back pain Schiphorst Preuper, Henrica

Determinants of disability and functional capacity in patients with chronic low back pain Schiphorst Preuper, Henrica University of Groningen Determinants of disability and functional capacity in patients with chronic low back pain Schiphorst Preuper, Henrica IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. Geriatric Traumatology Folbert, Engelina

University of Groningen. Geriatric Traumatology Folbert, Engelina University of Groningen Geriatric Traumatology Folbert, Engelina IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie 1 Keuzetwijfels in de Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze in Relatie tot Depressie Open Universiteit Nederland Masterscriptie (S58337) Naam: Ilse Meijer Datum: juli 2011

Nadere informatie

DALISOFT. 33. Configuring DALI ballasts with the TDS20620V2 DALI Tool. Connect the TDS20620V2. Start DALISOFT

DALISOFT. 33. Configuring DALI ballasts with the TDS20620V2 DALI Tool. Connect the TDS20620V2. Start DALISOFT TELETASK Handbook Multiple DoIP Central units DALISOFT 33. Configuring DALI ballasts with the TDS20620V2 DALI Tool Connect the TDS20620V2 If there is a TDS13620 connected to the DALI-bus, remove it first.

Nadere informatie

DE OVERLEVING VAN VISDIEFJES STERNA HIRUNDO: TUSSENTIJDSE RESULTATEN VAN EEN GRONINGS KLEURRINGPROGRAMMA

DE OVERLEVING VAN VISDIEFJES STERNA HIRUNDO: TUSSENTIJDSE RESULTATEN VAN EEN GRONINGS KLEURRINGPROGRAMMA 66 JAARLIJKSE OVERLEVING VAN VISDIEFJES Sula 21(2) DE OVERLEVING VAN VISDIEFJES STERNA HIRUNDO: TUSSENTIJDSE RESULTATEN VAN EEN GRONINGS KLEURRINGPROGRAMMA ANNUAL SURVIVAL OF COMMON TERNS: PRELIMINARY

Nadere informatie

LONDEN MET 21 GEVARIEERDE STADSWANDELINGEN 480 PAGINAS WAARDEVOLE INFORMATIE RUIM 300 FOTOS KAARTEN EN PLATTEGRONDEN

LONDEN MET 21 GEVARIEERDE STADSWANDELINGEN 480 PAGINAS WAARDEVOLE INFORMATIE RUIM 300 FOTOS KAARTEN EN PLATTEGRONDEN LONDEN MET 21 GEVARIEERDE STADSWANDELINGEN 480 PAGINAS WAARDEVOLE INFORMATIE RUIM 300 FOTOS KAARTEN EN PLATTEGRONDEN LM2GS4PWIR3FKEP-58-WWET11-PDF File Size 6,444 KB 117 Pages 27 Aug, 2016 TABLE OF CONTENT

Nadere informatie

Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety

Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Libellen van de Habitatrichtlijn,

Libellen van de Habitatrichtlijn, Indicator 19 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Er staan negen soorten Nederlandse

Nadere informatie

MyDHL+ Uw accountnummer(s) delen

MyDHL+ Uw accountnummer(s) delen MyDHL+ Uw accountnummer(s) delen met anderen Uw accountnummer(s) delen met anderen in MyDHL+ In MyDHL+ is het mogelijk om uw accountnummer(s) te delen met anderen om op uw accountnummer een zending te

Nadere informatie

Landelijke klapekstertelling winter 2008/2009 Eindresultaten

Landelijke klapekstertelling winter 2008/2009 Eindresultaten Landelijke klapekstertelling winter 2008/2009 Eindresultaten Foto J. Schwiebbe - http://www.birdphoto.nl April 2009, Matthijs Broere (Waarneming.nl) & Fred Hustings (SOVON) 1. Inleiding Afgelopen winter

Nadere informatie

Waterkwaliteit KRW, 2015

Waterkwaliteit KRW, 2015 Indicator 12 januari 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De meeste waterlichamen voldoen

Nadere informatie

Meetstrategie en methodiek macrofyten 1 METHODIEK

Meetstrategie en methodiek macrofyten 1 METHODIEK ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Meetstrategie en methodiek macrofyten //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Nadere informatie

Vissenweekend Overijssel 2013

Vissenweekend Overijssel 2013 Vissenweekend Overijssel 2013 REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND Vissenweekend Overijssel 2013 Een rapportage van RAVON M.E. Schiphouwer & A. de Bruin December 2013 STICHTING RAVON POSTBUS

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Verbakel, N. J. (2007). Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma.

Citation for published version (APA): Verbakel, N. J. (2007). Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma. University of Groningen Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma. Verbakel, N. J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje

Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje UvA-DARE (Digital Academic Repository) Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje Link to publication

Nadere informatie

University of Groningen. Structured diabetes care in general practice Fokkens, Sudara Andrea

University of Groningen. Structured diabetes care in general practice Fokkens, Sudara Andrea University of Groningen Structured diabetes care in general practice Fokkens, Sudara Andrea IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

De Relatie tussen de Fysieke Omgeving en het Beweeggedrag van Kinderen gebruik. makend van GPS- en Versnellingsmeterdata

De Relatie tussen de Fysieke Omgeving en het Beweeggedrag van Kinderen gebruik. makend van GPS- en Versnellingsmeterdata De Relatie tussen de Fysieke Omgeving en het Beweeggedrag van Kinderen gebruik makend van GPS- en Versnellingsmeterdata The relationship Between the Physical Environment and Physical Activity in Children

Nadere informatie

Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik

Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik University of Groningen Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if

Nadere informatie

University of Groningen. Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo

University of Groningen. Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo University of Groningen Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

University of Groningen. Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje

University of Groningen. Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje University of Groningen Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja

Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja University of Groningen Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

Meetkunde en Lineaire Algebra

Meetkunde en Lineaire Algebra Hoofdstuk 1 Meetkunde en Lineaire Algebra Vraag 1.1 Het trapoppervlak is een afwikkelbaar oppervlak met oneindig veel singuliere punten. Vraag 1.2 Het schroefoppervlak is een afwikkelbaar oppervlak met

Nadere informatie

Preschool Kindergarten

Preschool Kindergarten Preschool Kindergarten Objectives Students will recognize the values of numerals 1 to 10. Students will use objects to solve addition problems with sums from 1 to 10. Materials Needed Large number cards

Nadere informatie

duistere heiderouwzwever exoprosopa cleomene duikt op in nederlandse wolzwevercollectie (diptera: bombyliidae)

duistere heiderouwzwever exoprosopa cleomene duikt op in nederlandse wolzwevercollectie (diptera: bombyliidae) duistere heiderouwzwever exoprosopa cleomene duikt op in nederlandse wolzwevercollectie (diptera: bombyliidae) John Smit De roodbruine heiderouwzwever Exoprosopa capucina is een fraaie en karakteristieke

Nadere informatie

Tinnitus Bartels, Hilke

Tinnitus Bartels, Hilke Tinnitus Bartels, Hilke IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. Who cares? Kamstra, Aafke

University of Groningen. Who cares? Kamstra, Aafke University of Groningen Who cares? Kamstra, Aafke IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

De Digitale Kokerjuffer

De Digitale Kokerjuffer De Digitale Kokerjuffer Jaargang 13, Nummer 20: 2017 Digitale nieuwsbrief van de EIS-werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, zomer 2017

Nadere informatie

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:

Nadere informatie

Workshop KRW Maatlatten

Workshop KRW Maatlatten Workshop KRW Maatlatten IHW netwerkdag 2018 Frank van Herpen (Royal HaskoningDHV) Marcel Tonkes (provincie Overijssel) 7 November 2018 Programma Opwarmen 15 min Technische toelichting 30 min Aan de slag

Nadere informatie