Living on the edge. Langeafstandstrekkers balanceren op het randje. foto: Ludo Goossens / Vilda

Transcriptie

1 Living on the edge Langeafstandstrekkers balanceren op het randje foto: Ludo Goossens / Vilda

2 Living on the edge Langeafstandstrekkers balanceren op het randje Rob Bijlsma Onderzoeker Elk voorjaar kijken we vol verlangen uit naar de eerste Boerenzwaluw of Fitis. Deze zomergasten kondigen het einde van de winter aan en met hun zang of roep doen ze ons bloed sneller stromen. Totaal anders is dat wanneer ze hun broedplaatsen verlaten. Plots realiseert u zich al in geen weken een Koekoek te hebben gehoord. En waar zijn opeens de Gierzwaluwen gebleven? Vele zomergasten verblijven maar enkele maanden in Europa. In die tijd brengen ze met wat geluk een broedsel groot en daarna zijn ze alweer weg. In een breed front trekken honderden miljoenen vogels vanuit alle hoeken van Eurazië naar Afrika. De Britse ornitholoog Reg Moreau was de eerste die, in 1972, een poging deed te schatten om hoeveel vogels het jaarlijks ging. Zijn houtje-touwtjes berekening kwam uit op miljoen, anders gezegd: vijf miljard. Die vogelmassa zoekt vooral ten zuiden van de Sahara haar heil. Dat vogels de Sahara mijden, ligt voor de hand. Behalve dan tijdens de trek als ze er wel overheen móeten. Maar het is niet zo dat al die vogels, eenmaal de Sahara voorbij, zich gelijkmatig over het Afrikaanse continent verspreiden. Integendeel, in het tropisch regenwoud is een Europese vogel een zeldzaamheid en ook in het zuidwesten van Afrika is de dichtheid laag. Andere regio s krijgen juist disproportioneel hoge aantallen te verwerken, waaronder de Sahel. De horizontale lijn op de 0-score van de verticale as geeft de gemiddelde jaarlijkse regenval in de Sahel over de afgelopen eeuw weer. Duidelijk is te zien dat de afwijkingen van die lijn tot halverwege de jaren zestig overwegend positief zijn (meer regen dan gemiddeld) en daarna overwegend negatief (minder dan gemiddeld). De dieptepunten in de vroege jaren zeventig en middenjaren tachtig gingen gepaard met enorme afnames onder de trekvogels. 38 Living on the edge

3 De Sahel Is dat niet de savannegordel net ten zuiden van de Sahara die geregeld in het nieuws wordt vermeld vanwege de zoveelste droogte en de daarbij horende ellende? Inderdaad. Toch biedt dit schaars begroeide randje van de Sahara, samen met de aangrenzende boomsavanne, tijdens de winter onderdak aan onwaarschijnlijk hoge aantallen Europese vogels. Dat lijkt niets minder dan een wonder, gelet op het feit dat de spaarzame regen in dit gebied in de zomer valt. In september, als de Palearctische vogels binnenstromen, is het gebied nog groen. Er is meer dan genoeg voedsel om hen te voeden. Dat verandert echter snel. Elke dag brandt de zon, de lucht raakt bezwangerd met stof, groen wordt bruin. In de loop van de winter wordt het alsmaar droger. Op het moment dat de vraag naar hoogwaardig voedsel het grootst is wanneer de vogels in de nawinter en het vroege voorjaar hun vetreserves op peil moeten brengen ziet de Sahel er desolaat uit. De eerstvolgende regens zullen pas vallen als de Euraziatische vogels vertrokken zijn. Lange tijd was de aanwezigheid in de Sahel van zovele niet-afrikaanse vogels tijdens de droge tijd daarom een raadsel, ook wel Moreaus paradox genoemd. Totdat Gérard Morel, een in Senegal actieve Franse ornitholoog, uitlegde dat de paradox een schijnparadox is. Het mag dan wel droog zijn en steeds droger worden naarmate de winter vordert, toch foto: Hans Hut De vloedvlaktes en andere waterrijke gebieden in de Sahel zijn buitengewoon vogelrijk. In de Djoudj in Senegal rusten overdag grote aantallen Zomertalingen, Pijlstaarten, Slobeenden en Fluiteenden, die zich s avonds over de omliggende rijstvelden verspreiden om te foerageren.

4 wil dat niet zeggen dat er voor trekvogels niets te halen valt. Er zijn altijd wel laagtes waar water in poelen achtergebleven is. Grassen produceren enorme hoeveelheden zaad. Inheemse boomsoorten bloeien, produceren nectar of vruchten op verschillende momenten van de winter. Vele inheemse bomen behouden bovendien hun bladerdek in de droge tijd. Gele Kwikstaart En dan zijn er, als parels aan een ketting, vier enorme wetlands, namelijk de Senegaldelta ( km²), de Binnendelta van de Niger in Mali (maximaal km²), het Tsjaadmeer met aangrenzende vloedvlakte van de Waza-Logone (resp en km²) en de Sudd langs de Witte Nijl in Zuid-Soedan ( km²). In een gebied waar water schaars is, zijn deze met water gevulde kommen van grote betekenis voor vogels. De Binnendelta van de Niger bijvoorbeeld, herbergt in een doorsnee winter bijna één miljoen Zomertalingen, evenveel Gele Kwikstaarten, tienduizenden Purperreigers en duizenden Lach- en Reuzensterns. Van de Sudd weten we maar weinig, maar dat weinige is ronduit spectaculair; nergens foto: Daniele Occhiato / Buitenbeeld foto: Yves Adams / Vilda Zomertaling

5 in Afrika zitten zoveel Schoenbekooievaars (duizenden) en Kroonkraanvogels (tienduizenden). Wie baanbrekend werk in Afrika wil verrichten, kan zich vastbijten in de Sudd, een lastig en gevaarlijk gebied waarvan zowel recente als historische gegevens nagenoeg ontbreken. foto: Yves Adams / Vilda Purperreiger De Sahel en aangrenzende vegetatiezones zijn echter kwetsbaar. Water is hier het toverwoord. En dat is precies waar het vaak mis gaat. Regenval in de Sahel is onvoorspelbaar, zowel van plaats tot plaats als door de jaren heen. Bekeken over de afgelopen eeuw zien we een meer dan gemiddelde regenval rond 1930 en 1950 en rampzalig weinig regen in de jaren 70 en 80. Die laatste droogte wordt als de Grote Droogte aangeduid. Daarna is de regenval iets toegenomen, maar onvoldoende om boven het eeuwgemiddelde uit te komen. Dat heeft verregaande consequenties voor onze vogels. Schaarste aan water betekent minder voedsel, minder dekking (meer bomen verliezen hun blad), minder oppervlak foerageergebied in de vloedvlaktes en een voortijdige uitputting van voedselbronnen in de loop van de overwintering. Tien langlopende tellingen van Gekraagde Roodstaarten in Zwitserland, Duitsland en Nederland laten duidelijk de afname van deze soort zien. Opvallend hierbij is dat de afname versnelde op het moment dat de regencijfers in de Sahel dramatisch verslechterden (vanaf 1969); niet zo gek, omdat Gekraagde Roodstaarten in de boomsavanne overwinteren. Deze grafiek toont bovendien het belang van een lange adem bij monitoring. Waarnemers die halverwege de jaren tachtig begonnen met monitoring (let wel: dat betreft dus het merendeel van de Europese monitoringprogramma s) zouden van een lichte toename kunnen spreken! Terwijl de afname over de hele periode gemiddeld 4.7% per jaar was. 41 Living on the edge

6 Zelfs al overleven de vogels een droogte, dan nog komen ze in de problemen zodra ze willen terugvliegen naar de broedgebieden. Om dat succesvol te doen, moeten ze namelijk eerst voldoende vetreserves aanleggen. Sommige soorten, zoals Zomertaling, nemen wel 40-50% in lichaamsgewicht toe, brandstof waarmee ze niet alleen de Sahara maar ook Noord- Afrika en de Middellandse Zee in één ruk kunnen oversteken. Zonder die extra brandstof gaat dat niet. In droge jaren is de zaad- en vruchtvoorraad in februari en maart echter al lang verdwenen. Evenzo is de waterstand in de vloedvlaktes dan zo laag dat eenden, steltlopers en sterns onvoldoende voedsel kunnen vinden in de sterk geslonken meren en laagtes. Dat lange-afstandstrekkers niet alleen in de problemen komen door omstandigheden in de Sahel en omstreken, maar ook in de broedgebieden, wordt mooi zichtbaar als gekeken wordt naar het aandeel van de langeafstandstrekkers dat afneemt. In bovenstaande figuur is dat bekeken voor landen met langlopende monitoringprogramma s voor broedvogels en voor trekvogels (vanaf 1950, cijfers en nummers in de onderste figuur corresponderen met die in de grafiek erboven). Naarmate we oostelijker komen, neemt dat aandeel af. Iedereen die wel eens per auto van België naar Oost-Europa is gereden, snapt onmiddellijk hoe dat komt. Het West- Europese landschap is veel meer vernield dan het Oost-Europese, en dat vindt zijn weerslag in de trend van vogels.

7 foto: Nicolas Gaidet Tijdens maanloze nachten worden tot enkele duizenden Zomertalingen per nacht gevangen in de Binnendelta van de Niger. Door deze vogels op de lokale markt te wegen, kwamen we erachter dat de vogels in de nawinter tot 40% in gewicht kunnen toenemen. Met dat extra gewicht aan vet kunnen ze km per dag afleggen tijdens de voorjaarstrek. Dat houden ze non-stop 3,5 dagen vol, dus in één ruk van Sahel naar West- of Centraal-Europa. Vangst met visnet ten Een extra probleem is dat de lokale bevolking zich ook concentreert rond het weinige water. De aldaar samengepakte vogels vormen zo een makkelijke prooi voor mensen. De honderdduizenden Zomertalingen en Kemphanen in de Binnendelta van de Niger bijvoorbeeld, lijden grote verliezen in droge jaren. Beide soorten vliegen in grote groepen laag en snel over de vlakke delta, ook of zelfs overwegend s nachts. Strategisch geplaatste oude visnetten over ondiepe wateren zijn dan effectieve vangmiddelen. Tijdens maanloze nachten is de Binnendelta pikkedonker; hier is geen lichtvervuiling te bespeuren! 43 Living on the edge

8 foto: Yves Adams / Vilda Kemphaan Van de luidruchtige vluchten Zomertalingen die zich in het pikkedonker van de overdagse rustplaatsen naar de nachtelijke foerageergebieden spoeden, blijven er in droge jaren gemakkelijk duizend of meer per nacht in de netten achter. Deze worden op de lokale markten verkocht; een dankbare aanvulling op het karige bestaan van de lokale vissersbevolking. De prijs stijgt naarmate de vogels vetter worden, dus met de vorderende nawinter. Naar schatting kan op deze wijze in droge jaren tot 30% van de lokale overwinterende zomertalingpopulatie weggevangen worden. Voor Kemphanen kan dat zelfs oplopen tot 60%. Of deze sterfte een afname op populatieniveau veroorzaakt, valt moeilijk te zeggen. Zeker is wel dat aanhoudende droogte enorme klappen kan uitdelen, ongeacht de omvang van de menselijke predatie. De jaren 70 en 80 van de vorige eeuw hebben dat duidelijk aangetoond. De afname van langeafstandstrekkers kwam toen in een stroomversnelling die voor tal van soorten tot op de dag van vandaag voortduurt. Waar zijn de Zomertortels gebleven, de Gekraagde Roodstaarten, Draaihalzen, Ortolanen en Spotvogels? Opmerkelijk genoeg heb- foto: Luc Hoogenstein / Buitenbeeld Schoenbekooievaar

9 foto: Ben Koks Waar een eeuw geleden nog honderden miljoenen gazelles in vele soorten graasden, zijn de graslanden in de Sahel nu bevolkt door 150 miljoen koeien en 300 miljoen schapen en geiten. De invloed van deze veedichtheid op de vegetatie is enorm en in toenemende mate desastreus. ben andere Sahelgangers wel enig herstel laten zien nadat in de jaren 90 de regencijfers aantrokken: Nachtzwaluw, Oeverzwaluw en Grasmus bijvoorbeeld. Hoe die verschillen precies tot stand komen, is onduidelijk. De watervogels profiteren ongetwijfeld van de veerkracht van vloedvlaktes zodra de watertoevoer zich herstelt. Binnen de kortste keren breiden de velden vlotgras zich weer uit, het wateroppervlak neemt sterk toe en in de nawinter blijven er voldoende grote waterpartijen over om de vogels voedsel en rust te bieden. Dat is totaal anders in de droge gebieden. Langdurige droogte heeft daar fors huisgehouden onder bomen en struiken. Sterfte en houtkap hebben de inheemse boomsoorten uitgedund of weggevaagd; de groeiende bevolking heeft immers behoefte aan houtskool en veevoer. Besdragende struiken worden bovendien zó sterk aangevreten door de groeiende kuddes koeien, schapen en geiten dat er geen bessen meer beschikbaar zijn in de opvetfase van vogels. Tenminste, als de struiken het al overleefd zouden hebben. Het mag duidelijk zijn dat zulke verliezen niet gemakkelijk goed te maken zijn, ook niet als de regen toeneemt. In de praktijk betekent dat een uitgeklede Sahel waar vooral de oudere bomen en bes- 45 Living on the edge

10 dragende struiken schaars geworden zijn. Geen wonder dus dat de van deze vegetatie afhankelijke vogelsoorten zich niet of nauwelijks hersteld hebben. De steeds groeiende aanplant van exoten, zoals Eucalyptus en Neem, verbetert die toestand niet omdat deze boomsoorten grotendeels door insecten en Euraziatische vogels worden gemeden. Miljarden vogels k wijt De langeafstandstrekkers hebben nog een ander probleem: de afnemende kwaliteit van hun Europese broedgebieden. Dat probleem hebben ze gemeen met standvogels en korteafstandstrekkers, maar in tegenstelling tot die groepen krijgen de langeafstandstrekkers een dubbele klap (in de broed- én wintergebieden). Eigenlijk zelfs een driedubbele, omdat de vogels die een droge winter in West-Afrika doorstaan hebben, de gevolgen daarvan met zich meedragen naar de broedgebieden. Dat laatste wordt zichtbaar in ofwel een hoger aandeel vogels dat niet tot broeden overgaat ofwel in slechtere broedresultaten. Rampjaren komen niet alleen bij Ooievaars voor (late aankomst op broedplaats, vele broedplaatsen verlaten, slechte reproductie) maar evenzeer bij Boerenzwaluwen (die niet eens in de Sahel overwinteren maar er wel doorheen moeten tijdens de trek) en andere zangvogels. Het hoeft ons dus niet te verbazen dat van alle Europese vogels de langeafstandstrekkers er veruit het slechtst voorstaan: twee derde van de soorten in deze categorie gaat sinds de jaren 70 achteruit. Bij de korteafstandstrekkers gaat het om een derde en bij de standvogels ten- foto: Leo Zwarts De volgelopen Binnendelta van de Niger is een broedkamer van betekenis voor vissen. De visserij is echter zó intensief dat soortsamenstelling en leeftijdsopbouw van de vispopulatie drastisch zijn veranderd. Bijna alle vis wordt tegenwoordig gevangen ( duizend ton per jaar). Vis ouder dan één jaar is vrijwel verdwenen. Noodgedwongen is de maaswijdte van de netten dan ook verkleind van rond de 50 mm vóór 1975 naar 10 mm in 2007.

11 slotte over een vierde. Vooral de soorten die geassocieerd worden met de savannes in Afrika en met het boerenland en de steppes in Europa delen in de klappen. Bedenk hierbij dat vele afnames al waren begonnen vóór het monitoren van broedvogels traditie werd (dus vóór 1970). Van tal van vogelsoorten zien we momenteel nog slechts een fractie van wat er ooit in Europa heeft gebroed. Tot slot zijn we in Eurazië in een tijdspanne van drie decennia enkele miljarden vogels kwijtgeraakt en de prognoses zijn niet bepaald gunstig voor de komende decennia. Een en ander zal afhangen van de ontwikkelingen van het klimaat (de huidige trend van opwarming is ongunstig), van de neerslag in de Sahel (de modellen voorspellen grotere en langduriger droogtes), van de landschapsveranderingen (sedentaire landbouw in opmars in Gekraagde Roodstaart foto: Yves Adams / Vilda de Sahel en Soedanzone), de aanleg van stuwdammen en irrigatieprojecten (beide nadelig voor vloedvlaktes die vele tientallen procenten van hun overstromingsgebied zullen kwijtraken als de plannen doorgaan) Allemaal onzekere scenario s, maar gemiddeld genomen met een negatieve teneur. Met naar schatting Ralreigers is de Binnendelta van de Niger een belangrijk overwinteringsgebied voor Europese Ralreigers. De alomtegenwoordigheid van teenslippers in de Binnendelta bewijst dat er weinig plekken zijn waar mensen niet komen, terwijl het toch naar verhouding een mensenarme regio is binnen West-Afrika. foto: Wim Mullié 47 Living on the edge

12 Enkele lichtpuntjes Er zijn echter ook enkele lichtpuntjes. De vloedvlaktes in de Sahel hebben een groot recuperatievermogen. Bij toenemende neerslagcijfers hebben ze al snel weer hun volle potentie voor trekvogels. Die vogels zijn bovendien geen willoze slachtoffers van menselijke en niet-menselijke ingrepen. Ze kunnen zich aanpassen aan veranderende omstandigheden en doen dat ook. Wie had ooit verwacht dat duizenden Ooievaars s winters in Europa zouden achterblijven, zo ook Lepelaars, Kleine Zilverreigers, Bruine Kiekendieven, Dwergarenden, Grutto s en Hoppen? Is dit een aanpassing aan warmer wordende winters, aan veranderende voedselomstandigheden of aan beide? Bovendien neemt door een strengere wetgeving de jachtdruk op trekvogels in heel Europa af. Toch is die in Zuid-Europa nog steeds hoog en we mogen hopen dat de jagers hun heil niet in Afrika gaan zoeken (waarvoor helaas aanwijzingen bestaan). En mocht de vegetatie van de Sahel zich herstellen van de droogte in de jaren 80 en van de groeiende menselijke bevolking, dan betekent dat goed nieuws foto: Leo Zwarts Een bovenaanzicht van de Binnendelta, hier vanaf de rots van Soroba, laat fraai de velden vlotgras (donkergroen, water 4 meter diep) en wilde rijst (lichtgroen, ongeveer 2 meter diep) zien. Deze watergraslanden zijn van eminente betekenis voor foeragerende vogels.

13 voor onze trekvogels. Tot die tijd doen we er goed aan met volle teugen te genieten van de koekoeksroep, het zachte spinnen van de Zomertortel en het draaiorgeltje van de Gekraagde Roodstaart. Wie weet zullen wij de laatste generatie zijn waarvan het veldwerk vergezeld ging van het geluid van deze zomerse bodes. En uiteraard moeten we zorg dragen voor het in stand houden van hun broedgebieden, het enige dat we althans een beetje in eigen hand hebben. foto: Leo Zwarts Vogelvangst in de Binnendelta van de Niger gebeurt met simpele middelen, zoals netten, haaklijnen en strikken. De effectiviteit is enorm. Honderdduizenden vogels worden buitgemaakt, waarvan een deel in de lokale pot verdwijnt (kleine soorten) en de rest op de markt wordt verkocht. Deze verenberg in de waterlijn van het Horomeer bevatte onder meer Roerdompen, waarvan je er meer op de markt en geplukt vindt dan levend ziet. In andere delen van de Sahel vormt jacht met het geweer een belangrijker sterfteoorzaak dan vangst via netten en strikken. Het naslagwerk Living on the edge Wetlands and birds in a changing Sahel Auteurs: Leo Zwarts, Rob Bijlsma, Jan van der Kamp & Eddy Wymenga Uitgeverij: KNNV Uitgeverij, Zeist 2009 ISBN: Afmetingen: 22 x 28,5 cm Pagina s: 564 Prijs: 64,95 (bij de uitgeverij) URL: 49 Living on the edge

14 50