Symbolen in de cursus. Inhoudsopgave. Plastische opvoeding

Transcriptie

1 Bijenhotel

2 Symbolen in de cursus Biologie Plastische opvoeding Fysica Techniek wiskunde I.C.T. Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Bijen... 3 Hoofdstuk 2: Hoe leven bijen met elkaar? Hoofdstuk 3: Aanpassing van de lichaamsvorm aan de functie in de bijenkorf Hoofdstuk 4: Zoemende bijen Hoofdstuk 5: Bijen in nood Hoofdstuk 6: Bijensteek verzorgen Hoofdstuk 7: Bijenhotel ontwerpen Hoofdstuk 8: Bijenhotel maken Hoofdstuk 9: Bijenhotel ophangen Hoofdstuk 10: Bijenhotel evalueren Hoofdstuk 11: Bijlagen Hoofdstuk 12: Bronnen

3 Hoofdstuk 1: Bijen 1.1 Classificatie van bijen Tree of life Om orde te scheppen in de diversiteit, ging men de erfelijke code of DNA van verschillende soorten met elkaar vergelijken. Volgens de evolutietheorie ontstond al het leven uit één cel, de oercel. Tijdens de evolutie is de erfelijke code voor elke soort langzaamaan veranderd wat leidde tot verschillende kenmerken per soort. Organismen met een recente gemeenschappelijke voorouder zullen een erg gelijkende code vertonen, terwijl andere organismen een meer verschillende code zullen hebben en daarom veel verder van elkaar staan op de evolutionaire tijdsschaal. Na veel gepuzzel, konden wetenschappers de verwantschappen en de voorouders van een grote hoeveelheid soorten in één grote boomstructuur samenleggen. a) Neem de tree of life (bijlage) bij de hand. b) In de tree of life kan je drie hoofdtakken of domeinen terugvinden. Welke? 1. bacteriën 2. archaea 3. eukaryoten c) In welk domein situeer je de bij? De eukaryoten d) Welke kenmerken kan je toewijzen aan organismen van dit domein? Maak een woordspin met kenmerken aan de poot van de spin. Schrijf de naam van het domein in de kop van de spin. autotroof of heterotroof groter dan bacteriën en archaea eukaryoten dieren, planten, fungi celorganellen celkern eencellig of meercellig e) Waar ga je deze informatie zoeken? In een handboek biologie, op internet via een tablet of computer 3

4 1.1.2 Domein van de eukaryoten We weten al dat bijen horen in het domein van de eukaryoten. Daarmee sluiten we al een heleboel organismen uit. Wij willen verder onderzoeken hoe we de bij kunnen classificeren tot op het niveau van de soort. De driehoek stelt de verschillende classificatieniveaus in volgorde voor. a) Zet de begrippen op de juiste plaats in de driehoek: klasse, soort, rijk, stam. rijk stam klasse orde familie geslacht soort b) Neem opnieuw de tree of life naast je. Volg de takken tot je bij de bij uitkomt. In welk rijk vind je de bij? De dieren c) Tot welke stam behoort de bij? De stam van de geleedpotigen Deze stam kunnen we onderverdelen in vijf klassen, namelijk: duizendpoten - miljoenpoten - insecten - spinachtigen - schaaldieren. d) Hoe ga je opzoeken tot welke klasse de bij behoort? In een handboek biologie, in een encyclopedie, via internet op een tablet of pc e) Tot welke klasse behoort de bij? De klasse van de insecten. 4

5 1.1.3 Klasse van de insecten Al deze insecten kunnen huizen in het bijenhotel. Het kan dus goed zijn dan je naast bijen ook kevers, mieren en muggen aantreft in het hotel. Om de bij te onderscheiden van de andere insecten, gaan we de klasse van de insecten nog verder onderverdelen in lagere niveaus. De vraag die we gaan onderzoeken luidt dan ook: Hoe kan je de klasse van de insecten onderverdelen in de lagere taxonomische niveaus? a) Bekijk de afbeeldingen. Aardhommel Coloradokever Honingbij Huisvlieg Langpootmug Meikever Mier Regendaas Sluipwesp Steekmug Duitse wesp Halvemaanzweefvlieg b) Welke grote verschillen vind je tussen deze insecten? De vleugels verschillen sterk (aantal + structuur), de lengte van de poten, de grootte van de ogen, lichaamsbeharing, kleur, dikte van het lichaam 5

6 We kiezen er het verschil van vleugels uit om verder te classificeren. c) Vergelijk de voorvleugels en de achtervleugels. Kruis aan of het organisme de volgende delen bevat. Dier Criteria een paar vliezige voorvleugels een paar vliezige achtervleugels dekschilden Vereenvoudigde achtervleugels * Aardhommel x x Coloradokever x x Honingbij x x Huisvlieg x x Langpootmug x x Meikever x x Mier x x Regendaas Sluipwesp x x Steekmug x x Duitse wesp x x x Zweefvlieg x x * Bij vereenvoudigde achtervleugels zijn de achtervleugels zodanig gereduceerd dat het lijkt alsof het organisme maar één paar vleugels heeft. d) Duid alle organismen met dezelfde kenmerken aan in hetzelfde kleur. e) Groepeer de organismen in drie ordes volgens gemeenschappelijke kenmerken. Vul daarbij de onderstaande tabel aan met de criteria en twee voorbeelden van organismen. Criteria Vliesvleugeligen Tweevleugeligen Schildvleugeligen - Vliezige voorvleugels - vliezige achtervleugels - Vliezige voorvleugels - vereenvoudigede achtervleugels - vliezige achtervleugels - dekschilden organismen 1. honingbij 2. hommel (ook: Duitse wesp, sluipwesp, mier) 1. huisvlieg 2. steekmug (ook: langpootmug, halvemaanzweefvlieg) 1. meikever 2. coloradokever De klasse van de insecten wordt opgesplitst in de orde van de 1. Vliesvleugeligen 2. Tweevleugeligen 3. Schildvleugeligen f) In welke orde vinden we de bij terug? Bij de vliesvleugeligen. 6

7 We kijken verder naar de orde van de vliesvleugeligen. Hoe kan je de orde van de vliesvleugeligen verder onderverdelen? g) Bekijk de afbeeldingen. Wesp Hommel Bij Mier h) Omcirkel voor elke familie het juiste kenmerk en noteer het aantal vleugels. Kenmerk Wespen Hommels Bijen Mieren Aantal vleugels 2 paar 2 paar 2 paar meestal geen gesteeld / gesteeld / gesteeld / gesteeld / Achterlijf * niet gesteeld niet gesteeld niet gesteeld niet gesteeld verbreed / verbreed / verbreed / verbreed / Achterpoten niet verbreed niet verbreed niet verbreed niet verbreed geen/ weinig/ geen/ weinig/ geen/ weinig/ geen/ weinig/ borstelbekleding veel veel veel veel * Het achterlijf van een insect is gesteeld als het achterlijf precies met een steeltje vast hangt aan het borststuk. i) Welke organismen hebben dezelfde kenmerken? Hommels en bijen De orde van de vliesvleugeligen worden opgesplitst in drie families, namelijk: 1. Wespen 2. Hommels en bijen 3. Mieren 7

8 We bekijken de familie van de hommels en de bijen van dichterbij. j) Bekijk de afbeeldingen. Hommel Bij k) Omcirkel voor elk geslacht het juiste kenmerk en noteer het kleurpatroon van het achterlijf. kenmerk Hommel Bij lichaamsgrootte klein/ groot klein/ groot borstelbekleding korte/ lange borstels korte/ lange borstels kleurpatroon Gele of oranjerode dwarse strepen bruinzwart De familie van de hommels en bijen wordt opgesplitst in de geslachten 1. Hommels 2. Bijen Lijkt ook het DNA van bijen en hommels op elkaar? Van de zanglijster, het roodborstje, de hommel en de bij is de genenkaart opgesteld en voorgeteld door een streepjespatroon met een bepaalde kleurcode. Dat streepjespatroon hebben ze naast elkaar gelegd en zo zagen ze mooi de gelijkenissen (wit) en de verschillen (grijs) tussen de organismen. Daarmee stelden ze dan de tree of life op, waarbij organismen met dezelfde genetische kenmerken dicht bij elkaar liggen. Alle vier de organismen kunnen wel vliegen, maar toch verschillen de twee vogels sterk van de twee insecten. Bijen en hommels daarentegen lijken genetisch gezien erg op elkaar, want we zien veel witte strepen (gelijkenissen) en weinig grijze strepen (verschillen). 8

9 We bestuderen nu het geslacht van de bijen verder. l) Bekijk de afbeeldingen. Honingbij Dikkopbloedbij Gewone sachembij Rosse metselbij Gewone wespbij Vosje m) Waarin verschillen de organismen nog van elkaar? Ze verschillen in kleurpatroon. 9

10 1.1.4 Was het een bij, een hommel of een wesp? Een hommel, een bij en een wesp worden wel eens door elkaar gehaald. Het wordt al helemaal moeilijk om een wespbij te onderscheiden van een wesp. Ze zien er min of meer hetzelfde uit en ook genetisch lijken ze sterk op elkaar. Toch zijn het verschillende beestjes. Bijen zijn vegetariërs die hun larven voeden met stuifmeel en wespen doen dat met vlees. Ze vangen insecten, spinnen en andere kleine dieren. Bijen hebben vertakte haren, wespen onvertakte. Bijen hebben afgeplatte pootjes, wespen rolronde. Dat zie je dus niet in een eerste oogopslag. Het meest bruikbare kenmerk zijn de opvallende verzamelharen voor stuifmeel, die bijenvrouwtjes bezitten. Die kunnen op de poten staan, maar ook op de buik of de rug. Aardhommel Honingbij Duitse wesp 10

11 1.2 Macroscopische bouw van een bij a) Het lijf van de honingbij (= een insect) bestaat uit drie opvallende delen. Welke drie? 1. kop 2. kopborststuk 3. achterlijf b) Verdeel het lichaam van de honingbij in deze delen. Kop Kopborststuk Achterlijf c) Duid ook deze delen aan op de kop van de bij: voelsprieten, facetogen, zuigtong, kaken. Facetogen Voelsprieten Zuigtong Kaken 11

12 Hoofdstuk 2: Hoe leven bijen met elkaar? 2.1 Interactie tussen bijen onderling Bijen leven in een sociale staat, dat is een intense vorm van coöperatie. Ze vormen een samenleving van soortgenoten waarin elk individu een specifieke taak uitvoert in dienst van de hele gemeenschap. Er is m.a.w. sprake van een arbeidsverdeling. Elke bij behoort tot een kaste. Dat is een groep van individuen die binnen een staat in vorm en opdracht dezelfde zijn. a) Neem de bijlage over de bijenstaat erbij en beantwoord de vragen. b) Noteer boven elke bij tot welke kaste die behoort. Koningin Werkster Dar D A, C, E, F, G B c) Noteer de letter van de taak onder de juiste bij. A. Voedsel verzamelen B. Eicellen van de koningin bevruchten C. Bijenkorf verdedigen D. Eieren leggen E. Nest schoonmaken F. Larven voederen G. Koningin en sommige darren voederen Ook hommels, wespen, mieren en termieten vormen staten. Meestal wordt het leven van individuen geleid en georganiseerd door een koningin. Zij geeft feromonen af. Dat zijn vluchtige stoffen die de ontwikkeling en activiteiten de andere leden van de staat bepalen. 12

13 2.2 Interactie tussen de bij en de bloemplant Verschillende soorten planten, dieren, fungi en bacteriën in een levensgemeenschap beïnvloeden elkaar. Tussen de soorten, maar ook binnen eenzelfde soort zelf zijn er talloze interacties of relaties mogelijk, zoals predatie en voedselconcurrentie. Sommige organismen kunnen zelfs niet overleven zonder elkaar, dat noemen we symbiose. Voorbeelden van symbiose zijn: parasitisme, mutualisme, commensalisme. Deze begrippen ken je al vanuit biologie. In de bijlage vind je nog wat meer info over deze samenlevingsvormen. a) Welke interactie vindt er plaats tussen de bij en een bloemplant? Verklaar je antwoord. Mutualisme. Beide organismen ondervinden voordeel van de samenleving. De bij eet nectar door het bloembezoek, terwijl de bloem bestoven wordt door het insectenbezoek. 13

14 2.3 Hoe communiceren bijen? Sommige werksters hebben een speciale taak, ze zijn verkenner. Zij verlaten de bijenkorf om te zoeken naar voedsel. Daarna brengen ze verslag uit in de korf. De werksters die haalbij zijn, weten dan waar ze stuifmeel, nectar en honingdauw kunnen vinden Waarover communiceren bijen? De Oostenrijkse dierkundige Karl von Frisch ( ) onderzocht de communicatie bij honingbijen. Daarvoor stelde hij twee experimenten op. Experiment 1 Op 25 m van een bijenkorf wordt een schoteltje suikersiroop met een geurig muntextract geplaatst. Een verkennerbij ontdekt al snel het schoteltje en even later vliegen er haalbijen op en af naar het nest. Ze worden telkens gemerkt met een witte stip. Vervolgens worden op dezelfde afstand, maar in andere richtingen schoteltjes gezet met suikersiroop zonder geurextract. Deze voedselbronnen worden genegeerd door de gekenmerkte bijen. Wanneer er muntextract wordt toegevoegd aan de nieuwe schoteltjes, worden ze heel gauw ook druk bezocht. a) Wat kan je hieruit besluiten over de communicatie van bijen? Bijen wisselen informatie uit over de aard van het voedsel. Experiment 2 Op 750 m van de bijenkast wordt een schoteltje met suikerstroop geplaatst. De eerste 20 bijen die de voedselbron bezoeken, worden gemerkt. Alle volgende bijen worden gevangen en vastgehouden tot het einde van het experiment. Na de passage van de eerste 20 bijen wordt de schaal weggenomen en vervangen door een reeks gelijkaardige schalen, die precies in dezelfde richting, maar op een andere afstand geplaatst worden. De bezoeken aan de verschillende schalen worden gedurende 90 minuten geteld. a) Op welke afstand van de bijenkast werd het eerste schoteltje met suikerstroop gezet? Op 750 m. Afstand van de kast naar de schaal 75 m m m m m m 12 meer dan 1000 m 0 Aantal bezoeken op 90 minuten. b) Op welke drie afstanden tussen de bijenkast en de nieuwe schoteltjes vinden de meeste bijenbezoeken plaats? Op 700 m, op 800 m en op 1000 m. c) Wat kan je hieruit besluiten over de communicatie van bijen? Bijen wisselen ook informatie uit over de afstand tot het voedsel. 14

15 2.3.2 Hoe communiceren bijen met elkaar? Karl von Frisch stelde dus vast dat bijen wel degelijk communiceren met elkaar. Om te onderzoeken hoe ze dat concreet doen, bouwde hij een bijenkast met een glazen zijwand. Zo kon hij de beestjes nauwlettend in het oog houden en hij stelde drie zaken vast. Waarneming A Wanneer een bij een voedselbron vindt op minder dan 100 m van de korf, neemt ze nectar of het stuifmeel op en vliegt ermee terug naar de korf. Daar begint ze te dansen. Ze loopt in cirkeltjes rond, afwisselend links- en rechtsomdraaiend. Dat noemen we de cirkeldans. Een aantal bijen in de korf gaan de beweging volgen en raken met hun antennen de dansende bijen aan. Na een tijd verlaten deze bijen de korf en zoeken voedsel binnen een straal van 100 m. a) Hoe ver ligt het voedsel van de korf verwijderd? Minder dan 100 m. b) Waarover communiceert een bij die de cirkeldans doet? Over de straal waarbinnen het voedsel ligt, de afstand tot het voedsel. c) Welke communicatiemethode gebruikt de bij daarvoor? Kruis aan. O Optische signalen O Akoestische signalen X Tactiele signalen O Chemische signalen 15

16 Waarneming B Wanneer een bij een voedselbron vindt op meer dan 100 m van de korf, neemt ze het voedsel op, vliegt ermee naar de korf en begint ze te dansen in de vorm van het cijfer acht. Telkens wanneer ze de diameter van de figuur overloopt, schudt de bij hevig heen en weer met haar achterlijf. We noemen deze dans de kwispeldans. Andere bijen volgen de dansende bij en betasten haar met hun antennen. De bijen liegen nadien naar de voedselbron en blijken ook de richting te kennen. d) Bekijk het filmfragment over de kwispeldans. e) Hoe ver ligt het voedsel van de korf verwijderd? Meer dan 100 m. f) Waarover communiceert een bij die de kwispeldans doet? De afstand EN de richting tot het voedsel. g) Welke communicatiemethode gebruikt de bij daarvoor? Kruis aan. O Optische signalen O Akoestische signalen X Tactiele signalen O Chemische signalen Waarneming C Von Frisch bestudeerde ook de snelheid van de kwispeldans. Hoe dichter de voedselbron zich bevindt, hoe sneller de dans wordt uitgevoerd. h) Waarmee heeft de snelheid van de kwispeldans te maken? Met de afstand tot het voedsel. 16

17 2.4 Voortplanting De bevruchting De koningin is de enige bij de eitjes kan leggen en dus ook de enige bij de bevrucht kan worden. Toch zijn niet alle eieren die de koningin legt, bevrucht. Uit onbevruchte eicellen groeien darren. Uit bevruchte eicellen groeien werksters die eventueel kunnen uitgroeien tot een nieuwe koningin. Het is zover De darren bevruchten de koningin. Daarna sterft de dar, zijn taak zit erop. De koningin legt heel zorgvuldig de bevruchte eieren in de cellen van de raten. In die cellen ontwikkelen de eieren zich over larven tot volwassen bijen Na de bevruchting a) Noteer in de tabel welke stap op de afbeelding hoort bij welke beschrijving. 1. Na een week is de larve enorm gegroeid, dankzij al het voedsel dat het kreeg. De larve begint een kleverig spinsel te maken in klieren dichtbij de kop. Met dat kleverig spinsel spint het zichzelf een cocon. 2. De volwassen bij knaagt het dekseltje van zijn cel open en verlaat de cel. 3. Na 3 dagen komt een larve uit het eitje. De eerste 2 dagen voeden de werksters de larve met bijenmelk of koninginnepap dat wordt aangemaakt in de voedersapklieren van de werkster. De volgende 3 dagen wordt de larve gevoed met een mengsel van stuifmeel en honing. 4. De koningin zoekt een lege cel in de raat en legt er een eitje in. 5. Terwijl de larve in zijn cocon zit, verpopt hij zich. Dat wil zeggen dat de larve transformeert in een honingbij. Tijdens het verpoppen, ontwikkelt de larve dus alle belangrijke delen die een honingbij heeft, zoals de poten, ogen, voelsprieten en vleugels. 6. Een werkster verzegelt de cel met was, waardoor de cel volledig wordt afgesloten. A B C D E F b) Zet in de juiste volgorde: pop, bij, larve, eitje. Eitje - larve - pop - bij 17

18 Hoofdstuk 3: Aanpassing van de lichaamsvorm aan de functie in de bijenkorf De vorm van het lichaam van een bij is aangepast aan de functie van de bij in de bijenkorf. Een koningin zal bijvoorbeeld een ander lichaam hebben dan een werkster en een dar. We bekijken eerst hoe dat zit met de werksters. Hoe zijn werksters aangepast aan hun taak in de bijenstaat? a) Neem alle benodigdheden voor het practicum bij de hand en voer de stappen in de juiste volgorde uit. Benodigdheden - Dode werksterbij - Water - Microscoop - Binoculair - Potlood - Dekglaasje - Voorwerpglas - Pincet Werkwijze 1. Neem met een pincet de rechtervleugels weg. Leg ze op een voorwerpglaasje met wat water. Breng een dekglaasje aan. 2. Bekijk nu met een sterke vergroting de achterrand van de voorste vleugel (de grote) en de voorrand van de achterste (kleine) vleugel. 3. Beantwoord de vragen over de vleugels. 4. Neem met een pincet een voorpoot, een middenpoot en een achterpoot van een werksterbij (zo dicht mogelijk tegen het lichaam). 5. Maak een preparaat van de voorpoot zoals beschreven bij punt 1. Onderzoek elke poot met een zwakke vergroting. Vervolgens doe je hetzelfde met middenpoot en de achterpoot. Let goed op de naden tussen de verschillende geledingen. 6. Beantwoord vragen over de poten. 7. Bekijk de voelsprieten, de facetogen en de puntogen onder de binoculair. 8. Bekijk de monddelen onder de binoculair en beantwoord de vragen over de monddelen. 18

19 3.1 Vleugels a) Schets de vleugelranden van een voorvleugel en een achtervleugel. b) Waarvoor dient die speciale bouw van de vleugelranden? De haakjes van de achtervleugel haken vast rond de onderkant van de voorvleugel. Zo vormen de vleugels één groot vlies waardoor ze sneller kunnen vliegen. 19

20 3.2 Poten a) Noteer de volgende begrippen bij de juiste poot: voorpoot, middenpoot, achterpoot buitenkant, achterpoot binnenkant. Bij elke insectenpoot kan je van boven naar beneden de volgende delen onderscheiden: heup, dijring, dij, scheen, voet. Zoek die op het preparaat en op de tekening. b) Kleur de heup rood, de dijring oranje, de dij geel, de scheen groen en de voet blauw. c) Vul de legende aan. De poten van een werkster zijn bijzonder goed aangepast om het kleverige stuifmeel van hun lichaam te borstelen. d) Duid op de voorpoot de sprietenreiniger aan. Hiermee verwijdert de bij de stuifmeelkorrels van de voelsprieten. e) Verklaar de bouw van de sprietenreiniger. De sprietenreiniger is hol ingesneden en past perfect rond de voelsprieten. Met de stuifmeelborstels op de voor- en middenpoten worden stuifmeelkorrels van het behaarde lichaam geborsteld. Met de stuifmeelborstels op de achterpoten wordt het stuifmeel, dat aan het lichaam en de poten kleeft, verzameld. f) Zoek de stuifmeelborstels op de voor-, midden- en achterpoot. Benoem die ook op te tekening. Tussen de dij en de scheen van de achterpoot zit er een grote spleet. Dat dient om het verzamelde stuifmeel te persen tot stuifmeelklompjes en noemen we dan ook de stuifmeelpers. g) Duid de stuifmeelpers aan op de achterpoot. h) Welk lid van de achterpoot is opvallend groot? De scheen. i) De achterpoot noemen we ook wel de verzamelpoot. Leg uit waarom. Het grote lid, het korfje, dient om stuifmeel te verzamelen. j) De uitholling in het grote lid van de achterpoot noemen we het korfje. Duid dit aan op de achterpoot. Op de middenpoot zie je een naaldvormig uitsteeksel, de spoor. De spoor dient om het verzamelde stuifmeel uit de korfjes te lepelen. De korfjes worden leeggehaald en jonge werksters bergen het stuifmeel in de voorraadcellen op. k) Zoek de spoor op de middenpoot en duid de spoor aan op de tekening. Elke poot heeft een kleverig deel waardoor de bij in staat is om ondersteboven over het plafond van de bijenkorf te lopen. Aan het uiteinde van de poten zitten klauwtjes waarmee de bij zich aan de blaadjes van een bloem kan vasthouden. 20

21 Poot: middenpoot Poot: achterpoot buitenkant stuifmeelpers spoor korfje stuifmeelborstels Poot: achterpoot binnenkant Poot: voorpoot sprietenreiniger stuifmeelborstels stuifmeelborstels heup dijring dij scheen voet Legende 21

22 3.3 Monddelen De kaken van een honingbij zijn relatief klein, omdat bijen niet bijten. De bovenkaken hebben een lepelachtige vorm en worden voornamelijk gebruikt om was te kneden en te bewerken. De onderkaak draagt een zuigsnuit waaraan de tong vastzit. Daarmee zuigt de bij nectar op uit de bloem. De tong is voorzien van fijne haartjes en een groefje. Door het groefje loopt de nectar in de mondopening. a) Duid de delen aan op de schematische voorstelling van een bijenkop: bovenkaken, liptasters, zuigtong met lepeltje, bovenlip, kaaktasters. bovenlip bovenkaken kaaktasters liptasters bovenkaken zuigtong met lepeltje bovenkaken Basisbouwplan van de monddelen Algemeen hebben insecten min of meer hetzelfde bouwplan. Dat bouwplan verschilt naargelang de voedingswijze van het insect. 1. Bovenlip - 2. bovenkaken - 3. Onderkaken - 4. Kaaktasters - 5. Onderlip - 6. Liptasters 22

23 b) Bekijk de kop en de monddelen van de leden van een bijenvolk. werkster dar koningin c) Waarin verschillen de monddelen van een werkster, dar en koningin? De monddelen van een werkster zijn heel goed ontwikkeld, terwijl de monddelen van een dar slecht zijn ontwikkeld. De ontwikkeling van de monddelen van de koningin ligt er ergens tussenin. 3.4 Ogen Ook de ogen van de leden van het bijenvolk verschillen naargelang hun taak. a) Bekijk de kop en de ogen van de leden van een bijenvolk. werkster dar koningin b) Wie heeft opvallend grote ogen? De dar. c) Hoe verklaar je dat? Denk aan de functie van de dar. De dar moet goed kunnen zien waar de koningin zit om ze nadien te bevruchten. 23

24 Hoofdstuk 4: Zoemende bijen Wanneer de bloemen in bloei staan, hoor je overal gezoem van bijen en andere gevleugelden. Waar komt dat zoemende geluid vandaan? 4.1 Wat zijn geluiden? a) Leg een plastic lat op een tafel en laat een deel uitsteken over de rand. Duw op de lat om ze te doen trillen. Wat neem je waar? Geluid. De trillingen van de geluidsbron veroorzaken in de omringende lucht kleine schommelingen in de luchtdruk; de lucht wordt afwisselend samengedrukt en ontspannen. Die drukschommelingen planten zich voort in de vorm van golven. De lengte dat 1 golf inneemt, noemen we de golflengte. b) Door welke goniometrische functie worden geluidsgolven voorgesteld? Door de sinusfunctie Om een geluid te horen, hebben we dus trillingen nodig. c) Hoe kan een bij trillingen veroorzaken? Door zijn vleugels op en neer te slaan. d) Waar komt het zoemende geluid van een bij dus vandaan? Een bij zoemt omdat ze trillingen maakt met haar vleugels. 4.2 Waarom klinkt niet elk geluid hetzelfde? Experiment 1 a) Laat een lang stuk van de plastic lat trillen (situatie 1). Laat daarna een kort stuk van de lat trillen (situatie 2). b) Welk verschil in geluid merk je? Situatie 1 klinkt lager, terwijl situatie 2 hoger klinkt. c) Waarin verschilt de trilling van de lat in beide situaties? In situatie 1 trilt de lat traag, terwijl in situatie 2 de lat sneller trilt. 24

25 d) Schrap wat niet past. Geluiden met weinig trillingen per seconde (= lage frequentie) hebben een kortere / langere golflengte. Geluiden met veel trillingen per seconde (= hoge frequentie) hebben een kortere / langere golflengte. hoge tonen / lage tonen hoge tonen / lage tonen e) Duid in bovenstaande grafieken aan of het om hoge of om lage tonen gaat. Doorstreep daarvoor het foute antwoord. De slagfrequentie van de vleugels van een bij bedraagt ongeveer 200 slagen per seconde Experiment 2 a) Laat opnieuw een lat trillen door zachtjes op de lat te duwen (situatie 1). Doe dit opnieuw, maar duw nu hard op de lat (situatie 2). b) Welk verschil in geluid merk je op? In situatie 1 is het geluid stil, terwijl het geluid in situatie 2 luider is. f) Waarin verschilt de trilling van de lat in beide situaties? De trillingen van de lat zijn veel heviger in situatie 2. De uitwijking is daar groter. 25

26 g) Schrap wat niet past. Geluiden met een groot / klein volume, doen de lucht veel samendrukken en ontspannen. Daardoor heeft de geluidsgolf een grote uitwijking of amplitude. Geluiden met een groot / klein volume, doen de lucht weinig samendrukken en ontspannen. Daardoor heeft de geluidsgolf een kleine uitwijking of amplitude. 4.3 Waarom klinkt een mug anders dan een bij? a) Beschrijf het verschil in geluid tussen een mug en een bij. Het geluid van een zoemende mug is hoger dan die van een bij. b) Waarmee heeft het verschil in geluid dus te maken: volume of toonhoogte? Toonhoogte c) Verschillende de geluidsgolven dus in aantal per seconde (frequentie) of in uitwijking (amplitude)? Aantal per seconde (frequentie) d) Teken de grafiek met de geluidsgolven van een mug en van een bij. mug bij 26

27 e) Hoe komt dit verschil tot stand als je kijkt naar de bouw van een mug en een bij? Denk terug aan de experimenten met de lat. Een mug heeft kortere vleugels dan een bij. Steekmug Honingbij 4.4 Hoe krijgen bijen hun vleugels in beweging? Mensen en andere gewervelden bewegen hun lichaam dankzij spieren, meer bepaald skeletspieren. Deze spieren hangen dus vast aan een skelet. Insecten, waaronder de bij hebben helemaal geen spieren, dus hoe kunnen zij hun vleugels doen bewegen? Bijen slaan met hun vleugels door hun lichaamswand te vervormen. Dat klinkt wat vreemd, maar toch is het eenvoudig. Insecten, en dus ook bijen, hebben geen inwendig skelet, maar een exoskelet. Dat betekent dat spieren ook niet aan botten vastzitten, maar aan dat exoskelet. Als bijen hun vleugels willen bewegen, dan trekken ze spieren samen die het exoskelet als een ingedrukte pingpongbal naar binnen en weer naar buiten laten knakken. Ook dat geeft een licht zoemend geluid. a) Wanneer gaan de vleugels naar omhoog? Als de verticale spieren samentrekken en de lengtespieren ontspannen. b) Wanneer gaan de vleugels terug naar beneden? Als de verticale spieren ontspannen en de lengtespieren opspannen. 27

28 Hoofdstuk 5: Bijen in nood 5.1 Rol van de bijen a) Lees het korte artikel uit Bijen in nood van Natuurpunt. b) Verklaar de cartoon van het kaartenhuisje m.b.v. de inzichten uit het korte artikel. De bij is een belangrijke schakel in voedselketel. Zonder de bij worden de bloemen niet bestoven, zijn er geen planten en bomen en is er geen leven mogelijk. Het hele kaarthuis zou ineenstorten. 28

29 5.2 Achteruitgang van de bij Blader doorheen de brochure Waarom een bijenhotel van Natuurpunt om de antwoorden op de volgende vragen te vinden. Hiervan vind je een stukje in bijlage. a) Verbind elke groep bijen met de bijbehorende kenmerken. solitaire bijen kolonie parasitaire bijen zachtaardig sociale bijen steken niet b) Welk soort bij is de honingbij? Een sociale bij. leven alleen en hebben een eigen nest leggen eitjes in de nesten van andere bijensoorten agressiever c) Welk soort bijen willen wij aantrekken met het bijenhotel? Solitaire bijen. Zowel honingbijen als wilde bijen gaan de laatste jaren sterk achteruit. d) Wat zijn de drie belangrijkste oorzaken van deze achteruitgang? 1. Gebrek aan bloemen. Bloemen zijn voedselbronnen (nectar) en een nestplaats 2. Pesticiden. Vooral de nieuwste generatie pesticiden blijkt zeer schadelijk. De plant is van binnenuit beschermd tegen vraat waardoor ook de giftige stoffen in nectar en stuifmeel terechtkomen. 3. Ziekten. Als gevolg van stress, pesticiden en voedseltekort verzwakken de bijen. Om bijen een beschutting te geven, bouwen wij zelf een bijenhotel. Die kan je ophangen bij jou thuis of in de buurt. e) Bekijk dit filmpje van VTM over het nut en de werking van een bijenhotel. f) Wat kan je naast het bouwen van een insectenhotel nog doen om bijen te lokken? Wilde bloemen zaaien. 29

30 Hoofdstuk 6: Bijensteek verzorgen 6.1 Een bijensteek voor de mens Bijen en andere insecten kunnen steken en een kleine huidwonde achterlaten. Meestal is een bijensteek onschuldig en zorgt die enkel voor wat licht ongemak. In dit geval hoef je je geen zorgen te maken. Blijf rustig, haal eventueel de angel eruit en spoel het wondje onder lauw stromend water. Koel de wonde eventueel af door ijsblokjes in een handdoek te wikkelen en die tegen de huid te houden. Hoe haal je een angel uit de huid? Als de angel nog in de huid steekt, probeer die dan zo snel mogelijk te verwijderen. Doe dit door van onder de insteekplaats opwaarts te drukken en te glijden met eender welk voorwerp dat je dicht bij de hand hebt, bijvoorbeeld je vingernagel, een bankkaart of de botte kant van een mes. Het gedeelte van de angel dat uit de huid steekt, neem je best niet vast met je vingers of met een pincet. Daardoor zou je het achtergebleven gifzakje kunnen samendrukken en zo kan het resterende gif in de bloedsomloop terechtkomen. Als je de achtergebleven angel niet zelf kan verwijderen, contacteer dan de huisarts. In enkele gevallen kan een insectensteek toch ernstig zijn. Als het slachtoffer bijvoorbeeld verschillende keren gestoken wordt, kan de ingespoten hoeveelheid gif voldoende zijn om een ernstige reactie uit te lokken. Ook een steek in de keelholte kan levensbedreigend zijn, omdat de zwelling de luchtweg kan belemmeren. Bij iemand die overgevoelig is voor insectengif, kan zich na één steek al een allergische reactie voordoen die kan leiden tot shock en zelfs tot de dood. Als een van deze situaties zich voordoet, neem je toch het best voldoende maatregelen. Contacteer de huisarts of alarmeer 112. Zuig op ijs of koel je mond met water als je gestoken bent in de keelholte. Zo verminder je de zwelling. 30

31 6.2 Een bijensteek voor de bij Meestal is een bijensteek niet zo n pretje voor de mens, maar wat gebeurt er voor de bij als die gestoken heeft? Links zie je een angel in de huid en rechts zie je een sterk vergroot beeld van een angel. Beide foto s zijn angels van werksters. a) Wat is de witgele structuur dat samen met de angel losgekomen is? (zie bijlage: bouw bij) Het gifblaasje. b) Hoe verklaar je dat de angel blijft steken in de huid? Aan de angel hangen weerhaken. Wanneer de bij haar angel in de huid heeft geprikt en daarna wegvliegt, blijft de angel zitten. Steken alle bijen? Darren steken niet want ze hebben geen angel, maar werksters en koninginnen wel. Werksters sterven wanneer ze steken, terwijl koninginnen meerdere keren kunnen steken. Werksters zijn dus zonder twijfel bereid om hun eigen leven op te offeren om de groep te beschermen. Een andere werkster zal haar taak gewoon overnemen nadat ze gestorven is. c) Hoe is het mogelijk dat een koningin meerdere keren kan steken? Haar angel heeft geen weerhaken en blijft zo dus niet zitten in de huid. 31

32 Hoofdstuk 7: Bijenhotel ontwerpen 7.1 Vorm Je kan ontzettend veel vormen van bijenhotels kiezen. Het kan een vierkant, een rechthoek, een zeshoek, een cirkel, huisvormig worden. 7.2 Materiaal Wij willen graag materiaal hergebruiken. Zo verkleint de afvalberg en bovendien is dit gewoon ook leuk! Zoek thuis tussen de oude spullen of je materiaal kan hergebruiken. Ga ook eens rondkijken in het park of het bos om takken, dennenappels, stro Enkele voorbeelden van materiaal uit het rommelhok en uit de natuur zijn: een wijnkistje, een theepot, een blikken doos, bakstenen, een bloempot, plankjes, kippengaas, touw, bamboe, takken, houtblokken, holle stengels, leem Gebruik bij voorkeur geen hout die bewerkt is met verf of vernis, dat schrikt insecten af. 7.3 Voorbeeldontwerpen Verzamel een aantal ideeën om een bijenhotel te maken. Dat kan je bijvoorbeeld doen door op Pinterest allerlei voorbeelden te verzamelen, te pinnen, op een bord. 32

33 Hier vind je nog enkele voorbeelden van hoe jouw bijenhotel eruit zou kunnen zien. 7.4 Ontwerp a) Maak een schets van het bijenhotel dat jij graag zou maken. Teken het bijenhotel in verschillende aanzichten zoals vooraanzicht, zijaanzicht, achteraanzicht b) Denk ook na over de volgende vragen: - Welke vorm neem je? - Wat zijn de afmetingen van je bijenhotel? - Waar zal je nagels moeten inslaan? - Waar boor je gaatjes in? - Met welk materiaal vul je het bijenhotel op? - Hoe zal je jouw hotel versieren? 33

34 Vooraanzicht 34

35 Achteraanzicht 35

36 Zijaanzicht links Zijaanzicht rechts Onderaanzicht 36

37 Hoofdstuk 8: Bijenhotel maken a) Bekijk het filmpje van Natuurpunt over hoe je zelf een bijenhotel kunt maken Gereedschap Dit gereedschap kunnen jullie gebruiken: - boormachine - verlengkabel - boortjes van dikte 3 tot 8 mm (neem er genoeg van dikte 3 en 4 mm) - ijzerzaagje - snoeischaren - handschoenen - nagels - hamer - schaar - verf - penselen Stappenplan a) Schrijf voor jezelf een stappenplan van wat je allemaal zal doen om je bijenhotel te maken

38 Hoofdstuk 9: Bijenhotel ophangen Een bijenhotel zet je niet zomaar om het even waar. In de brochure Hoe bouw ik een bijenhotel van Natuurpunt staan de kenmerken voor een goeie plek beschreven. In de bijlage vind je hier een stukje uit. a) Omcirkel de kenmerken voor de ideale plaats van een bijenhotel. zonnig vochtig tussen de bladeren laag bij de grond noordelijk-oostelijk droog schaduwrijk zuidwestelijk hoog hangend aan een touw dicht bij bloemen stevig op een stok of aan de muur b) Waar ga jij jouw bijenhotel ophangen? Verschillende antwoorden mogelijk. 38

39 Hoofdstuk 10: Bijenhotel evalueren a) Ben je tevreden met het ontwerp van het bijenhotel? Leg uit. Verschillende antwoorden mogelijk. b) Wat zou er nog beter kunnen aan jouw bijenhotel? Verschillende antwoorden mogelijk. Houd de komende weken jouw bijenhotel nauwlettend in de gaten. Observeer hoeveel bezoekers jouw bijenhotel mag verwelkomen. c) Ben je tevreden met de werking van het bijenhotel? Leg uit. Verschillende antwoorden mogelijk. 39

40 Hoofdstuk 11: Bijlagen 11.1 Tree of life (Bron: BIOgenie 4.2) 40

41 11.2 Bouw van de bij 41

42 11.3 De bijenstaat (Bron: BIOgenie 4.2) 42

43 11.4 Begrippen samenlevingsvormen Predatie Voedselconcurrentie symbiose Parasitisme Mutualisme Commensalisme Voedselrelatie tussen roofdier (predator) en prooidier. Vb.: Uil en muis. Voedselrelatie die voor alle concurrenten nadelig is. Vb.: Zowel de boomklever als de grote bonte specht eten allebei spinnen en insecten uit de boomschors. Alle vormen van samenleven tussen twee organismen van een verschillende soort, waaronder parasitisme, mutualisme en commensalisme. Symbiose met nadeel voor de gastheer en voordeel voor de andere symbiont. Vb.: Een teek op de huid, groot warkruid op een boom, bloedzuiger op de huid Symbiose met wederzijds voordeel Vb.: Een zeeanemoon leeft op de schelp van een heremietkreeft en zorgt zo voor beschutte kleuren voor de kreeft, terwijl de zeeanemoon de restjes mee eet van de heremietkreeft. Symbiose waarbij een organisme van de ene soort voordeel heeft van de andere, zonder dat die laatste er voor- of nadeel van ondervindt. Vb.: Een koereiger en een koe. De koe ondervindt geen voordeel, terwijl de koereiger de koe volgt en zo voedsel kan vinden. 43

44 11.5 Waarom een bijenhotel? (Bron: Natuurpunt) 44

45 11.6 Waar zet ik mijn bijenhotel? (Bron: Natuurpunt) 45

46 Hoofdstuk 12: Bronnen Alliec2007. (sd). Miner Bee. Opgehaald van Flickr: Bartz, R. (2007, april 6). Honingbij. Opgehaald van Wikipedia: trance_3.jpg beesies.nl. (sd). Duizendpoten. Opgehaald van beesies: biovisie. (2011, september 4). Bijendans. Opgehaald van YouTube: Boender, E. (2014). Voedselrelaties. Opgehaald van Slideplayer: Börger, B., & Broekhuisen, M. (sd). Les 6 Het maken van een bijenhotel. Opgehaald van Scala Rietvelden Molenwatering: bijenhotel.pdf Creemers, L., Desloovere, K., Maes, B., Sleurs, W., Standaert, R., Vanheeswijck, H., & Van Woensel, C. (2010). Brussel: Ludy Van Buyten. Dalantech. (2016). Hungry Honeybee I. Opgehaald van Deviant Art: De bijen bestuivingstechniek. (2014). Nieuwsflits 3. Opgehaald van De bijen bestuivingstechniek: de Wilde, A. (2013, augustus 21). Dikkopbloedbij. Opgehaald van Overzicht van de Nederlandse biodiversiteit: 64&cat=&epi=1 Deltour, A., & Devoldere, L. ( ). Biologie vakstudie 3. Gent: Arteveldehogeschool. Denecker, J., Quaghebeur, A., & De Smedt, M. (2010). Bio Natuurlijk 4 Werkboek. Mechelen: Plantyn. D'Haeninck, L. (2007). BIOgenie 2 - leerboek. Antwerpen: Uitgeverij De Boeck. D'Haeninck, L., & Dekeersmaeker, L. (2013). BIOgenie 3.2 leerboek. Berchem: Uitgeverij De Boeck. D'Haeninck, L., Cauwenberghs, P., & Van Werde, K. (2013). BIOgenie 4.2. Berchem: Uitgeverij De Boeck. Evens, L., Deltour, A., Gabriël, K., Valkeners, D., & Van Wynsberghe, H. (2004). BIO voor jou 1 leerboek. Wommelgem: Uitgeverij Van In. Evens, L., Deltour, A., Gabriël, K., Vanginderhuysen, C., Van Nevel, C., & Van Wynsberghe, H. (2005). Bio voor jou 2 - leerboek. Wommelgem: Uitgeverij Van In. Faasen, T. (2013, februari 15). Anthophora plumipes (gewone sachembij). Opgehaald van wildphoto.nl: Feoktistov, V. ( ). Bombus terrestris. Opgehaald van Gallery: Garvey, K. K. (2014, oktober 2). Why Do Honey Bees Die When They Sting. Opgehaald van Bug Squad: Graphic Resources LLC. ( ). Freepik Selection. Opgehaald van freepik: Greenpeace. (2014, november 13). Intratuin kiest voor blije bijen. Opgehaald van Greenpeace: 46

47 GroenLinks Groningen-Stad. (2014). Wilde Bijen. Opgehaald van Pinterest: Haasnoot, J. (2014, augustus 28). Wespen, hommels en bijen. Opgehaald van Uw kasteel keukenhof: Hyde, A. (sd). German Wasp {Vespula germanica}. Opgehaald van Alex Hyde Photography: Imkerij Erik. (2015). Koningin, darren en werksters. Opgehaald van Imkerij Erik: Imkervereniging Blaricum en omstreken. (sd). De honingbij algemeen. Opgehaald van De honingbij: Jarekji/Reuters, A. (2016, februari 1). A bee collects pollen from a flower in a park in Amman. Opgehaald van Tumblr: Kimbler, J. (2015, augustus 23). Bumblebee in Lavender II. Opgehaald van National Geographic: Know How. (2012, juli 1). Waarom zoemen bijen? Opgehaald van Wetenschap: Koster, A. (sd). Vosje. Opgehaald van De Nederlandse Bijen: M.E.E.R. Groen. (2012, mei 5). Wespbijen. Opgehaald van M.E.E.R. Groen: PAGE=23 Mortsel.be. (2015, mei 17). bijenhotels te koop. Opgehaald van Mortsel.be: Nationale hulpgids/nieuws. (sd). Home. Opgehaald van Nationale hulpgids/nieuws: Natuurpunt. (2014, mei 5). Wild Van Dieren - Aflevering 11 - Bijenhotel. Opgehaald van Youtube: Natuurpunt. (2015). Hoe bouw ik een bijenhotel. Opgehaald van Natuurpunt: Natuurpunt. (sd). Bijenfolder. Opgehaald van Natuurpunt: Natuurpunt. (sd). Bijenhotel. Opgehaald van Stad Sint-Niklaas: ntr: SchoolTv. (2014, april 14). Waarom zoemen bijen? Opgehaald van SchoolTv: Reddit inc. (2016). Needle vs. Bee stinger. Opgehaald van Woahdude: Rode Kruis-Vlaanderen. (2011). Help! Eerste hulp voor iedereen. Mechelen: Philippe Vandekerckhove. Stoter, A. (2009, april 7). Karl von Frisch. Opgehaald van Imkerpedia: Surf Sleutel. (sd). Dieren. Opgehaald van Surf Sleutel: Symbio 6. (2016). Zes denkhoeden. Opgehaald van Creatief Denken : 47

48 The Point with Ana Kasparian. (2014, februari 14). Raw Animal S-E-X - How Do the Birds and the Bees (and Other Animals) Do It? Opgehaald van YouTube: Torhout. (2007). Hommeltelling Opgehaald van Torhout: Tuinadvies. (sd). Insectenhotel 7 kamers. Opgehaald van Tuinadvies: Ugent. (2009, november 3). Solitaire bijen. Opgehaald van Ugent: Universiteit Gent. (2010, januari 6). Solitaire Bijen-Project. Opgehaald van Universiteit Gent: Vaccine News Reports. (2015, februari 19). Experimental approach to vaccines is needle-free. Opgehaald van Vaccine News: experimental-approach-to-vaccines-is-needle-free Vandenbussche, K., Vergaert, A., & Verreycken, W. (2012). Fysica Xpert 3.1 Leerwerkboek. Kalmthout: Pelckmans Uitgeverij. Vanopré, B., & D'Haeninck, L. (2013). BIOgenie+ 1 - leerwerkboek. Wommelgem: Uitgeverij De Boeck. Verenigingsinformatie. (2012). Bijen. Opgehaald van Sallandse Bijenvereniging St. Imelda,: Vivara Natuurbeschermingsproducten. (sd). Bijen en andere insecten. Opgehaald van Vivara Natuurbeschermingsproducten: VTM. (2014, februari 15). Bijenhotel chez Staf Wild van Dieren VTM. Opgehaald van YouTube: vvkso. (2002, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Wiskunde - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: vvkso. (2004, september 1). Wiskunde - leerplan A - derder graad aso - studierichting met component wiskunde. Opgehaald van vvkso: VVKSO. (2010, september 1). Leerplan Natuurwetenschappen - eerste graad - eerste/tweede leerjaar. Opgehaald van VVKSO: pdf vvkso. (2010, september 1). Techniek - eerste graad A-stroom. Opgehaald van vvkso: vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Aardrijkskunde - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Biologie - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Fysica - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: Walker, S. (2011, juni 9). B Honey bee wing. Opgehaald van Flickr: Waugsberg. (2016, mei 16). De werksters bouwen een moerdop, een koninginnecel. Opgehaald van Wikipedia: Door Waugsberg - Eigen werk, CC BY-SA 3.0, 48