Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg. 25 september 2014

Transcriptie

1

2 Colofon Uitgave Provincie Limburg bezoekadres: Limburglaan 10 te Maastricht postadres: Postbus 5700, 6202 MA Maastricht tel.: +31 (0) Naamloos-5

3 Vooraf Voorliggend rapport is opgesteld in opdracht van de provincie Limburg, naar aanleiding van afspraken in het Bestuurlijk Overleg MIRT. De vraagstelling voor het rapport is afgestemd met vertegenwoordigers het Rijk en van de gemeenten Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen. Zuid-Limburg bivakkeert al eeuwenlang op het kruispunt van culturen en talen, waarbij de Belgen en Duitsers onze goede buren zijn en dichterbij wonen dan onze landgenoten. In die "aparte" samenleving leer je krachten te bundelen, verbindingen te leggen en verantwoordelijkheden in samenspraak op te pakken. Het is dan ook van belang om de kracht van Zuid-Limburg in beeld te brengen in relatie tot het aangrenzende buitenland en aanknopingspunten te vinden om die krachten nog beter te kunnen benutten. Dit rapport laat in antwoord daarop zien dat de Euregio al een aaneengesloten grensoverschrijdende agglomeratie vormt, in feite de enige van betekenis langs de Nederlandse grens. In deze Euregio wordt fors geïnvesteerd in kennis en innovatie. Grensoverschrijdende uitwisseling is er volop, vooral op het gebied van winkelen, cultuur, recreatie en leisure. Voor de meer dagelijkse zaken als wonen, werken en leren is er door grensweerstanden echter nog geen sprake van een daily urban system. Daardoor worden nog schaal- en interactievoordelen niet benut. Het wegwerken van grensweerstanden is daarom van groot belang, niet alleen voor Zuid-Limburg en de Euregio, maar ook voor de BV Nederland. Dit rapport heeft vooral betekenis als achtergrondmateriaal. De aanbevelingen in het rapport (hoofdstuk 4) sluiten grotendeels aan bij de vele initiatieven en lobby-activiteiten die vanuit Limburg al worden ondernomen (hoofdstuk 5.1). In lijn met bevindingen in andere documenten vormt het rapport in onze ogen een goede basis voor de onderbouwing van Limburgse wensen, die ook in de nationale agenda passen. Gedeputeerde Staten van Limburg 30 september 2014

4 Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg 25 september 2014

5

6 Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg 25 september 2014

7 Colofon Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg is opgesteld in opdracht van Provincie Limburg door Enno Zuidema Stedebouw in samenwerking met Bureau Buiten Enno Zuidema Stedebouw Simon Dona, Ivo Dieleman Bureau Buiten Joost Hagens, Janine Caalders, Maarten Kruger Enno Zuidema Stedebouw Schiedamsevest 91D 3012 BG Rotterdam tel fax mail@ezstedebouw.nl Contactpersoon Simon Dona tel s.dona@ezstedebouw.nl Rotterdam, september 2014 Enno Zuidema Stedebouw Alles uit deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt mits de bron wordt vermeld. 4 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

8 Inhoud 1.0 Inleiding Inleiding Aanleiding Vraagstelling Doel Opbouw van het onderzoek en leeswijzer Conclusies uit de analyse Inleiding Euregio als woon-, werk- en leefgebied Gedeelde belangen, maar gedifferentieerd Kansen over de grens Naar een perspectief Kansen voor Zuid-Limburg in grensoverschrijdend perspectief Inleiding Een landschap om te koesteren Onderwijs en onderzoek verbinden Topsectoren verankeren en combineren Knooppuntontwikkeling als ruimtelijk principe voor agglomeratiekracht Achtergrond: krimp Wonen Andere aandachtspunten Samenvatting en maatregelen Samenvatting Maatregelen Bijlagen 105 INHOUD 5

9 bron: 6 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

10 1.0 Inleiding 1.1 Inleiding De provincie Limburg werkt samen met haar gemeentelijke partners en het Rijk aan het versterken van haar vestigingsklimaat voor bewoners en bedrijven. Het doel is om daarmee bij te dragen aan het vergroten van de internationale concurrentiekracht van de regio en het land. In de Structuur Visie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) is Limburg als onderdeel van Brainport Zuid-Oost Nederland aangemerkt, één van de drie kerngebieden voor economische groei in Nederland. Het versterken van de internationale concurrentiepositie is een hoofddoel van de SVIR. Buiten de economisch bijzonder waardevolle clustering in onder meer chemie en health en unieke kansen voor versterking van de regio spelen er, door de geografische ligging van Limburg, specifieke opgaven. Voor de regio Zuid-Limburg, die uiterst excentrisch ligt binnen Nederland (ruim 200 km grenslengte en op het smalste deel met 6 km verbonden aan de rest van Nederland), geldt dat in bijzondere mate. In het kader van het MIRT wordt er thans door de regio, in overleg met het Rijk, samengewerkt aan een bestendig toekomstperspectief voor de regio. Middels het tienjarig strategische programma dat is vastgelegd in Kennis-As Limburg wordt in Limburg uitvoering gegeven aan de agenda van Brainport In 2012 zijn er afspraken gemaakt in het BO-MIRT om in afstemming met de grote Zuid- Limburgse gemeenten Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen door de Provincie een verdiepend onderzoek te laten uitvoeren naar de grensoverschrijdende kansen en belemmeringen van de regio Zuid-Limburg en daaruit voortvloeiende opgaven en maatregelen voor deze regio. Dit rapport is dat verdiepend onderzoek. Het ruimtelijk beleid van de provincie is uitgewerkt in het POL2014: het Provinciaal Omgevingsplan Limburg. In het POL staat wat er nodig is om de fysieke omgeving van de provincie te verbeteren. Het omgevingsplan onderscheidt drie regio s: Noord-, Midden-, en Zuid-Limburg. Dit onderzoek naar een grensoverschrijdend perspectief voor Zuid-Limburg is aanvullend op het POL. Centraal staat de vraag naar realistische kansen en belemmeringen in het grensoverschrijdend ruimtelijk en economisch functioneren van deze regio. Waarin ligt de kracht van Zuid-Limburg in relatie tot het aangrenzende buitenland en wat zijn de knoppen waaraan gedraaid kan worden om deze kracht nog beter te benutten? Vanzelfsprekend is hier sprake van een gedeeld eigenbelang: een sterke Euregio biedt ook kansen voor grensoverschrijdende partners. Voor Noord-Limburg is al eerder een Mirt-onderzoek Greenport Venlo uitgevoerd, samen met het Rijk en de regio. De resultaten daarvan zijn al besproken in het BO en verwerkt in de 1.0 inleiding 7

11 bron: 8 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

12 Gebiedsagenda (actualisatie 2012), die december 2013 is aangeboden aan de Tweede Kamer. Voor de grensoverschrijdende kansen van Noord-Limburg wordt verder gewezen op het rapport Van achterland naar kloppend hart opgesteld in opdracht van de gemeenten in Noord-Limburg samen met Land van Cuyk en de Duitse gemeenten Weeze en Goch, bedoeld als agenda voor grensoverschrijdende samenwerking. 1.2 Aanleiding Kenmerkend voor de regio Zuid-Limburg is het paradoxale karakter in ruimtelijke economisch perspectief. De gebiedsagenda Limburg zet dit scherp uiteen. De regio heeft onmiskenbaar grote landschappelijke kwaliteiten en heeft een uitstekende internationale ligging die kansen biedt voor een excellent vestigingsklimaat voor bedrijven. Met de stad Maastricht als uithangbord, pittoreske dorpen, het landschap en de nabijheid van steden als Luik en Aken, biedt de regio in potentie een woonklimaat dat een goede kwaliteit van leven mogelijk maakt. Toch zien we in weerwil van deze kwaliteiten en kansen een regio met te weinig economische dynamiek. Daarnaast is sprake van een (nog toenemende) krimp van de bevolking. Naast de krimp van de bevolkingsomvang ontstaat er ook een mismatch tussen het woningaanbod (huur en koop) en de huidige en toekomstige vraag. De veelal eenduidige woningtypologie in de suburbane wijken, waarvan een groot deel particulier bezit, sluit niet meer aan bij woonwensen van deze tijd. De economische en demografische krimp zorgen er voor dat er geen natuurlijk herstel plaatsvindt. Dit vraagt om geografische opschaling en sectorale integratie van dit thema tot een ruimtelijk economisch perspectief. De gebiedsagenda Limburg definieert de volgende kwalitatieve opgaven: Verbetering van de woon- leefomgeving en waterkwaliteit Verbetering economische structuur Verbetering bereikbaarheid Versterking menselijk kapitaal Waterveiligheid. Reeds decennia wordt er gestudeerd op en gewerkt aan het benutten van de potenties van de Euregio. Er worden successen geboekt en er zijn vele initiatieven maar tot een stuwende kracht achter de opgaven uit de gebiedsagenda leidt dat vooralsnog maar beperkt. Een nieuw inzicht, dat als directe aanleiding voor dit onderzoek kan worden beschouwd, is de studie Atlas van kansen voor Zuid-Limburg, Tongeren, Luik en Aken (Atlas voor Gemeenten, Roderik Ponds, Clemens van Woerkens, Gerard Marlet, 2014). Hierin wordt gesteld dat door het verminderen van grensbarrières het aantal banen binnen een acceptabele reisafstand voor Zuid-Limburg toeneemt met maar liefst Dat grotere aantal banen dat binnen het bereik ligt als het redelijkerwijs bereisbare omliggende buitenland wordt meegeteld, geeft de regio een grote potentiële impuls in woonaantrekkelijkheid. Ook als afzetgebied is dat omliggende buitenland interessant. De genoemde banen zijn overigens geen vacatures en het is ook niet zo dat een opwaartse economische ontwikkeling automatisch in gang wordt gezet wanneer de blik over de grens wordt verruimd. De studie geeft echter wel aan dat er een enorme potentie is voor een toename van de economische dynamiek wanneer er geen of zeer lage grensweerstand zou 1.0 inleiding 9

13 bron: 10 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

14 gelden. Concluderend wordt gesteld: Op zowel de korte als de lange termijn zal het integreren van de arbeidsmarkten eveneens leiden tot een grotere aantrekkingskracht van alle vier de grensregio s. Als grensbarrières op de arbeidsmarkt volledig zouden kunnen worden geslecht, zouden de regio s door de toename van carrièrekansen zelfs een bovengemiddelde aantrekkingskracht op verhuizende huishoudens krijgen. Op die manier zou een duurzaam economisch vitale, internationale regio ontstaan. De studie stelt dat het realiseren van een gemeenschappelijke arbeidsmarkt en een gemeenschappelijk verzorgingsgebied (denk daarbij aan het beter zichtbaar en bereikbaar maken van het culturele, culinaire en natuuraanbod) grote voordelen biedt voor inwoners en bedrijven van de regio. In vergelijking tot andere grensregio s in Nederland zijn de kansen in Zuid-Limburg zelfs bijzonder groot en onderscheidend. Dat komt door het stedelijke karakter van de regio, zowel aan de Nederlandse zijde als in de omringende regio s, waardoor het aanbod banen en voorzieningen dat de regio s elkaar te bieden hebben, relatief groot is. Overigens wordt er in bestaand beleid al veel inspanning geleverd om de grensweerstand te verlagen. In bijlage 5.03 is daarvan een samenvatting gegeven. 1.3 Vraagstelling De vraagstelling achter deze rapportage richt zich op boven beschreven opgaven en kansen. Middels een relatief snelle scan en analyse van bestaande onderzoeken en beleidsdocumenten, zowel vanuit de Nederlands Limburgse invalshoek als de aangrenzende buitenlanden, wordt er inzicht gegeven in overeenkomsten en tegenstellingen met betrekking tot grensoverschrijdende perspectieven. Vervolgens is de vraag welke kansen benut kunnen worden om met behulp van grensoverschrijdende initiatieven de kracht van de regio beter te benutten. Achterliggende vragen zijn daarbij: Hoe kan de agglomeratiekracht van de Euregio beter worden benut? En is er, en zo ja op welk schaalniveau, een mogelijkheid om een Daily Urban System te ontwikkelen? Welke maatregelen moeten worden genomen om diezelfde agglomeratiekracht te doen versterken, ervan uitgaande dat de huidige grensweerstand (mede) oorzaak is van het niet functioneren van de regio als Daily Urban System? 1.4 Doel Het doel van deze rapportage is om aanknopingspunten te genereren voor het versterken van de Zuid-Limburgse regio in grensoverschrijdend perspectief. Dit document is uitdrukkelijk geen uitvoeringsprogramma maar signaleert kansen en doet aanbevelingen die kunnen leiden tot behoud en versterking van het vestigingsklimaat voor bewoners en bedrijven vanuit een grensoverschrijdend perspectief en die kunnen bijdragen aan de ambitie om de regio te laten uitgroeien tot een internationale topregio op het vlak van kenniseconomie. In eerste instantie biedt dit rapport inzicht in het krachtenveld met betrekking tot grensoverschrijdend beleid en kansen. In tweede instantie geeft deze rapportage aanbevelingen. Deze zijn niet alleen gericht op de provinciale overheid. Ook andere overheidslagen, onderwijsinstituten en het bedrijfsleven worden aangesproken op mogelijke kansen. Vanzelfsprekend geldt dat de aanbevelingen primair gericht zijn op Nederlandse 1.0 inleiding 11

15 partijen maar ook de Belgische (Vlaamse en Waalse) en Duitse actoren in de regio worden hierbij uitgedaagd. Het vergt nadere uitwerking om van deze kansen naar een uitvoeringsagenda te gaan. 1.5 Opbouw van het onderzoek en leeswijzer Ten grondslag aan dit onderzoek ligt een beleidsinventarisatie. Zowel aan Nederlandse, Duitse als aan Belgische (Vlaams en Waals) zijde is het beleid geïnventariseerd met het oog op grensoverschrijdende aspecten (kansen, bedreigingen en ambities). Daarnaast is er middels een interviewronde aanvullende informatie verkregen. De belangrijkste conclusies staan in hoofdstuk twee. Cruciaal in een mogelijk toekomstige samenwerking in de grensregio is de aanwezigheid van een gedeeld belang. Wanneer partijen over eenzelfde urgentie spreken is er een voedingsrijke bodem om structurele veranderingen te implementeren. Daarnaast zijn er zaken die grensoverschrijdende samenwerking of uitwisseling in de weg staan. Deze problemen (vaak van administratieve en juridische aard) moeten zoveel mogelijk worden opgelost. Het onderscheid tussen het verzilveren van kansen die de regio biedt en het oplossen van knelpunten vormt de basisstructuur van hoofdstuk drie: Kansen voor Zuid-Limburg in grensoverschrijdend perspectief. In hoofdstuk vier volgen tot slot de samenvatting en aanbevelingen. 12 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

16 1.0 inleiding 13

17 De geschiedenis van samenwerken kent een sterke traditie in de regio. Niet dat er sprake is van eeuwenoude structuren waarop vanzelfsprekend teruggevallen kan worden, het is eerder een herhalende grensoverschrijdende oriëntatie die heeft gezorgd voor welvaart en voorspoed in de regio. Vandaag nauwelijks herkenbaar: de regio is een van de oudste en meest beduidende centra van voorindustriële nijverheid en van vroege industrialisering in Europa. Kolenmijnen, ertswinning, productie van ijzer- en messingwaren, lakennijverheid, pottenbakkerij; al deze ambachten hadden hier reeds bijna globale dimensies aangenomen vooraleer de industrialisering haar overwinningstocht begonnen had. Kenmerkend was een handel en ontwikkeling die grensoverschrijdend plaatsvond. Uiteraard waren steden als Luik, Aken en Maastricht belangrijke centra maar ook kleinere steden als Vaals, Eupen en Wurm waren in wisselende tijdsbeelden belangrijke centra voor nijverheid en handel. (bron: Na de sluiting van de mijnen kwam nieuw elan in de onderlinge samenwerking. De oprichting van de Euregio Maas-Rijn wordt meestal teruggevoerd op een bezoek van Koningin Beatrix in 1974 aan de grensregio; zij zou hebben voorgesteld de gedeelde problemen van de mijngebieden grensoverschrijdend aan te pakken. De EUforische sfeer van de jaren 90 was doorslaggevend voor de verdere ontwikkeling van de samenwerking in de Euregio. In 1994 werd het Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief opgesteld met de ambitie het stedelijke kerngebied van de Euregio (het MHAL-gebied, zie kaart) beter te positioneren in Noordwest-Europa. Voor de verwezenlijking van die visie rekende men op de Europese subsidieregeling INTERREG, die in 1991 werd ingevoerd ter bevordering van onder andere grensoverschrijdende regionale ontwikkeling. Maar in de loop der jaren is de euforie langzaam weggeëbd. De miljoenen INTERREG-gelden, geïnvesteerd in diverse projecten op het gebied van economie, toerisme, gezondheidszorg en natuur, hebben maar in beperkte mate geleid tot (veel) meer regionale samenhang. De komst van hogesnelheidstreinstations in Luik en Aken heeft het gebrek aan onderlinge ruimtelijke verbindingen juist meer duidelijk gemaakt. De uiteenlopende nationale weten regelgeving in Duitsland, België en Nederland staat een meer geïntegreerde regionale arbeidsmarkt en intensievere handelsrelaties in de weg. Ook de teruglopende taalvaardigheid bemoeilijkt bestuurlijke contacten. Zelfs de Stichting van de Euregio Maas-Rijn is 10% van zijn budget, een flinke euro, aan tolken kwijt. In beleidskringen wordt de Euregio vanwege zijn gebrek aan zelfstandige bevoegdheden vaak enkel als subsidieloket gezien. Gewone burgers weten meestal niet eens van het bestaan, ook al steken zij de grens vaker over, vooral sinds de invoering van de euro in De gezamenlijke munt heeft de buurregio s wel dichter bij elkaar gebracht, maar dan alleen voor het beleven van winkel- en recreatieplezier, waarbij het anders zijn van de buurregio s een bepaalde aantrekkingskracht heeft. Gaat het om werken en studeren, dan is dat juist een struikelblok en blijken Randstad, Eindhoven en Nijmegen meer vertrouwd en minder ver weg te zijn. De perceptie van geografische afstand is niet alleen relatief, hij verandert ook met de tijd. Toen het nationale herverdelingsbeleid gericht was op het verminderen van regionale verschillen binnen het land, voelden beleidmakers in Maastricht zich dichter bij Den Haag en Groningen dan bij hun collega s in Aken en Luik. Het centraal geregelde beleid ging ervan uit dat regio s binnen een land solidair moesten zijn met elkaar. Nu de verantwoordelijkheid voor economische ontwikkeling steeds meer bij de regio s zelf komt te liggen, is er weer meer belangstelling voor de regio s aan weerszijden van de grens. Sinds 2005 is er een groeiend besef dat de Nederlandse, Duitse en Belgische grensregio elkaar nodig hebben om op Europese schaal te kunnen opereren als één concurrerende Euregio. Ook blijkt de Euregionale schaal het meest geschikt om problemen zoals krimp in Zuid-Limburg aan te pakken. (Uit: Geografie, maart 2013) 14 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

18 2.0 Conclusies uit de analyse 2.1 Inleiding Als basis voor een grensoverschrijdend perspectief is een analyse gemaakt van de relevante beschikbare onderzoeken en beleidsdocumenten met betrekking tot grensoverschrijdende kansen voor (grofweg het gebied van) de Euregio Maas-Rijn, waar Zuid-Limburg deel van uitmaakt. Daarbij is de focus gelegd op het versterken en verbinden van de (inter)regionale economie, het openstellen van de grensoverschrijdende arbeidsmarkt, de cultuur van samenleven en de structuurkenmerken van de grensoverschrijdende regio. Het POL is daarbij als vertrekpunt genomen. Het onderzoeksgebied kent geen afgebakend plangebied. Als referentiegebied kan de MHAL regio worden gehanteerd, een gebied van km2 met 3,9 miljoen inwoners. 2.2 Euregio als woon-, werk- en leefgebied In lang vervlogen tijden voor de vorming van de natiestaten was de grens in een gebied als Zuid-Limburg nauwelijks van betekenis. In theorie zou dat nu ook zo kunnen zijn, er is immers vrij verkeer van mensen, goederen, kapitaal en arbeid binnen de EU en tussen de Schengenlanden zijn er geen grenscontroles meer. Voor een deel functioneert de regio dan ook als een stedelijke agglomeratie die toevallig grensoverschrijdend is. Bijvoorbeeld voor zaken als (recreatief) winkelen, recreatie en cultuur is er sprake van een veelvuldig en wederzijds gebruik van voorzieningen over de grenzen heen. Voor dergelijke thema s kan worden gesproken van een Euregionaal leefgebied. Dat ligt genuanceerder voor andere onderwerpen, zoals bijvoorbeeld wonen, werken, onderwijs volgen en export. En tussen die onderwerpen zijn er verschillen in omvang en zijn er verschillen tussen de landen. 2.0 conclusies uit de analyse 15

19 wonen over de grens NL-B bron: compendium voor deleefomgeving wonen over de grens NL-B bron: compendium voor deleefomgeving 16 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

20 Wonen Er wonen substantiële aantallen Nederlanders net over de grens en vooral in Vlaanderen. Er wonen minder Nederlanders in Duitsland en slechts een beperkt aantal woont in Wallonië. De omgekeerde situatie Vlamingen of Duitsers en Walen in Nederland - komt veel minder voor. De belangrijkste reden waarom meer Nederlanders over de grens wonen dan dat er inwoners uit de buurlanden in Nederland wonen lijkt te liggen in de relatieve huizenprijzen. De huizenprijzen liggen voor vergelijkbare woningen in Vlaanderen en Duitsland lager dan in Nederland, terwijl mensen met een baan in Nederland wel gebruik kunnen maken van de Nederlandse hypotheekrenteaftrek. De verschillen (in aantallen Nederlanders) tussen Vlaanderen, Duitsland en Wallonië zijn met name toe te schrijven aan taal en cultuur. Soms spelen ook andere overwegingen een rol: de Nederlanders die uitwijken naar Brasschaat doen dat naar verluid vaak om fiscale motieven, waarbij met name het verschil in vermogensbelasting een rol speelt. En tenslotte is er een groep die bijvoorbeeld omwille van cultuur en omgangvormen (netter en hiërarchischer in onze buurlanden) voor verhuizing over de grens kiest. 2.0 conclusies uit de analyse 17

21 vergelijking pendel tussen Brabantstad en Euregio 18 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

22 Werken Grensarbeid wonen in land 1 en werken in land 2 komt in verhouding tot het over de grens wonen minder voor. Alleen het aantal Vlaamse inwoners dat in Nederland werkt is substantieel (ongeveer 4% van het aantal banen in Zuid-Limburg). Dat contingent bestaat naar schatting voor ongeveer de helft uit zogeheten Nederbelgen. Ook zijn er specifieke beroepen verpleegkundigen bijvoorbeeld waarin een (relatief) groot aantal Vlaamse inwoners in Nederland werkzaam zijn. Voor het overige is de grensoverschrijdende werking van de arbeidsmarkt relatief bescheiden. De belangrijkste redenen hiervoor zijn factoren als taal en cultuur, naast fiscaal-administratieve redenen (o.a. sociale zekerheid, pensioen, zorgverzekeringen, diploma-erkenning, etc.). Dat het in het voorbeeld van de verpleegkundigen wel lukt, heeft te maken met een combinatie van factoren: betere honorering aan Nederlandse kant, vakbekwaamheid aan Vlaamse zijde, wederzijdse diploma-erkenning en actief wervende grote werkgevers (o.a. het azm) die bekend zijn met de administratieve complicaties van grensarbeid. Voor een gemiddelde werkgever in het MKB en een doorsnee werknemer met een Mbo-opleiding is de perceptie van administratieve barrières al snel te veel, ondanks dat er inmiddels goede informatievoorziening is (zie en zelfs als die barrières er feitelijk nauwelijks zijn. Opvallend is verder dat grensarbeid met name tussen Nederland en Duitsland en vice versa eerder lijkt afgenomen dan toegenomen. De relatief gunstige economische ontwikkeling in Duitsland in de afgelopen 10 jaar wordt als verklarende factor gezien voor de afname van het aantal in Nederland werkende Duitsers. Andersom heeft de crisis nog niet merkbaar geleid tot een toename van het werken in Duitsland vanuit Zuid-Limburg. Ook op een andere manier kan worden geïllustreerd dat de interactie van de stedelijke agglomeratie op Euregionaal niveau suboptimaal is. Daartoe is de pendel tussen Zuid-Limburg en de gebieden over de grens, vergeleken met de pendel naar en vanuit Zuidoost-Brabant en de steden Tilburg en Den Bosch. Zuidoost-Brabant telt ongeveer hetzelfde aantal inwoners als Zuid-Limburg en de afstanden en omvang van de steden zijn in de twee situaties eveneens vergelijkbaar. De inkomende pendel blijkt een factor 2 kleiner te zijn in Zuid-Limburg en de uitgaande pendel maar liefst een factor 7. Dus in een qua omvang en afstanden vergelijkbare maar binnenlandse - stedelijke agglomeratie is er veel meer sprake van uitwisseling en interactie dan dat het geval is in Zuid-Limburg met de nabije steden. Dat leidt tot een suboptimale allocatie van arbeid en het missen van economies of interaction, schaalvoordelen in het uitwisselen van mensen en ideeën. De bijdrage van Zuid-Limburg aan de Nederlandse economie wordt hierdoor geremd. 2.0 conclusies uit de analyse 19

23 vergelijking pendel tussen Euregio en Brabantstad De pendel van Zuid Limburg naar België en Duitsland is een factor 7,2 lager dan de pendel in Brabantstad en omgekeerd de pendel van België en Duitsland naar Zuid Limburg is een factor 2,3 lager dan Brabantstad. 20 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

24 Nederlandse Kabinet, Advies Wegnemen praktische belemmeringen bij grensoverschrijdende arbeid, wordt geconstateerd dat er verschillen zijn in de sociale zekerheidsstelsels tussen de landen en dat harmonisering daarvan om diverse redenen niet aannemelijk is en dus ook niet moet worden verwacht. Daarom adviseert de commissie om: 1) de informatievoorziening over grensarbeid nog verder te verbeteren; 2) verder te gaan met wederzijdse diploma- en vaardigheidserkenning en 3) samenwerking tussen onder meer arbeidsbemiddelingsorganisaties te versterken. Grensarbeiders verrichten werkzaamheden in een lidstaat maar wonen in een andere lidstaat waar ze ten minste eenmaal per week naar terugkeren1. Omdat grensarbeiders niet in het woonland werken, gelden voor hen diverse wettelijke regelingen van het werkland, in het bijzonder met betrekking tot het sociale zekerheidstelsel en het belastingstelsel. Voor grensarbeiders kan dit voor- en nadelen hebben, al naargelang de in het werkland geldende bepalingen van het sociale zekerheids- en belastingstelsel vergeleken met de in het woonland geldende bepalingen; sommige onderdelen van deze stelsels vallen in vergelijking met die van het woonland positief uit, andere negatief. Voor Zuid-Limburg en het MHAL-gebied is een toename van grensarbeid weliswaar geen doel op zich, maar een goed werkende grensoverschrijdende arbeidsmarkt impliceert wel een vergroting van de kansen op een baan, meer keuzemogelijkheden (ook voor een eventuele partner) en een potentieel betere allocatie van arbeid en dus een sterkere (Eu)regionale economie. Dat is van belang voor (Zuid-)Limburg, voor de Euregio, voor de BV Nederland en de andere landen. In de Atlas van kansen voor Zuid-Limburg is het belang van die grotere arbeidsmarkt kwantitatief onderbouwd. Naast het toegankelijker maken van de arbeidsmarkten aan de andere kant van de grens door betere informatievoorziening, zijn er ook andere factoren die kunnen worden beïnvloed en die een positieve invloed hebben op de kans op een baan over de grens. Betere verbindingen bijvoorbeeld (met name OV) of een helpdesk voor grensarbeid. 2.0 conclusies uit de analyse 21

25 Aandelen Belgische studenten Duitse studenten Nederlandse studenten België X <1% 10,0% Duitsland 0,4% X 0,6% Nederland 5,0% 46,0% X aandeel Belgische, Duitse en Nederlandse studenten van totaal aantal buitenlandse studenten, per land bron: Atlas van Kansen Zuid-Limburg, 2013 Vanuit Nederland % totaal Gewicht* vervoer naar land Naar Nederland % totaal Gewicht* vervoer naar land Limburg (BE) % % Liège (BE) 821 6% % België geheel % % Köln (DE, Regierungsbezirk) % % Duitsland geheel % % Nederlands beroepsgoederenvervoer over de weg naar en vanuit Duitsland en België (2011) 22 GRENSoverschrijdend perspectief zuid-limburg - september 2014

26 Onderwijs Het hoger onderwijs is sinds enkele decennia bezig aan een internationaliseringsslag. Met name op universitair niveau sluit die aan op wat met enige overdrijving wel de global battle for talent wordt genoemd. De Universiteit Maastricht heeft een aanzienlijke populatie studenten uit het buitenland, waarbij met name Duitse studenten sterk zijn vertegenwoordigd (veel meer dan Vlaamse studenten). Ook de RWTH in Aken, een technische topuniversiteit, telt aanzienlijke aantallen buitenlandse studenten onder de ca studenten, maar nog geen tweehonderd daarvan komen uit Nederland. Dat is des te meer opvallend (weinig), omdat de RWTH goed aangeschreven staat in richtingen die goed aansluiten op onder meer de sterke clusters in de Zuid-Limburgse economie. Ook in het HBO is er sprake van relatief veel Duitse studenten in Limburg, maar minder dan aan de UM. In het basis- en middelbaar onderwijs is er sprake van een stijgende deelname van Nederlandse leerlingen in Vlaanderen. Export Consumenten uit de Euregio weten Zuid-Limburg (maar bijvoorbeeld ook het outlet-centrum bij Roermond) te vinden voor recreatief winkelen, of voor het doen van aankopen op bijvoorbeeld de grote meubelboulevard van Heerlen/Parkstad. Zuid-Limburgse inwoners kopen veelvuldig (alcoholische) drank, tabaksproducten en autobrandstof over de grens, omdat die producten door verschillen in accijnzen daar aanzienlijk goedkoper zijn. Maar betekent de grensligging nu ook dat er meer business-to-business relaties zijn over de grens en dat er meer wordt geëxporteerd? Over het eerste ontbreken goede gegevens, maar er zijn geen aanwijzingen dat het Limburgse MKB meer samenwerkt met buitenlandse partners dan bedrijven elders in het land. In de exportpositie neemt Limburg naar Duitsland wel een vooraanstaande positie in. Agrarische en chemische producten hebben hierin een belangrijk aandeel. Het lijkt erop maar harde data ontbreken dat het (Zuid-) Limburgse MKB niet of maar beperkt sterker profiteert van de nabijheid van de buurlanden. Conclusie Voor niet-dagelijkse activiteiten als (recreatief) winkelen, specifieke gerichte aankopen, cultuur (musea, podiumkunsten, festivals, etc.) en recreatie (wandelen, fietsen, stedenbezoek, leisureactiviteiten) functioneert de Euregio in de praktijk al als een stedelijke, grensoverschrijdende, agglomeratie. Voor wonen, leren, werken, en gewone recreatie de activiteiten die tot het Daily Urban System (DUS) worden gerekend - is dat nog veel minder het geval. Ten opzichte van een stedelijke agglomeratie van vergelijkbare schaal binnen Nederland (of binnen Duitsland, etc.) worden daarmee schaalvoordelen en interactievoordelen misgelopen. Het is dus relevant om te bezien op welke manieren het DUS kan worden versterkt. 2.0 conclusies uit de analyse 23