5 Inleiding. 9 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden. 33 Tot hier en nu verder Eric Luiten

Transcriptie

1 5 Inleiding 9 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden 33 Tot hier en nu verder Eric Luiten 57 Landschap vol betekenissen André van der Zande 83 Een functionele geschiedenis Jan Kolen 105 Nederlands erfgoed in Europees perspectief Roel During

2 op historische gronden 2

3

4

5 Op Historische Gronden Erfgoed in een context van ruimtelijk ontwerp, planning en democratie Monique Eerden Projectbureau Belvedere Eric Luiten Technische Universiteit Delft André van der Zande Wageningen Universiteit en Research Centrum Jan Kolen Vrije Universiteit Amsterdam Roel During Wageningen Universiteit en Research Centrum januari, 2008

6 Erfgoed in een context van ruimtelijk ontwerp, planning en democratie Op Historische Gronden

7 Inleiding In het najaar van 2005 ging het Belvedere Onderwijsnetwerk van start. Het netwerk heeft vier jaar de tijd gekregen om de verhouding tussen erfgoed beheer en ruimtelijke ontwikkeling uit te diepen en deze thematiek te verankeren in het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek. De motor achter het netwerk wordt gevormd door de drie zogenaamde Belvedereleerstoelen, respectievelijk aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, Wageningen Universiteit en de Technische Universiteit Delft. De Belvederebenadering komt er kort gezegd op neer dat een beheerste vorm van hergebruik en ruimtelijke ontwikkeling een waardevol geacht historisch gebouw, ensemble of gebied kan helpen beschermen en behouden. Deze benadering is gedurende de afgelopen jaren op projectniveau uitgewerkt, getest en verbreed in het kader van de subsidieregeling Belvedere, maar heeft nog nauwelijks theoretische verdieping ondergaan. Voorliggende bundel is samengesteld met het doel die verdieping een aanzet te geven. Het boek bevat de oraties die zijn uitgesproken door de drie Belvederehoogleraren in 2006 en 2007 en twee essays van Monique Eerden en Roel During die beiden deel uitmaken van het netwerk. Wat blijkt uit de bijdragen aan dit boek is dat de Belvederebenadering, in eerste instantie ontwikkeld om de beroeps- en de beleidspraktijk te beïnvloeden en te verrijken, aanleiding geeft tot reflectie op verschillende abstractie niveaus. Om te beginnen is er het niveau van de betrokkene. Het adagium behoud door ontwikkeling betekent voor een architectuurhistoricus toch iets anders dan voor een architect en een buurtbewoner zal er andere prioriteiten bij stellen dan een ontwikkelaar. Behoud door ontwikkeling roept dus vragen op over de verhouding tussen die twee aspecten. Bedoelen we behoud van fysieke verschijningsvorm door ontwikkeling van het gebruik, of bedoelen we behoud van structuur door ontwikkeling van de samenstellende delen? Is behoud van betekenis, ontdaan van morfologische kenmerken, een valide streven of begeven we ons dan op glad ijs? Daarnaast moeten we er ons van bewust blijven dat een interventie in onze ruimtelijke antecedenten betrekking kan hebben op volledig uiteenlopende dimensies van verleden. Herinnering is een directe en hypergevoelige associatie met het verleden. Geschiedenis legt een veel neutraler en abstracter verband tussen nu en toen. Erfgoed maakt op zijn beurt die geschiedenis aanwijsbaar en impliceert selectie en monumentalisering. Zijn we uit op behoud van herinnering, geschiedenis of erfgoed en wat betekent dat voor de inzet 5 inleiding

8 van ontwikkeling? Ten slotte is het van belang stil te staan bij de invalshoek waarmee we de Belvederebenadering willen beschouwen en becommentariëren. Vanuit de filosofische, de sociologische, de economische, de toeristische, de bestuurlijke, de culturele kant bezien is er veel nuancering en specificering aan te brengen. Daarvoor legt deze bundel de ondergrond. Monique Eerden sluit met haar bijdrage als eerste aan op de inmiddels omvangrijke oogst van Belvedereprojecten. Ze rubriceert de veelheid aan resultaten en verwoordt, na de bestudering van een reeks representatieve initiatieven, plannen en rapporten, haar observaties. Het begrip cultuurhistorie lijkt zich in de lengte en de breedte te ontwikkelen, stelt Eerden. Voorts geeft de Belvederebenadering aanleiding tot het verrichten van onderzoekend ontwerp waarin historici en ontwerpers hun wederzijdse positie en verantwoordelijkheid heroverwegen. Ten slotte daagt Belvedere min of meer onbedoeld de deskundigen uit om met belanghebbenden en publiek in gesprek te gaan. Het blijkt een participatieve procesgang uit te lokken. Eric Luiten start zijn betoog bij de praktijk van de ruimtelijke planvorming en constateert dat er onthutsend weinig expliciete reflectie bestaat op de wijze waarop ontwerpers het historische artefact, de stedelijke structuur of de landschappelijke context bewerken. Hij leidt daaruit de opgave af dat er een vocabulaire en een grammatica moet worden ontwikkeld die dat gesprek en de meningsvorming over plankwaliteit in een erfgoedcontext mogelijk maken. André van der Zande neemt het spanningsveld van behoud en ontwikkeling in het landelijke gebied onder de loep en legt een verband tussen cultuurhistorische en omgevingspsychologische benaderingen. Hij corrigeert de veronderstelling, geformuleerd in de Belvederenota, dat een zorgvuldige, dynamische omgang met geschiedenis meer wetenschappelijke kennis en professionele vaardigheden vergt. Zijn antithese is dat de essentie van het probleem een democratisch deficit is. Kennis, vaardigheid en macht zijn juist de verklarende factoren voor het ontbreken van maatschappelijke betrokkenheid bij de transformatie van de dagelijkse leefomgeving. Jan Kolen introduceert daarna een aantal verbindende concepten tussen geschiedenis en plaats, tussen erfgoed en vooruitgang, tussen authentiek en geïnterpreteerd verleden en tussen historici en ontwerpers. Hij bepleit een oriëntatie op de schaal van de regio omdat daarin belangrijke aanknopingspunten zijn te vinden voor die verbinding en ziet in de uitwerking van de term historisch weefsel openingen voor een zinvolle projectie van geschiedenis in de ruimtelijke opgaven van de 21e eeuw. Roel During ten slotte zoomt verder uit, op historische gronden 6

9 beschouwt het Belvedere-initiatief vanuit een Europa van verschillende historische benaderingen en tradities en brengt het debat in het domein van de sociale systemen. Hij maakt onderscheid in erfgoedculturen en planningculturen en problematiseert het verschijnsel dat culturen in de loop van de geschiedenis de neiging hebben zichzelf te versterken. Dit Europese vergelijkende licht op verschillende cultuurhistories maakt duidelijk hoe zeer de Belvederebenadering inclusief bijvoorbeeld de focus op militair erfgoed een Nederlands voortbrengsel is en verklaart op zijn minst ten dele haar specifieke oriëntatie op het materiële erfgoed. De auteurs spreken de verwachting uit dat de gedachten en suggesties in deze bundel aanleiding zijn voor commentaar en verdieping. Wij houden ons zeer aanbevolen voor uw reacties. En wij komen bij u terug. De auteurs 7 inleiding

10

11 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden Het Belvederegedachtegoed zoals in 1999 geformuleerd in de Nota Belvedere heeft tussen het verschijnen van de nota en nu vooral in de praktijk gestalte gekregen. Maar hoe verhoudt die praktijk zich nu tot de theorie zoals in 1999 vastgelegd in de Nota Belvedere? In dit artikel sta ik eerst stil bij de theoretische basis van de Belvederebenadering. Vervolgens wordt een beeld geschetst van de veelzijdigheid van de praktijktoepassing van dit gedachtegoed. Tenslotte worden enkele relevante ontwikkelingen gesignaleerd uit de praktijk van de cultuurhistoricus, de ontwerper en de planner, en geïllustreerd met voorbeelden. Bij dit alles zijn de ervaringen opgedaan in het kader van de subsidieregeling Belvedere een belangrijke bron. De ambitie is niet om hier tot een integrale analyse van alle Belvedereprojecten te komen, maar wel om enkele significante ontwikkelingen te signaleren. 9 observaties vanuit de belvederepraktijk

12 De Belvederebenadering in theorie De Belvederebenadering is in 1999 geïntroduceerd als nieuwe manier om met erfgoed om te gaan bij ruimtelijke opgaven. Deze nieuwe denk- en werkwijze wordt ook wel behoud door ontwikkeling genoemd en kreeg zijn beslag in de beleidsnota Belvedere. 1 De ambitie van de nota was om beleidsmakers, marktpartijen, cultuurhistorische en ruimtelijke beroepsgroepen op nieuwe gedachten te brengen in hun omgang met het verleden, om zo de cultuurhistorische identiteit sterker richtinggevend te laten worden bij de inrichting van de ruimte. Het doel van dit nieuwe beleid is tweeledig: het wil een bijdrage leveren aan het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed (zoals bij de reguliere beschermingsstrategie), maar daarnaast ook een impuls geven aan een kwaliteitsvollere inrichting van de ruimte. Uitgangspunt van de Belvederebenadering is dat cultuurhistorisch erfgoed een drager is van regionale diversiteit en kwaliteit en daardoor een unieke bijdrage kan leveren aan nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Cultuurhistorisch erfgoed kan gebruikt worden in de strijd tegen de toenemende eenvormigheid van onze leefomgeving. Het draagt bij aan de identiteit die mensen ontlenen aan een gebied of plek. Cultuurhistorisch erfgoed kan een belangrijke inspiratiebron en kwaliteitsimpuls zijn voor ruimtelijke opgaven, zoals veranderend waterbeheer, stadsvernieuwing en reconstructie van het lande lijk gebied. Ruimtelijke ontwikkelingen kunnen de positie van het cultuurhistorisch erfgoed ook versterken. Zij vormen nieuwe ruimtelijke dragers voor het erfgoed, voorzien in nieuwe functies, of geven een economische impuls voor behoud van het erfgoed. Historische continuïteit vormt in de Belvederebenadering een centraal begrip. Het gaat om het voortbestaan van oude ge bouwen en structuren, het voortzetten van inrichtingsprincipes en het voortbouwen op historische processen in relatie tot nieuwe gebruiks vormen. 2 1 Nota Belvedere, Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting, vng Uitgeverij,(1999). 2 Nota Belvedere p Actualisering vinex, (1996), p.17. Om het Belvederebeleid in de praktijk te brengen is in 1999 niet gekozen voor nieuwe wet- en regelgeving. In het toenmalige ruimtelijke Vinexbeleid was immers al de verplichting opgenomen om rekening te houden met de cultuurhistorie. 3 Er werd gekozen voor een strategie van inspiratie en verlei ding en van benutting van het bestaande instrumentarium. Professionals wordt daarbij gevraagd om inhoudelijke ideeën te ontwikkelen over hoe cul tuurhistorie en specifieke ruimtelijke opgaven te verbinden. Daarnaast wordt in de Nota een andere werkwijze en houding van professionals gevraagd. Ook heeft het rijk voorwaarden gecreëerd om professionals deze nieuwe ideeën en nieuwe werkwijzen verder te laten ontwikkelen en hiermee te expe rimenteren. Dit geschiedde in de vorm van o.a. een stimuleringsregeling, twee nationale projecten, een kennisbank, deskundigheidsbevordering en een onderwijsnetwerk Belvedere. Er is veel aandacht gegeven aan het vergroten en toegankelijk maken van kennis en informatie over behoud door ontwikkeling en het stimuleren van samenwerking tussen belanghebbende partijen. Daarnaast is alle overheden verzocht de Belvederegedachte in hun beleid te verankeren. Provincies en gemeenten is in dit kader gevraagd om voor de cultuurhistorie in het algemeen en voor de Belvederegebieden in het bijzonder een actief cultuurhistorisch ruimtelijk beleid te formuleren, gericht op het herkenbaar houden en versterken van de ruimtelijke en historische samenhang en de daarvoor bepalende cultuurhistorische kwaliteiten. op historische gronden 10

13 11 observaties vanuit de belvederepraktijk Nota Belvedere

14 Diversiteit binnen de Belvederepraktijk Zeven jaar na de introductie van de Belvederebenadering blijkt dat het gedachtegoed in allerlei werkpraktijken haar toepassing heeft gevonden, zoals in die van de stedenbouwkundige, de landschapsarchitect, de cultuurhistoricus, de planoloog, de natuurbeheerder, de boer, de kunstenaar, de waterbeheerder, de bestuurder, de woningbouwcorporatie en de projectontwikkelaar. 4 De opgaves waar het om gaat zijn al even divers: de herstructurering van naoorlogse wijken, stedelijke uitbreiding, verdichting van de bestaande stad, het vrijkomen en hergebruik van agrarische bebouwing, schaalvergroting in de landbouw met gevolgen voor boerderij en erf, dorps groeien, waterberging, en de gebiedsgerichte herontwikkeling van historische gebouwen en complexen. 4 Uit de praktijk van ongeveer 350 gesubsidieerde Belvedereprojecten, de voorbeeldprojecten Nieuwe Hollandse Waterlinie, Limes en Lancewadplan, projecten uitgevoerd in opdracht van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur, projecten uitgevoerd in het kader van de isv cultuurimpuls en projecten uitgevoerd in het kader van de Investeringsregeling Landelijk Gebied en diverse Belvedereprojecten die geen subsidie ontvangen hebben. 5 Meer informatie over Belvedereprojecten die in dit artikel genoemd worden treft u aan op de website van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur en op de website van projectbureau Belvedere Een blik door de ongeveer 350 Belvedereprojecten leert dat ook de vorm waarin praktijktoepassing heeft plaatsgevonden zeer divers is. Om dit te illustreren heb ik de Belvedereprojecten globaal in een achttal categorieën verdeeld: 5 visievormende plannen, zoals gebiedsvisies die vanuit een cultuurhistorisch perspectief zijn opgesteld. De Vechtvisie laat zien hoe de rijke cultuur- en natuurhistorie van de Vechtstreek benut kan worden bij woningbouwprojecten langs de Vecht. De Landschapsvisie Drentsche Aa toont hoe oude cultuurhistorische waarden in het beek- en esdorpenlandschap versterkt kunnen worden en nieuwe waarden worden toegevoegd, met als doel nieuwe ontwikkelingen in het gebied zoals schaalvergroting en -verbreding in de landbouw en verkeerstoename te sturen. concretere inrichtingsprojecten/ontwerpen. Een voorbeeld is het project Snelle Loop waar de beek de Snelle Loop, gelegen in de Peel, tot ecologische verbindingszone is getransformeerd. Een gedeelte van de Snelle Loop had vanaf de Middeleeuwen een dubbele loop, gescheiden door een aarden wal. Deze dubbele loop was het resultaat van een Middeleeuws grensconflict. In 1947 werd deze gedempt. Onlangs is de dubbele loop hersteld over een lengte van 800 meter en een van de lopen is vormgegeven als vistrap, waarmee de aanwezige stuwen nu vispasseerbaar zijn geworden. Heraanleg van de dubbele loop verhoogt daarnaast het watervasthoudend en -bergend vermogen van het gebied. methodieken om cultuurhistorie een plek te geven in het gemeentelijk beleid. Als voorbeelden noem ik de Leidraad cultuurhistorisch beleid voor gemeenten in de Achterhoek en de methode Wikken en wegen in waarde volle wijken. Deze laatste methode is ontwikkeld voor gemeenten en corporaties om een genuanceerde afweging te kunnen maken tussen slopen, behouden of vernieuwen van delen van wijken die gebouwd zijn tussen 1920 en instrumenten om cultuurhistorische gegevens beter toegankelijk te maken voor plannenmakers en/of ontwerpers. Een voorbeeld is de Tijd-ruimtebalk ontwik keld in het kader van zes waterateliers waarin de complexe historische ontwikkeling van een gebied aan de hand van een aantal thema s wordt weergegeven. De tijd-ruimtebalk illustreert op een beeldende manier hoe historische processen van invloed zijn geweest op deze thema s. Een ander voorbeeld is de Zandstad website 6 waarin historische kennis, verzameld op basis van het concept biografie van het landschap, bewerkt op historische gronden 12

15 13 observaties vanuit de belvederepraktijk Homepage website Zandstad LUST

16 Uitsnede Tijd-ruimtebalk wateratelier Heusden - Cuijk. Bosch Slabbers landschapsarchitecten op historische gronden 14

17 15 observaties vanuit de belvederepraktijk

18 7 Cusveller, S. en L.Melis (2006): Regionale identiteit, kunst en ruimtelijke planvorming, NAi Uitgevers. is en bruikbaar gemaakt voor planners en ontwerpers. De website biedt de gebruiker een grote vrijheid om de opgeslagen data naar eigen inzicht te raadplegen, combineren en associëren. Hoewel er veel kennis in is opge slagen, is de website geen encyclopedie, maar juist een toolbox. Zo wordt de gebiedsgeschiedenis in de vorm van transformatie momenten aangeboden, en zijn interviews met agrarische ondernemers opgenomen. ontwerpverkenningen naar het benutten van het verleden bij actuele ruimtelijke opgaven. In het wierdenlandschap van Noord-Groningen verdwijnen steeds vaker karakteristieke boerenerven als gevolg van schaalvergroting in de landbouw. In het project t Hoge Land Op Nieuw zijn drie ontwerpverkenningen uitgevoerd naar oplossingsmogelijkheden voor deze problematiek. De opgave was om nieuwe perspectieven voor eigentijdse erven te ontwik kelen geïnspireerd op de historische landschappelijke waarden. Er zijn ideeën uitgewerkt voor ruimtelijke inpassing van nieuwe agrarische bebouwing en daarbij aansluitende streekeigen erfbeplanting. In het pro ject extra woningen in de stad Utrecht is een verkennende ontwerpstudie uitgevoerd om ideeën te genereren voor de intensivering van bin nenstedelijke woningbouw met behoud van groen en cultuurhistorie. de inzet van kunst in Belvedereprojecten. 7 Soms is kunst ingezet als begeleider van transformatieprocessen, zoals in Abcoude waar in 2001 twaalf woonhuizen met bijbehorende Geinschuurtjes gesloopt werden om plaats te maken voor een spoorverdubbeling en een aquaduct. Kunstenaar Ida van der Lee begeleidde het afscheidsproces. Zij liet de inwoners van Abcoude op rituele en respectvolle wijze afscheid nemen van hun woonplek via een theatrale tocht van een aantal karakteristieke Geinschuurtjes op een dekschuit over het Gein. Zo creëerde zij een moment om stil te staan bij het teloorgaan van dingen waaraan de bewoners van de buurt gehecht waren. Het idee achter deze aanpak is dat de herinnering aan de oude situ atie een plek moet krijgen in het geheugen van de bewoners, om vervolgens open te staan voor de toekomstige transformatie van het gebied. In het project Proeftuin Twente treedt de kunstenaar op als onderzoeker van regio nale identiteit. Veertien kunstenaars zochten hier een maand lang naar de essentie van de Twentse identiteit en maakten deze tastbaar voor de bewoners onder andere door een dagelijkse column in de krant en met concrete ideeën over de inrichting van het landschap. projecten waarbij kennis ontsloten wordt in het kader van een bepaalde ruimte - lijke problematiek. Een voorbeeld is het boek Polders! Gedicht Nederland. Met het letterlijk in kaart brengen van zo n polders is cultuurhistorische informatie verzameld over zeven eeuwen geschiedenis van drooglegging, landwinning en waterbeheersing in laag Nederland. Met het inzichtelijk maken van de geschiedenis van omgaan met water, en de wijze waarop de strijd tegen het water door de eeuwen heen richtinggevend is geweest voor de inrichting van ons land, levert het onderzoek een bijdrage aan het actuele debat over de gevolgen van de klimaatsverandering voor de ruimtelijke inrichting van Nederland. manifestaties met als doel het agenderen van de cultuurhistorische factor bij herinrichtings/revitaliseringsprojecten. In het project Goirkestraat in Tilburg werden door een manifestatie de historie en kwaliteiten van de mo numentale straat weer onder de aandacht van het publiek gebracht. Dit ter ondersteuning van de komende revitalisering van deze straat, waarbij de cultuurhistorische identiteit als een van de uitgangspunten wordt gebruikt. op historische gronden 16

19 1 a 2 b Ontwerpstudie Hogeland in Groningen veenenbos en bosch landschapsarchitecten 3 c Voorbeeldbedrijf Kruisweg 1 Erfontsluiting. Contouren oude en nieuwe erf. Situering groenblok. Uitbreidingsrichting. 2 Aanplant bos. Reconstructie oude erf. 3 Bedrijfsbeëindiging. Bouw één woning. Voltooien reconstructie oude erf. 4 Uitbreiding schuur. Uitbreiding bos. 5 Bedrijfsbeëindiging. Bouw twee woningen. Voltooien reconstructie oude erf 4 5 d e Voorbeeldbedrijf Oldehove a Erfontsluiting. Contouren oude en nieuwe erf. Situering groenblok. Uitbreidingsrichting. b Aanplant griend. Reconstructie oude erf. c Bedrijfsbeëindiging. Bouw drie woningen. Voltooien reconstructie oude erf. d Uitbreiding stal. Uitbreiding en gedeeltelijk verplaatsen griend. e Bedrijfsbeëindiging. Bouw drie woningen. Voltooien reconstructie oude erf. 17 observaties vanuit de belvederepraktijk

20 Project Ontroerend goed, afscheid geinschuurtje Foto: Ida van der Lee op historische gronden 18

21 Enkele relevante ontwikkelingen uit de praktijk Een verbreding van het begrip cultuurhistorie In de Nota wordt het begrip cultuurhistorie als volgt gedefinieerd: sporen, objecten en patronen/structuren die, zichtbaar of niet zichtbaar, onderdeel uitmaken van onze samenleving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. Cultuurhistorie omvat zowel het archeologisch, his torisch(steden-) bouwkundig als het historisch landschappelijk erfgoed. 8 Opvallend is verder de erg materiële/fysieke benadering van het begrip. In de praktijk van nu is in de Belvedereprojecten juist sprake van een steeds breder wordende opvatting van het begrip cultuurhistorie. Hieronder wil ik dit op een drietal punten toelichten. In de eerste plaats kan gezegd worden dat naast de fysieke objecten en structuren steeds vaker de immateriële dimensie van cultuurhistorie betrokken wordt bij het definiëren van de cultuurhistorische identiteit van een plek. Daarbij kan gedacht worden aan verhalen (oral history), mythen en sagen, en historische gebeurtenissen. Een voorbeeld is de herontwikkeling van het voormalige Philipscomplex Strijp-S in Eindhoven, waar het Philips Natuurkundig Laboratorium niet op basis van zijn fysieke architectonische waarde in de herontwikkelingsplannen betrokken is maar vanwege zijn immateriële waarde als plek van wetenschappelijke innovatie die in heel Europa waardering genoot. In het stedenbouwkundig plan van het hele Strijp-S complex ontleent ontwerpbureau West 8 behalve aan het tastbare verleden, zoals het Klokgebouw en de Witte Dame, ook inspiratie aan de geschiedenis van innovatie. De technische en economische innovaties uit het Philipsverleden worden in het stedenbouwkundig ontwerp vertaald naar culturele innovatie. 9 Creatieve ontwikkelingen en innovaties staan in de nieuwe creatieve stad, zoals het hernieuwde stadsdeel wordt genoemd, centraal. Een ander voor beeld is het project Nieuwe Logica Westpunt in de naoorlogse wijk Hoogvliet in Rotterdam, waar het niet alleen gaat om de herinterpretatie van de fysieke cultuurhistorische waarde van het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan van Lotte Stam-Beese maar ook om het principe van de collectiviteit, dat daaraan ten grondslag ligt. Sociale cohesie was een van de grote kwaliteiten van het na-oorlogse Hoogvliet die zijn uitwerking kreeg in de wijkgedachte. Deze grootschalige en opgelegde vorm van de wijkgedachte functioneert nu niet meer. Toch bleek uit interviews met de huidige bewoners dat zij de collectiviteitsgedachte nog steeds waarderen, alleen sluit de vorm niet meer aan. Het verschil is dat de huidige bewoners zelf willen bepalen met wie en hoe ze collectieven vormen. Dit resulteerde in het concept co-housing dat in de wijk Meeuwenplaat in praktijk gebracht wordt door het opzetten van twee individueel-collectieve woonbuurten. In een van deze twee buurten worden achtendertig eengezinswoningen gebouwd voor muzikanten, met op het binnenterrein van het complex een zogenaamde terp waarin dertig goed geïsoleerde muziekkamers worden gehuisvest die gebruikt kunnen worden als oefen- of lesruimte. In de tweede plaats is er, naast aandacht voor de immateriële dimensie van cultuurhistorie, ook sprake van een verjonging van het erfgoed. De grote aandacht voor bijvoorbeeld de naoorlogse wijken werd bij het schrijven van de Nota niet voorzien, en deze ontbreken dan ook nagenoeg geheel in de 8 Nota Belvedere p Assche, K. van: in Philipsterrein Strijp-S maakt plaats voor wonen en cultuur, Blauwe Kamer 6/ observaties vanuit de belvederepraktijk

22 op historische gronden 20

23 21 observaties vanuit de belvederepraktijk Philips Natuurkundig Laboratorium Foto: Siebe Swart

24 op historische gronden 22

25 23 observaties vanuit de belvederepraktijk Rietveldbuurt Utrecht Foto: Joël van Houdt

26 beschrijving van de Belvederegebieden en steden. Daarnaast is er ook veel aandacht voor industrieel erfgoed. In het kader van de herontwikkeling van veel naoorlogse wijken is de discussie over de cultuurhistorische waarde ervan gestart. Deze spitst zich toe op de stedenbouwkundige structuren, die zich kenmerken door een unieke samenhang in bouwpatronen, openbare ruimte en groen. Het gaat hier om gebiedsgerichte cultuurhistorische waarden in een omgeving die bol staat van de ruimtelijke herontwikkeling. De veranderde rol van de burger in ruimtelijke ordeningsprocessen brengt meer aandacht voor het recente verleden met zich mee, zoals dat van de Tweede Wereldoorlog en van lokale geschiedenissen zoals in het project Overbetuwe waar een aantal eigenaren van historische boerderijen in het kan-gebied op zoek ging naar het verhaal achter hun boerderij. Hierdoor werden ze zich veel bewuster van hun positie als schakel tussen verleden en de toekomst. De deelnemers raken enthousiast, gebruiken de geschiedenis van hun boerderij bij nieuwe plannen en maken ook andere boerderijeigenaren enthousiast om mee te doen. Als derde punt signaleer ik groeiende belangstelling voor en inbreng van de burger in het bepalen wat erfgoed is en hoe hiermee om te gaan. In 1999 is bij het definiëren van het begrip cultuurhistorie en de waardering van cul tuurhistorisch erfgoed nog volledig uitgegaan van de opvattingen hierover van experts. 10 In de praktijk wordt duidelijk dat een veran derde rol van de burger in het ruimtelijk debat (ontwikkelingsplanologie/gebiedsontwikkeling) ook zijn invloed heeft gehad op de waardering van wat van cultuurhistorische waarde is. Naast kennis en waardering over cultuurhistorie van experts is de cultuurhistorische kennis en waardering van de burger een steeds be langrijker rol gaan spelen bij het integreren van cultuurhistorie in ruimtelijke opgaven. De kennis en waardering die de burger met zich meebrengt, over lapt deels met de waardering van het cultuurhistorisch erfgoed van de expert, maar vult deze ook aan. In de praktijk is geëxperimenteerd met het bij elkaar brengen van de cultuurhistorische kennis en waardering van experts en burgers. In het project Drentsche Aa is een landschapsvisie ontwikkeld waarbij de bewoners en gebruikers van het gebied betrokken werden. Door middel van workshops en interviews werd gebruik gemaakt van lokaal aan wezige kennis en werd draagvlak gecreëerd voor de toekomstige maatregelen en beleid. Daarnaast werden drie publieksavonden georganiseerd waarin bewoners konden meedenken en reageren op de ontwikkelde visie. 10 Nota Belvedere deel Nota Belvedere p. 9 en 11. Belvedere en het experimentele ontwerpproces In de Belvederenota is in vrij algemene zin aandacht voor het ontwerp. Het belang van het ontwerp bij de ontwikkelingsgerichte aanpak wordt onderstreept en daarnaast wordt de inspiratie die cultuurhistorie te bieden heeft voor het ontwerp benadrukt. 11 Op de ontwerppraktijk zelf wordt in de nota niet ingegaan. In de praktijk van de gesubsidieerde projecten valt op dat de Belvederebenadering goed gedijt in een wat meer experimenteel ontwerpproces, waar via een proces van onderzoekend ontwerpen uiteindelijk een oplossing in beeld komt. In deze werkwijze staat niet zozeer het zoeken naar één concrete oplossing voor een ruimtelijke opgave centraal, alswel een onderzoek naar verschillende mogelijkheden en kansen voor het plangebied. Deze werkwijze sluit goed aan op de verschillende interpretaties die er vaak zijn van de geschiedenis van een plek. Het experimenteel ontwerpproces op historische gronden 24

27 lijkt een kansrijke werkwijze om geïnspireerd door het verleden van de plek, niet alleen oude kwaliteiten te behouden maar ook om nieuwe kwaliteit te creëren. Deze werkwijze levert meer op dan alleen het inpassen en behouden van relicten uit het verleden, wat tot op heden nog vaak het geval is. Een voorbeeld van een project waar men op succesvolle wijze al onderzoekend ontwerpend te werk is gegaan is de herontwikkeling van de Hessenberg binnen de oude stadswal van Nijmegen. Het betreft een locatie met een rijke historische gelaagdheid met grotendeels verdwenen restanten van begijnhofjes, een klooster en een weeshuis. In eerste instantie strandden de nieuw bouwplannen omdat ze niet aansloten op de omgeving. Bij de herstart van het nieuwbouwproject werd aan het benutten van de cultuurhistorische kwaliteiten en de ontwikkeling van een gezamenlijke werkwijze prioriteit gegeven. Als start van het proces is een Cultuurhistorisch Profiel opgesteld. 12 Dit bevat een analyse van de aanwezige cultuurhistorische waarden, het verhaal van de plek en een doorkijk naar de toekomst, waarin acht thematische invalshoeken worden benoemd voor de mogelijke omgang met cultuurhistorie. Met dit cultuurhistorisch profiel als inspiratiedocument en met alle overige eisen en randvoorwaarden is in opdracht van de Plangroep (gemeente, projectontwikkelaar en alle belanghebbenden) een multidisciplinair ontwerpteam aan de slag gegaan. Zo ontstonden verschillende denkrichtingen die vertaald werden in drie schetsen of modellen (pagina 26). Het lagenmodel gaat uit van de historische gelaagdheid van de plek. Deze historische gelaagdheid en het niveauverschil van het gebied worden ver taald in een plan met twee bebouwingslagen. Het kristallenmodel neemt de afzonderlijke historische elementen als beginpunt voor nieuwe experimentele bouwblokken. Nieuwbouw en historische relicten worden zo in een verdicht stratenpatroon verknoopt. Het continuïteitmodel gaat uit van het feit dat de Hessenberg vroeger een immuniteit was, een kerkelijk gebied met een eigen heid dat zich afzonderde van de omgeving. 13 De stedenbouwkundige ontwikkeling van het gebied wordt vanuit deze continuïteit ingevuld. Het monumentale Weeshuis dat in het verleden onderdeel was van deze immuniteit vormt uitgangspunt voor de nieuwbouw. De schetsen werden steeds besproken met de Plangroep en elke tussenstap in dit traject werd afgerond met een inloopavond voor omwonenden en andere belangstellenden, aan wie niet werd gevraagd om tussen de modellen te kiezen, maar om van ieder plan de kwaliteiten en de minpunten te benoe men. Deze reacties vormden het uitgangspunt voor de laatste ontwerpfase, waarin een nieuwe, vierde schets ontstond. Het ontwerp werd als middel tot onderzoek en reflectie gebruikt, waaruit de oplossingen vanzelf voortvloeiden. Deze oplossingen zijn uiteindelijk vertaald in een definitieve schets (pagina 27) met de ruimtelijke opbouw van de immuniteit van de Hessenberg als uit gangspunt. Dit resulteert in een structuur die het idee van een gesloten gebied weergeeft met daarbinnen een aaneenschakeling van hoven, pleinen, en stegen. De gebouwen zijn aan de randen van het plangebied lager en in het midden hoger waardoor de nieuwbouw beter aansluit op de omliggende bebouwing. De openbare ruimte slingert zich tussen de gebouwen door als een sluipdoor-kruipdoorroute. Trappen en hellingen, smalle straatjes en het gebruik van rood/bruin baksteen worden hier en daar gecombineerd met gevels van wit stucwerk passend bij het oude Weeshuis, de resten van de oude kapel en de Regentenkamer. In het Hessenbergproject 12 Cultuurhistorisch profiel de Hessenberg, uitgave gemeente Nijmegen (mei 2001). 13 mondelinge informatie Kien van Hövell, gemeente Nijmegen. 25 observaties vanuit de belvederepraktijk