Ons eigen karakteristieke. Westerkwartier. Terug- en vooruitblik op de plattelandsontwikkeling in de Groningse Leaderregio Westerkwartier

Transcriptie

1 Ons eigen karakteristieke Westerkwartier Terug- en vooruitblik op de plattelandsontwikkeling in de Groningse Leaderregio Westerkwartier

2 Regio Westerkwartier (Groningen) Ons eigen karakteristieke Westerkwartier Terug- en vooruitblik op de plattelandsontwikkeling in de Groningse Leaderregio Westerkwartier 7 februari 2014

3 Het Westerkwartier Vol levenslijnen is dit Nog onbedorven, grillig land Geen ruilverkaveling, Geen strepen, getrokken Langs een dode liniaal Maar elzensingels, Kruidige weiden Tussen de coulissen, Het baltsen van de vogels Tegen dit decor Een mens zou in dit spel Wel medespeler willen zijn Dick Ronner

4 Samenvatting Opende Eemshaven Uithuizermeeden Uithuizen Warffum Spijk Eenrum Baflo Ulrum Leens Middelstum Appingedam Delfzijl Winsum Loppersum Oldehove Bedum Ten Boer Grijpskerk Noordhorn Wagenborgen Siddeburen Aduard Zuidhorn Schildwolde Niekerk Groningen Harkstede Slochteren Hoogkerk Grootegast Midwolda Finsterwolde Noordbroek Nieuweschans Scheemda Beerta Zuidbroek Haren Tolbert Heiligerlee Leek Hoogezand-Sappemeer Marum Muntendam Westerlee Winschoten Meeden De Wilp Zevenhuizen Blijham Bellingwolde Oude Pekela Veendam Wildervank Nieuwe Pekela Legenda Onstwedde Vlagtwedde waterways Stadskanaal lakes Westerkwartier Musselkanaal In opdracht van de Lokale Actiegroep Westerkwartier (LAG) wordt met deze terug- en vooruitblik de tussenbalans opgemaakt van de transitie naar een eigen karakteristieke en mooie regio. Vanuit de huidige succesvolle en unieke aanpak is behoefte aan een terugblik op het lopende LEADER programma. De terugblik biedt nieuwe invalshoeken en accenten voor het nieuwe regioprogramma binnen het toekomstige Community- Led Local Development (afgekort CLLD). CLLD betekent de door de gemeenschap geïnitieerde lokale ontwikkeling en wordt als maatregelfiche 1 opgenomen in het nieuwe Europese Plattelands Ontwikkelings Programma (POP-3). Het doel van dit document is terugblikken, te leren van het verleden en het geven van input en inspiratie voor de toekomst. Hiermee kunnen we samen met partijen uit het Westerkwartier de regionale opgaven voor de toekomst bepalen en dit te beschrijven in een gebiedsprogramma. Dit document is het resultaat van: 1. De analyse van de successen, aandachtspunten, kansen en knelpunten via interviews en enquêtes met diverse ondernemers, gemeenten, Gebiedscoöperatie Westerkwartier, een evaluatie met Lokale Actiegroep Westerkwartier, de programmamanager, projectadviseur en de plattelandscoördinator over wat nodig is voor een eigen karakteristiek en mooi Westerkwartier; 2. De bestudering van ontwikkelingen vanuit documentatie van de visitatiecommissie Bestuurl ijke Toekomst Groningen, de drie decentralisaties in het sociale domein, de gevolgen van krimp en het standpunt over duurzame ontwikkeling geschetste regionale context en het document WIES-Westerkwartier. ; 3. De vanuit de nieuwe programma s Europe 2020, LEADER en CLLD geschetste Europese context; en 4. Informatie van landsdeel Noord over de voorbereidingen tot nu, de omvang van het CLLD-gebied, de procedure voor projectbeoordeling, keuze voor wel of geen CLLD en de gebiedsagenda. In de periode is het Actieplan Van Noaberhulp naar Netwerk uitgevoerd om uitdagingen op het gebied van landbouw & landschap, leefbaarheid, identiteit & toerisme en samenwerking & netwerken aan te gaan en een vliegwiel te creëren. Vanuit dit Actieplan is Westerkwartier zeer succesvol gebleken in onder meer de samenwerking tussen partijen met als aansprekend voorbeeld de Gebiedscoöperatie en het realiseren van bijzondere cultuurhistorische en innovatieve projecten. Daarbij is een verviervoudiging van het ingelegde EU-geld via publieke en private investeringen gerealiseerd. Echter, niet alles is uit te drukken in euro s. Bij leefbaarheidsprojecten is vaak sprake van veel vrijwilligersuren die niet of alleen gedeeltelijk doorberekend worden. De berekende multiplier van vier moet daarom worden gezien als een minimaal gerealiseerde investering. De inspanningen van de gemeenschap zijn per definitie veel hoger. Daarnaast blinkt het gebied uit in de ondernemerszin en zelfwerkzaamheid. Ter Apel 1) Maatregelfiches zijn teksten die laten zien met welke maatregelen Europa en onderliggende lidstaten welke prioriteiten willen aanpakken 5

5 Ondanks deze en andere successen is Westerkwartier bescheiden en mag het gebied zeker meer trots uitstralen op wat is bereikt. Enkele aandachtspunten zijn het lastige aanvraag- en verantwoordingsproces, de publieke cofinanciering, inzet van professionele intermediairs, onevenwichtige vertegenwoordiging van alle sectoren, de bescheiden houding volgens sommigen en de beperkte (inter)regionale samenwerking. De voornaamste kansen zijn het Westerkwartier als aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied en ook de verbinding tussen de stad en het platteland. Maar ook de grote ondernemerszin in het Westerkwartier, het faciliteren in ontmoeting door plattelandscafés en strategiebepaling door de Gebiedscoöperatie Westerkwartier zijn kansen voor deze regio. Dit document is beschreven vanuit de huidige situatie van het Westerkwartier. Vanwege vergelijkbare opgaven van de andere regio s Centraal, Hoogeland en Oost-Groningen kan dit document desgewenst worden opgeschaald naar een andere grotere regio als antwoord op de toekomstige gemeentelijke herindeling en/of nieuwe LEADER-gebieden. Het document is uitdrukkelijk geen compleet uitgewerkt stappenplan en kan worden gewijzigd of aangevuld. Het document is als volgt opgebouwd: 1. Een beschrijving van het gebied Westerkwartier in het kort. 2. Een terugblik met de belangrijkste successen, aandachtspunten, kansen en knelpunten van dit gebied op hoofdlijnen. 3. De belangrijkste Europese en regionale ontwikkelingen die gevolgen hebben voor het landelijk gebied. 4. De visie, dat gebaseerd is op bovengenoemde aspecten. De gekozen pijlers van deze visie zijn een herschikking en clustering van de WIES speerpunten namelijk Kwaliteit van wonen en zorg, Verbinding stad en platteland, Groene opgaven, Participatiemaatschappij en Samenwerken in sterke netwerken. 5. De strategie met de basisprincipes Rollen, taken en verantwoordelijkheden, Instrumentarium in balans en Sturen op proces die nodig zijn om van een visie te komen tot de uitvoering. 6. De thematische invulling van de strategie. De thematische invulling geeft een verdiepingsslag aan de visie en strategie via: Kwaliteit van wonen en zorg met als subthema Vernieuwende concepten ; Verbinding stad en platteland met als subthema Toekomstgerichte infrastructuur ; Groene opgaven met als subthema s Groene Economie en Voedselstrategie. Inhoudsopgave 1. Inleiding Leeswijzer Het Westerkwartier, een korte impressie Terugblik Wat zijn de successen? Verdriedubbeling van EU-geld door hoge ondernemerszin Toegankelijke loketten voor effectieve leefbaarheidsprojecten Uniek streekerfgoed Prachtige recreatiemogelijkheden Interessante ontwikkelingen in landbouw en natuur Innovatieve concepten Plattelandscafés voor ontmoeting Wat verdient aandacht? Lastig aanvraag- en verantwoordingsproces Budget, cofinanciering en gemeentelijke verschillen Conclusies Noordelijke Rekenkamer Weinig nieuwe toeristisch-recreatieve initiatieven Beperkte (inter)regionale samenwerking Leegstand en ondernemerszin leiden tot verrommeling Wat zijn kansen? Aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied Hoge betrokkenheid bij de leefomgeving Faciliteren in ontmoeting Strategiebepaling en uitvoering Multifondsbenadering voor effectieve projecten Grensoverschrijdende samenwerking Wat zijn knelpunten? Onevenwichtige vertegenwoordiging belemmert integrale projecten Onvoldoende voorzieningen en leegstand van gebouwen Professionalisering en eigen verantwoordelijkheid Publieke cofinanciering Te weinig kennis en inzet voor visieontwikkeling, netwerkvorming en informatieverstrekking Ontwikkelingen Europese context Europe LEADER en CLLD Regionale context Gemeentelijke herindeling Decentralisaties in het sociale domein Gevolgen krimp Duurzame ontwikkeling

6 1. Inleiding 4.3. Landsdeel Noord Voorbereidingen tot nu Omvang CLLD-gebied Simpele en efficiënte procedure voor projectbeoordeling LEADER filosofie Gebiedsagenda Visie Kwaliteit van wonen en zorg Verbinding stad en platteland Groene opgaven Participatiemaatschappij Samenwerken in sterke netwerken Strategie Rollen, taken en verantwoordelijkheden Instrumentarium in balans Sturen op proces Thematische invulling Kwaliteit van wonen en zorg Subthema: Vernieuwende concepten Relatie stad en platteland Subthema: Toekomstgerichte infrastructuur Groene opgaven Subthema: Groene Economie Subthema: Voedselstrategie Bijlagen Voor de economische ontwikkeling en versterking van de leefbaarheid van het Westerkwartier is LEADER (Liaison Entre Actions de Développement de l Economie Rurale) als vierde as van het Europese Plattelands Ontwikkelings Programma (POP2). Als onderdeel van het Programma Landelijk Gebied is dit een succesvolle aanpak gebleken. Het Westerkwartier is in deze programmaperiode zeer succesvol gebleken in onder meer de samenwerking tussen partijen met als aansprekend voorbeeld de Gebiedscoöperatie en het realiseren van bijzondere cultuurhistorische en innovatieve projecten. Bovendien blinkt het gebied uit in de ondernemerszin en zelfwerkzaamheid. Ondanks deze successen is het Westerkwartier bescheiden en mag het gebied zeker meer trots uitstralen op wat is bereikt. Met deze terug- en vooruitblik is in opdracht van de Lokale Actiegroep (LAG) Westerkwartier een terug- en vooruitblik opgesteld. Daarvoor zijn onderstaande werkzaamheden uitgevoerd: Het opstellen van de analyse van de successen, aandachtspunten, kansen en knelpunten (SWOT) van het LEADER-Actieplan Van Noaberhulp naar Netwerk en van het gebied Westerkwartier via documentstudies, enquêtes 2 en interviews 3 met verschillende personen. Via de interviews zijn tevens de wensen geïnventariseerd van wat nodig is voor behoud en versterking van een karakteristiek en mooi Westerkwartier, dat zelfstandig kan opereren als lokale groep binnen het toekomstige Community-Led Local Development (CLLD) als maatregelfiche van het nieuwe Europese Plattelands Ontwikkelings Programma (POP3). Een evaluatie binnen de LAG Westerkwartier op 24 september 2013 is gehouden met als doel te leren van het verleden en te komen tot aanbevelingen voor het proces tot 2020 (zie bijlage voor de namen van de LAG leden en het verslag van de evaluatie). Het integreren van de bevindingen van de twee masterclasses vanuit de Kennisnetwerkplaats Westerkwartier en het document WIES Westerkwartier in deze terug- en vooruitblik. Het doel van dit document is terugblikken, te leren van het verleden en het geven van input en inspiratie om samen met partijen de regionale opgaven voor de toekomst te bepalen en dit te beschrijven in een gebiedsprogramma. Het is een document beschreven vanuit de huidige situatie van het Westerkwartier. Vanwege vergelijkbare opgaven van de andere regio s Centraal, Hoogeland en Oost- Groningen kan dit document desgewenst worden opgeschaald naar een andere grotere regio als antwoord op de toekomstige gemeentelijke herindeling en/of nieuwe LEADERgebieden. De terug- en vooruitblik is uitdrukkelijk geen compleet uitgewerkt stappenplan en kan worden gewijzigd of aangevuld. 2) Enquêtes onder: subsidieaanvragers, gebiedspartijen vanuit de verschillende domeinen als ook het Expertteam en de LAG Westerkwartier 3) Interviews met: Gebiedscoöperatie Westerkwartier (dhr. Leendert Klaassen, dhr. Alex Datema), Onderneming Hayemaheerd (mevr. Wil Hoogeboom), Gemeente Zuidhorn (dhr. Fred Stol, mevr. Fransisca Kiestra, dhr. Bouber Schuil), Gemeente Marum (dhr. Jan Vos, mevr. Miranda van der Zee), Gemeente Leek (dhr. Berend Hoekstra, dhr. Stefan van Sloten), Gemeente Grootegast (dhr. Kor Dijkstra, mevr. Ankie Fennema), zorgcentrum Vredewold (dhr. Gerard Kosse) 8 9

7 1.1. Leeswijzer Hoofdstuk twee beschrijft het gebied Westerkwartier in het kort. Hoofdstuk drie geeft op hoofdlijnen weer wat de successen, aandachtspunten, kansen en knelpunten van dit gebied zijn. In hoofdstuk vier staan de belangrijkste ontwikkelingen die gevolgen hebben voor het landelijk gebied. Op basis hiervan is de visie in hoofdstuk vijf en de strategie in hoofdstuk zes uitgewerkt. Hoofdstuk zeven gaat in op de thematische invulling van de strategie. 2. Het Westerkwartier, een korte impressie Het Westerkwartier, de regio ten westen van de stad Groningen, bestaat uit de gemeenten Zuidhorn, Leek, Marum en Grootegast. Deze regio is het overgangsgebied tussen Friesland en Groningen, en tussen Drenthe en het Lauwersmeer. Het kenmerkt zich door een bijzonder aantrekkelijk en gevarieerd landschap van een fraai coulisselandschap met houtsingels in het zuiden afgewisseld met het veenlandschap, de gasten (zandruggen), het open wierdenlandschap (het Nationaal Landschap Middag- Humsterland als oudste cultuurlandschap van Europa) met historische kerkdorpen en slingerende sloten in het noorden. De Ecologische Hoofdstructuur loopt van Opende naar het Leekstermeer en is één van de belangrijkste weidevogelgebieden in Nederland. Grotendeels heeft het Westerkwartier een landbouwkundige bestemming waarvan 80% melkveehouderijen zijn. Het noordelijk Westerkwartier omvat meer grote en economisch sterkere landbouwondernemingen. De rest van het Westerkwartier kenmerkt zich door veel kleinschalige bedrijvigheid in landbouw, handel, recreatie en de zakelijke dienstverlening. De agrarische sector kent enerzijds de traditionele agrariër die werkt zoals hij altijd heeft gewerkt en anderzijds de moderne boer die werkt aan verbetering van het imago, duurzaamheid en verbreding. De infrastructuur is vooral gericht op de stad Groningen. Vanuit Marum is daarnaast ook focus op Drachten. Belangrijke verkeersader daarbij is de A7. Er wordt veel met de auto gereisd. Het openbaar vervoer verdient aandacht in termen van aansluiting op elkaar of het aantal keren per uur. De regio beschikt over een zeer aantrekkelijke woon-, werk- en verblijfsomgeving in het landelijk gebied. In combinatie met de nabije ligging van de grote stad Groningen biedt het Westerkwartier daarnaast goede mogelijkheden voor recreatieve arrangementen vanwege 1) haar (onontdekte) schoonheid, 2) de rust en ruimte en 3) het unieke cultuurhistorisch erfgoed en 4) de hierboven genoemde landschappelijke dynamiek. Westerkwartier is tevens aantrekkelijk als recreatiegebied voor wandelaars, paardenliefhebbers, waterrecreanten en fietsers met als kanttekening dat de recreatieve infrastructuur aandacht verdient. Het Westerkwartier is een op zichzelf staand en soms ook een eigengereid gebied waar de inwoners al lang gewend zijn hun eigen broek op te houden en waar inmenging van buitenaf niet altijd op prijs wordt gesteld. Deze ondernemerszin en zelfwerkzaamheid uiten uit zich in bijvoorbeeld de kleine kraampjes aan de weg voor verkoop van eigen producten en de vele auto- en fietshandelaren. Ook heerst in dit gebied een sterke drang naar noaberschap dat uitmondt in een zeer actief verenigingsleven. Vrijwel in ieder dorp zijn meerdere muziek- en sportverenigingen, koren en dorpsverenigingen te vinden waar de bewoners nauw bij betrokken zijn. Dit zorgt voor een sterk sociaal verbindend karakter. 10 Zoals het Actieplan Van Noaberhulp naar Netwerk aangeeft: Westerkwartier is ondanks alle ontwikkelingen in het verleden zichzelf gebleven door ontwikkelingen in eigen hand te houden, zelf verantwoordelijkheid te dragen en nieuwe kansen te creëren. Dat is dé kracht van deze regio, ondanks bovengenoemde verschillen in landschap, bedrijvigheid en in problematiek. Deze kracht heeft ook zijn keerzijde: Westerkwartier is te bescheiden in wat het gebied heeft gerealiseerd en wat het gebied in de toekomst kan realiseren. Westerkwartier mag meer trots uitstralen. De bottom-up aanpak van LEADER sluit daarbij perfect aan als stimulans in het optimaal benutten van de streekeigen cultuurhistorische identiteit. 11

8 Kollum Blauwverlaat Augustinusga Surhuisterveen Ureterp Kollumerpomp Surhuizum Gerkesklooster Stroobos Opende Frieschepalen Regio Westerkwartier Legenda EHS Lauwers Warfstermolen Lauwers Burum Overig bos- en natuurgebied bruto EHS drenthe bruto EHS fryslân regiopark meren Lauwers Visvliet Doezumertocht Oude Lauwe Lutjegast Doezum Kornhorn Lauwers Noordwijk Munnekezijl Visvlieterdiep Zuidelijk Westerkwartier Marum De Wilp Siegerswoude Pieterzijl Bakkeveen Z ijldiep Vierhuizen (DM) Grootegast Wilpstervaart Grijpskerk Nuis Ulrum Niekerk (DM) Zoutkamp Houwerzijl Lauwerzijl Kommerzijl Sebaldeburen Grootegastertocht Dwarsdiep Reitdiep Jonkersvaart Hunsingo kanaal Poeldiep Wolddiep iep Hoere d Niebert Niezijl Boerakker Kommerzijlsterdiep Niehove Niekerk (GG) Oldekerk Jonkersvaart Zandwijk Zevenhuizen (LK) Haspelwijk Een-West Houwerzijlstervaart Leens Zuurdijk O iet ude R Niekerkerdiep Faan Matsloot Tolbert Leek Amerika Hoornse Vaart Oldehove Middag-Humsterland Noordhorn Briltil Wehe den Hoorn Zuidhorn Midwolde Nietap Terheijl Een Warfhuisterloopd Enumatil Warfhuizen Saaksum Lettelberterdiep Lettelbert Steenbergen iep Ezinge Den Horn Oostwold (LK) Leutingewolde Roden Roderesch Eenrum Schouwerzijl Hoendiep Alteveer Mensingeweer Langelo Aduarderzijl Feerwerd Aduard Sandebuur Foxwolde Lieveren Zuidwending Garnwerd Hoogkerk Roderwolde Aduarderdiep Peizerwold Peize AltenaBoerelaan Rasquert Baflo Winsumerdiep Winsum rs ijk Grav eland W Veldstreeksterwijk Niezijlsterdiep Hoofddiep Leeksterhoofddiep Koningsdiep Tinallinge Groot Wetsinge Klein Wetsinge Sauwerdermaar Peizermade Sauwerd Adorp Van Starkenborghkanaal Groningen Eelderwolde Eelde/Paterswolde De Horst Winde 1: Rasquerdermaar Wetsingermaar Bunne 0 1,5 3 km Nieuwe Ae D e A Schelfhorst Donderen 3. Terugblik Om te komen tot een Vitaal Westerkwartier is in de afgelopen zeven jaar het Actieplan Van Noaberhulp naar Netwerk uitgevoerd. Hieronder wordt een aantal van deze successen, aandachtspunten, kansen en knelpunten (SWOT) beschreven. De SWOT is gebaseerd op meningen en ervaringen van subsidieaanvragers, gebiedspartijen vanuit de verschillende domeinen als ook van het Expertteam en de LAG Westerkwartier. Deze input is geïnventariseerd via een enquête en interviews. Tot slot is op 24 september 2013 binnen de LAG Westerkwartier een evaluatie gehouden met als doel te leren van het verleden Wat zijn de successen? Westerkwartier is van ver gekomen, maar is zeer succesvol gebleken in onder meer de samenwerking tussen partijen en het realiseren van bijzondere projecten. Bovendien blinkt het gebied uit in de ondernemerszin, zelfwerkzaamheid en de hoge betrokkenheid bij de eigen leefomgeving. Hieronder worden de belangrijkste successen beschreven Verviervoudiging van EU-geld door hoge ondernemerszin De ondernemerszin, zelfwerkzaamheid en vindingrijkheid blijkt uit de vele lokale initiatieven die in de afgelopen programmaperiode de revue zijn gepasseerd. Een overzicht van alle projecten vindt u in de bijlagen. De samenwerking tussen de vier gemeenten en andere partijen is duurzaam versterkt en heeft geleid tot mooie (intergemeentelijke) ontwikkelingen. Het totale EU-budget van 3,3 miljoen is verviervoudigd door een totale investering van maar liefst 12 miljoen van publieke en private (markt)partijen. Echter niet alles is uit te drukken in euro s. Bij leefbaarheidsprojecten is vaak sprake van veel vrijwilligersuren die niet of alleen gedeeltelijk doorberekend worden. De berekende multiplier van vier moet daarom worden gezien als een minimaal gerealiseerde investering: De inspanningen van de gemeenschap zijn per definitie veel hoger Toegankelijke loketten voor effectieve leefbaarheidsprojecten Mede door de goede toegankelijkheid, persoonlijk contact en meedenkend vermogen van het Plattelandshuis zijn projectideëen succesvol in samenwerking met initiatiefnemers doorontwikkeld tot effectieve projecten binnen LEADER. De inzet van de plattelandscoördinator die van andere taken is vrijgesteld, is van wezenlijk belang voor het functioneren als een onafhankelijk en toegankelijk loket. Het Plattelandshuis staat daarmee buiten de gemeenten en wordt gewaardeerd om het meedenken en ondersteunen. Ook het Actieplan geeft een duidelijk kader voor de subsidieaanvragers, dat belangrijk is voor de daadwerkelijke uitvoering Voor kleinschalige projecten kunnen bewoners en andere initiatiefnemers terecht bij het Loket Leve(n)de Dorpen. Het is een uiterst toegankelijke, laagdrempelig en effectief loket om deze initiatieven een duw in de goede richting te geven. In het Westerkwartier adviseert het Expertteam daarnaast over de Loketaanvragen en geeft een eerste advies over de geschiktheid van grotere projecten om in aanmerking te komen voor 13 M:\Geo\WerkAfdelingen\LandelijkGebiedEnWater\GIS_KARTO\mxd\A3_HerijkingNatuur_buitenEHS.mxd

9 LEADER subsidie. Mooi resultaat is de Dorpvisie Grootegast waaraan maar liefst 120 dorpsbewoners hun steentje bij hebben gedragen aan de dorpsvisie met voldoende plannen voor de komende jaren. Daarnaast mag de professionalisering van de dorpsverenigingen door advies in de projectvoorbereiding niet worden vergeten. Het overkoepelende STIPO-project is tevens zeer succesvol gebleken in het uitdagen van kleine ondernemers om te komen tot innovatieve ideeën Uniek cultuurhistorisch streekerfgoed Leiding van SWET met gedeputeerde Douwe Hollenga krijgt de eerste Netwerk Plattelandsprijs in 2010 uitgereikt Naast het karakteristieke landschap heeft het Westerkwartier een uniek cultuurhistorisch erfgoed met monumentale kerken, boerderijen en borgen. Binnen het programma is voor deze kwaliteit ook ruimschoots aandacht geweest zoals bij het project Restauratie en herinrichting kerk Den Horn, waarbij het casco met rijkssubsidie is gerestaureerd en de kerk aanvullend een multifunctionele (publieks) inrichting kreeg. De kerk vervult daarmee een unieke rol in de dorpsgemeenschap van Den Horn door diverse culturele activiteiten te organiseren. Of de Historische boerderij Fredewalda in Tolbert die volledig is gerestaureerd en een nieuwe invulling heeft gekregen met samenwerkende organisaties zoals de Stichting Oudheidkamer Fredewalda en Dorpshuis Tolbert. Andere initiatieven zijn: de Coendersborch en Nienoord in het Zuidelijk Westerkwartier, en het kloosterdorp Aduard en het wierdenlandschap rondom Ezinge in het Nationaal Landschap Middag-Humsterland in het Noordelijk Westerkwartier. Voorzitter Leendert Klaassen en bestuurslid Alex Datema, Gebiedscoöperatie Westerkwartier Prachtige recreatiemogelijkheden en samenwerking Het gebied kent prachtige, kleinschalige en toegankelijke activiteiten voor recreatie en toerisme. Een prachtig resultaat van het versterken van parels en de samenwerking in deze regio is het initiatief van Ei Ei Westerkwartier van de Toeristische Aanjagers. Hierbij is rond de paasdagen een ontdekkingstocht voor bezoekers georganiseerd dat in het teken stond van verhalen en mysterie, waarbij op diverse locaties door diverse partijen activiteiten werden uitgevoerd. Het enthousiasme was zo groot dat het een jaarlijks terugkerend evenement is geworden. Een ander succes is SWET. Dit is een project dat resulteert in voorstellingen in alle gemeenten van het Westerkwartier waarbij de lokale bevolking nadrukkelijk is betrokken. Zoals de zesde SWET-voorstelling in Leek waarbij afscheid is genomen van drukkerij Bronsema waar in het verleden De Leekster Courant werd gedrukt en de overgang naar de nieuwe media werd gepresenteerd. Dit project won de eerste prijs in de verkiezing van de eerste Netwerk Plattelandsprijs in Toonaangevende initiatieven en samenwerking in landbouw, landschap en natuur Binnen de thema s landbouw, landschap en natuur zijn er enkele toonaangevende initiatieven geweest, zoals het MEI-project. MEI staat voor Maatschappij, Milieu, Energie en Innovatie ten behoeve van een duurzame ontwikkeling van de landbouw. Het project had tot doel agrarische bedrijven in het Westerkwartier de mogelijkheid te geven zich op een duurzame wijze bedrijfseconomisch te versterken via de principes people, planet, profit en pleasure. Aansprekend resultaat is ook de oprichting van de Gebiedscoöperatie Westerkwartier dat bestaat uit Stichting Landschapsbeheer Groningen, AOC Terra, Staatsbosbeheer en agrarische natuurverenigingen. De LAG, de Westerkwartiergemeenten en de provincie hebben deze bijzondere gebiedscollectief intensief ondersteund. De gebiedscoöperatie richt zich op landschapsonderhoud, beheer van natuurterreinen, stimuleren van burgerparticipatie en het leveren van groene & blauwe diensten. De Gebiedscoöperatie Westerkwartier faciliteert in het zoeken van verbindingen, het maken van kruisverbanden, het versterken van samenwerking en het formuleren van gezamenlijke belangen

10 Innovatieve concepten Binnen dit actieprogramma is een aantal innovatieve concepten gerealiseerd zoals de Bewegingstuin naast het zorgcentrum Vredewold in Leek met negen bewegingstoestellen en een jeu de boulesbaan. De bewegingstuin is een nieuw concept dat aansluit bij het thema Healthy Aging, dat goed past bij de veranderende bewegingsvraag en bovendien geschikt is voor gebruik door andere groepen zoals mensen met een verstandelijke beperking. Innovatief is ook de ontwikkeling van een app voor 3D-constructies van het middeleeuwse klooster in Aduard, dat zorgt voor een beleving van de unieke cultuurhistorie van het Westerkwartier Plattelandscafés voor ontmoeting Het organiseren van plattelandscafés waarbij met verschillende groepen de dialoog wordt aangegaan over diverse onderwerpen blijkt een goede manier voor het bijeen brengen en verbinden van partijen en voor kennisdeling. Een goed voorbeeld van een plattelandscafé is het discussiëren over het thema Cultuurgeschiedenis als kans voor streekontwikkeling. Veel van deze cafés hadden een grote opkomst met enthousiaste mensen met als resultaat een groot aantal project(ideeën) Wat verdient aandacht? Ondanks de bovengenoemde successen is Westerkwartier bescheiden en mag het gebied meer trots uitstralen op wat is bereikt. Naast deze aansprekende successen zijn er ook enkele leerpunten die in een mogelijk nieuwe programmaperiode aandacht verdienen. Hieronder zijn de belangrijkste aandachtspunten benoemd Lastig aanvraag- en verantwoordingsproces Afgezien van de positief beoordeelde betrokkenheid van het plattelandshuis, Expertteam en Loket Leve(n)de Dorpen vinden de partijen het aanvraagtraject omslachtig en lastig. Uit de enquête van augustus 2013 blijken het gebrek aan transparantie in het subsidie-instrumentarium en de lange besluitvorming belangrijke aandachtspunten die de ontwikkeling vertragen of zelfs in de weg staan. Ook de schotten tussen verschillende budgetten bemoeilijkt een efficiënt aanvraagproces. Bij de meer bedrijfsmatig ingestelde en werkende initiatiefnemers leiden deze uitgebreide eisen en voorwaarden soms tot een heroverweging en intrekking van een (potentiële) aanvraag. Door de administratieve afhandeling bij Dienst Landelijk Gebied (DLG), waarbij gedurende de programmaperiode nieuwe, gedetailleerde en strengere regels werden De successen samengevat: Groot aantal lokale initiatieven en duurzame intergemeentelijke samenwerking met als resultaat een verviervoudiging van het ingelegde EU-geld via publieke en private investeringen. De berekende multiplier van vier moet echter worden gezien als een minimaal gerealiseerde investering: de inspanningen van de gemeenschap via vrijwilligersuren zijn per definitie veel hoger. Succesvol uitgevoerde leefbaarheidsprojecten via toegankelijke loketten (Plattelandshuis, Loket Leve(n)de Dorpen en Expertteam) voor advisering in de projectvoorbereiding en -ontwikkeling Ruime aandacht voor het unieke cultuurhistorisch erfgoed, zoals de Kerk Den Horn, Historische boerderij Fredewalda, Coendersborch, Nienoord, kloosterdorp Aduard en Wiedenlandschap rondom Ezinge. Een aantal prachtige recreatiemogelijkheden en samenwerking zoals Ei Ei Westerkwartier en SWET. Enkele toonaangevende ontwikkelingen binnen landbouw, landschap en natuur in het versterken van verbinding en samenwerking zoals MEI en de Gebiedscoöperatie Westerkwartier. Mooie innovatieve concepten in de zorg en in de beleving van de unieke cultuurhistorie van het Westerkwartier. Het plattelandscafé is een uitstekend middel om ontmoeting te faciliteren. Conclusie: de bottom-up benadering - waarbij initiatieven worden gefaciliteerd en gestimuleerd - is een succesvolle aanpak in het realiseren van de plattelandsontwikkeling door de samenleving en past uitstekend in tijden van structurele veranderingen (transitie). Leekstermeer 16 17

11 ingevoerd, is de administratieve last voor de initiatiefnemers hoog. De kosten zijn hoger dan de opbrengsten. De opgelopen achterstand bij afhandeling van de declaraties door DLG maakt dat partijen langdurig moeten voorfinancieren Budget, cofinanciering en gemeentelijke verschillen In 2011 bleek het totale LEADER-budget te zijn vergeven, waardoor de noodzaak ontstond om extra budgetten voor de bottom-up projecten in te zetten. Het daadkrachtig handelen van de LAG en de stuurgroep heeft geleid tot extra budget via overcommiteringsgeld, het budget Sociaal Economische Vitalisering en de nietkrimpgelden, hoewel dat laatste budget slechts ten dele en bovendien apart over de verschillende gemeenten is verdeeld. Cofinanciering van projecten door gemeenten blijkt een lastig punt, zowel in de onderlinge gemeentelijke samenwerking als ook in projectuitvoering. Hierdoor dient elke projectaanvraag via een lang besluitvormingsproces met een hoge ambtelijke inzet te worden afgehandeld. Bij grotere LEADER-projecten lijken deze barrières minder voelbaar vanwege het feit dat automatisch meer tijd voor planvoorbereiding wordt ingepland. Daarbij is de inzet van het Plattelandshuis minder noodzakelijk doordat de gemeente zelf vaak partner is die adviseert over het verwervingstraject en andere financieringsmogelijkheden. Door in hoofdstuk 2 geschetste landschappelijke verschillen en verschillen in type bedrijvigheid is er bij de vier gemeenten verschil in problematiek, beleid en cultuur. Hierdoor, en door te weinig inzet, krijgt het plattelandsbeleid bij gemeenten vaak nog onvoldoende aandacht. Vanuit de gemeenten worden andere prioriteiten gesteld in de keuze om bepaalde projecten wel of niet financieel bij te staan Conclusies Noordelijke Rekenkamer De Noordelijke Rekenkamer heeft in 2010 onderzoek uitgevoerd dat antwoord geeft op de vragen: Sluit de gebiedsgerichte aanpak van de provincie aan op de gesignaleerde knelpunten? en Wat zijn de gevolgen van deze aanpak voor de realisatie van de provinciale doelstellingen voor plattelandsontwikkeling?. Voor de transparantie achtte de Rekenkamer het wenselijk dat de LAG kennis kan nemen van alle projectideeën die leven onder de plattelandsbewoners en zij niet alleen de gehonoreerde projecten onder ogen krijgt. Daarnaast ontbraken volgens de Rekenkamer de motivaties van de LAG bij de beoordeling van aanvragen. Tevens heeft zij geconcludeerd dat een nulmeting bij aanvang van de programmaperiode nodig is, waardoor meting van effecten van beleid aan het einde van de uitvoeringsperiode mogelijk wordt. Als reactie op het rapport van de Noordelijke Rekenkamer zijn enkele maatregelen genomen. Zo wordt het advies van de LAG gebaseerd op de projectbeoordeling aan de hand van behaalde scores op vooraf vastgestelde indicatoren. Ook wordt geregistreerd welke projecten niet tot uitvoering komen en om welke redenen. Daarnaast zal in een eventueel volgende programmaperiode bij de start waarschijnlijk een nulmeting plaatsvinden voor een goede effectenanalyse op langere termijn Het aantal toeristisch-recreatieve initiatieven kan hoger Naast de successen van het Ondernemersvereniging Recreatie en Toerisme Westerkwartier is het wenselijk dat het aantal nieuwe initiatieven vanuit de toeristische sector omhoog gaat in de toekomst. Initiatieven dienen zich mondjesmaat aan door het ontbreken van een gezamenlijk belang en de lage organisatiegraad. De inwoners mogen meer trots uitstralen over de bijzondere kwaliteiten van het gebied. Door deze bescheidenheid komt de streekeigen identiteit nog te weinig voor het voetlicht. Tevens heeft het gebied versterking nodig van grotere economische dragers zoals het Landgoed Nienoord of het Klooster in Aduard als potentiële kandidaten Beperkte samenwerking met andere regio s Door de bescheidenheid en doe maar gewoon houding van de bevolking is de samenwerking over de grenzen van het Westerkwartier nog beperkt, hoewel het urgentiebesef tot samenwerking wel groeit. Het verbinden van expertise en partijen in tijdelijke samenwerkingsconstructies biedt perspectief maar had een langere aanlooptijd Gerard Kosse van Zorgcentrum Vredewold in Leek 18 19

12 nodig. Hierdoor kan Westerkwartier in de toekomst binnen het thema samenwerking nog verdere stappen zetten, evenals in het uitdagen van partijen tot creatieve vernieuwende initiatieven. Voor verbindingen op (inter)regionaal niveau ontbreekt het inzicht in diverse initiatieven in het gebied en daarbuiten. Tegelijkertijd is de wet- en regelgeving een vertragende factor om goede initiatieven daadwerkelijk van de grond te krijgen Leegstand en ondernemerszin leiden tot verrommeling Veel veeteelt in het gebied is gesaneerd met als gevolg dat middelgrote boerderijen leegstaan door een minder gunstige verkoopbaarheid. De ondernemerszin geeft daarnaast soms ongewenste ontwikkelingen zoals autohandel en -opslagplaatsen in het mooie landelijk gebied. Hierdoor bestaat de kans op verrommeling. Algemene kaders en begeleiding in de bedrijvigheid zijn van belang voor het tegengaan van deze verrommeling en behoud van de gebiedsspecifieke kwaliteiten. De aandachtspunten samengevat: De mate van transparantie, de besluitvormingstermijn en ontschotting verdienen aandacht in het aanvraagproces. Uitgebreide eisen en voorwaarden geven een zware administratieve last en leiden soms tot een heroverweging en intrekking van een (potentiële) aanvraag. Vertraging in afhandeling van declaraties geeft de noodzaak tot voorfinanciering van projecten Publieke cofinanciering en het verschil in problematiek, beleid en cultuur zijn belangrijke barrières in het Westerkwartier binnen het bottom-up aanpak. Conclusies van de Noordelijke Rekenkamer geven verbeteringen in de transparantie van de projectbeoordeling en effectenmeting op langere termijn. Naast de successen van de Ondernemersvereniging Recreatie en Toerisme Westerkwartier kan het aantal nieuwe toeristisch-recreatieve initiatieven omhoog. Redenen zijn onder meer het missen van gezamenlijk belang en het nog te weinig trots uitstralen over de gebiedsspecifieke kwaliteiten. Het Westerkwartier is bescheiden en heeft een doe maar gewoon houding waardoor het opzetten van samenwerking een langere doorlooptijd nodig had. Hierdoor is een beperkte (inter)regionale samenwerking tot stand is gekomen. Verbinden en uitdagen van partijen, inzicht in andere (inter) regionale initiatieven en deregulering zijn daarom voor de toekomst belangrijke aandachtspunten. Voor het tegengaan van verrommeling en behoud van de gebiedsspecifieke kwaliteiten zijn algemene kaders en begeleiding in de bedrijvigheid van belang 3.3. Wat zijn kansen? Er zijn ruim voldoende kansen die in de verdere ontwikkeling van het Westerkwartier kunnen worden benut. Hieronder staan de belangrijkste kansen beschreven. Gemeentebestuurders Westerkwartier, gedeputeerde Wiebe van der Ploeg met van Arnold en Petra Vergeer, winnaars van de prijs Held van de Smaak Groningen Aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied Westerkwartier is bij uitstek geschikt als aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied met een hoge kwaliteit en toegankelijkheid van de leefomgeving. Tevens kan worden gedacht aan nieuwe woonvormen waarbij jong en oud met elkaar in verbinding worden gebracht of vernieuwende zorgconcepten zoals de bewegingstuin bij Vredewold. Randvoorwaarde voor een uitstekend woon-, werk- en verblijfsgebied is een goede ICT-infrastructuur waardoor ook in de toekomst nieuwe bedrijven kunnen worden aangetrokken, evenals meer bezoekers en nieuwe bewoners. Op het gebied van fiets-, wandel- en paardenrecreatie is het Westerkwartier geen voorloper. Vooral op recreatief gebied dient de belevingsfactor ten volle te worden benut, zoals Outback Holland waarbij bezoekers op zoek gaan naar verhalen in het onontdekte gebied in de vorm van bijvoorbeeld nachtwandelingen. Ontwikkelingen rondom de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) kunnen daarbij de recreatie een extra boost geven. Grote kans is ook versterking van de verbinding van het platteland met de stad Groningen als publiekstrekker, zodat meer bezoekers worden uitgenodigd het gebied verder te verkennen. De houtsingelstructuur van het Zuidelijk Westerkwartier, de karakteristieke sloten in het Middag-Humsterland in het Noordelijk Westerkwartier, de hoge kostprijs van de producten en het beperkt rendement vormen een belemmering voor de kleinere melkveehouderijen. Echter geeft de belemmering kansen voor verbreding en innovatie van het boerenbedrijf zoals de ontwikkelingen in de kleinschalige biologische tuinbouw. Deze sector is erg arbeidsintensief en goed inpasbaar binnen een kleinschalig landschap van het Westerkwartier. De nabijheid van grotere bevolkingscentra geeft het Westerkwartier kansen om hoogwaardige streekproducten rendabel te produceren en te vermarkten

13 4 Onderzoek Natuurbeleving van juni 2013 uitgevoerd door Aha! Marktonderzoek en Marketing advies in opdracht van Provincie Groningen onder 400 inwoners van Provincie Groningen Hoge betrokkenheid bij de leefomgeving Daarnaast hechten de Groningers (waaronder Westerkwartierders) een groot belang aan natuur en landschap voor de kwaliteit van hun leefomgeving. Onderzoek naar de natuurbeleving 4 laat zien dat 40% van hen zegt een actieve bijdrage aan dit aspect te willen leveren, vooral in de eigen buurt. Ook blijkt uit dit onderzoek dat er kansen liggen om meer Groningers een actieve rol te geven in het beheren en beleven van de natuur. De in hoofdstuk 2 genoemde landschapsdiversiteit van het Westerkwartier kan hierdoor worden versterkt en vermarkt via een combinatie van de functies in recreatie, waterberging en natuurbeheer en zorg. Burgemeester Cor Dijkstra met medewerker Ankie Fennema, gemeente Grootegast Een en ander kan binnen de Gebiedscoöperatie Westerkwartier worden georganiseerd. Hierdoor komen thema s, partijen en expertise samen in tijdelijke samenwerkings-verbanden om diverse ontwikkelingen binnen natuur&landschap, recreatie en woonklimaat ook daadwerkelijk uit te voeren. Dit kan tevens een positieve ontwikkeling in het imago van het boerenbedrijf betekenen Faciliteren in ontmoeting Om de bottom-up benadering en eigen initiatief in de toekomst nog meer te stimuleren, kan worden gefaciliteerd in ontmoeting door meer gebruik te maken van plattelandscafés. Door ontmoeting worden mensen, ideeën en kennis bij elkaar gebracht en worden actieve bewoners en partijen goed geïnformeerd. Hierdoor ontstaan nieuwe kruisverbanden en initiatieven. Daarvoor is het belangrijk dat de deelname breder en integraler is dan nu het geval is. Meer eigen zeggenschap en minder overheidsbemoeienis hebben hierin een stimulerende werking. Inzet is daarbij meer dan alleen geld, namelijk noaberschap! Strategiebepaling en uitvoering Voor het bepalen van de strategie, het benutten van netwerken en het verbinden van partijen, thema s en expertise, kan de Gebiedscoöperatie een verbindende en vernieuwende rol vervullen. Projectuitvoering kan een goede rol voor de dorpscoöperaties zijn. Daarbij zal goed moeten worden bekeken wat de posities en taken van de verschillende organisaties zijn ten opzichte van elkaar. Vragen als Bestaat de LAG naast de Gebiedscoöperatie Westerkwartier of maakt zij er onderdeel van uit als adviesorgaan aan de LAG? dienen daarbij te worden beantwoord. Maar ook Welke samenstelling de LAG zou moeten hebben om meerwaarde te genereren in het adviseren bij projecten als ook in verbreding van de gewenste thematiek? vanwege het feit dat de huidige LAG deelnemers te betrokken zijn bij projecten Multifondsbenadering voor effectieve projecten Het samenvoegen van geldstromen maakt financiering van projecten effectiever. Het zorgt voor een multiplier via de private investeringen en meer draagvlak voor dergelijke projecten. Zoals MCO de Gaveborg in Oostwold waarin sportverenigingen, de school de Gavelander en diverse dorpsverenigingen zijn gevestigd. Voor dit project is, naast LEADER, budget verworven vanuit onder meer VSBfonds, Oranjefonds, bijdrage van de woningcorporatie en bijdrage van de gemeente Leek Grensoverschrijdende samenwerking Juist in deze tijd is grensoverschrijdend samenwerken met andere gemeenten en regio s een kans om de forse opgaven het hoofd te bieden. Als overgangsregio kan Westerkwartier daarnaast goede verbindingen maken met Noordoost Friesland, andere regio s van Groningen, Drenthe en zelfs ook met landschappelijk vergelijkbare gebieden in bijvoorbeeld Duitsland, Engeland, België en Denemarken. Door samenwerking ontstaat kennisdeling en hoeft niet telkens opnieuw het wiel worden uitgevonden. Tevens verdwijnt de interngerichtheid. Het gebied wordt zich meer bewust van de gebiedsspecifieke kwaliteiten en krijgt de buitenwereld de kans om het unieke karakter van het Westerkwartier te beleven, met als resultaat een goede vermarkting van de streekeigen identiteit

14 Onvoldoende voorzieningen en leegstand van gebouwen Hoewel Westerkwartier geen krimpgebied is, is er in het noorden wel sprake van ontgroening en vergrijzing zoals een teruglopend verenigingsleven, vertrekkende ondernemers en versobering van de voorzieningen. Ook is er sprake van een langzame afname van het aantal jongeren. Dit vergt op termijn inspanningen voor behoud van voorzieningen. Verouderde boerderijen, oude bankgebouwen, postkantoren, basisscholen en leegstaande kerken kunnen een nieuwe functie of een combinatie van functies krijgen zodat zowel een goed voorzieningenniveau kan worden behouden als ook de verwaarlozing kan worden voorkomen Professionalisering en eigen verantwoordelijkheid De kansen samengevat: Westerkwartier is bij uitstek geschikt als aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied met een hoge kwaliteit en toegankelijkheid van de leefomgeving. Het gebied in combinatie met de EHS geeft kansen voor nieuwe woonvormen, zorginnovaties, nieuwe recreatieve arrangementen en verbreding en/of vernieuwing van het boerenbedrijf. De hoge betrokkenheid van de Groninger (waaronder de Westerkwartierders) bij de leefomgeving geeft kansen in behoud, versterking en vermarkting van de landschapsdiversiteit van het Westerkwartier, waarin de Gebiedscoöperatie een spilfunctie kan vervullen Het Plattelandscafé is een geschikte manier om ontmoeting te faciliteren. Meer eigen zeggenschap werkt stimulerend. Daarbij is noaberschap het uitgangspunt. Netwerk- en strategieontwikkeling kunnen via de Gebiedscoöperatie worden georganiseerd. Projectuitvoering kan een goede rol voor de dorpscoöperaties zijn. De multifondsbenadering maakt financiering van projecten effectiever, geeft meer draagvlak voor projecten en zorgt voor hogere private investeringen Grensoverschrijdende samenwerking betekent een verbetering in vermarkting van de streekeigen identiteit Wat zijn knelpunten? Onevenwichtige vertegenwoordiging belemmert integrale projecten Voor het succesvol slagen van gedragen projecten is de aanwezigheid van de 5 O s van belang: omgeving (dorpen, sportverenigingen, inwoners), onderwijs en onderzoek, overheid en ondernemers. Binnen de samenwerking op het gebied van natuur, landschap en landbouw zijn partijen met een visie en drive sterk vertegenwoordigd. De factor Omgeving vanuit andere sectoren zoals cultuur, zorg, wonen, jeugd, werk & inkomen verdient aandacht, zodat er in de toekomst niet alleen nadruk op het thema groen wordt gelegd. Wanneer de terughoudendheid van vooral recreatieve ondernemers aanhoudt, zal er weinig creatieve ontwikkeling en samenwerking tot stand komen waardoor de economische ontwikkeling van deze sector achter zal blijven. Bij de ontwikkeling van projecten is soms de inzet van professionele intermediairs van groot belang om tot daadwerkelijke uitvoering te komen. Een knelpunt is dat veel subsidiegeld naar projecten van intermediairs gaat, zodat zij zelf aan het werk blijven zonder het behalen van voldoende resultaten. Het is de vraag of er dan nog sprake is van een bottom-up benadering. Voor de toekomst blijft het daarom belangrijk dat er wordt doorgevraagd en kritisch wordt getoetst of de mate van professionele inbreng in verhouding staat tot wat er dient te gebeuren. Daarbij is het belangrijk dat initiatiefnemers zich professionaliseren en zelf verantwoordelijk blijven voor het project. Maar ook dat raadsleden, colleges en ambtenaren mee veranderen waarbij zij het oplossen van maatschappelijke problemen niet overnemen, niet afwachten maar actief heldere, ruime beleidskaders geven. Zij zijn bereid om de samenleving te faciliteren in deze cultuurverandering en te regisseren zodat de verantwoordelijkheid daadwerkelijk aan de samenleving wordt overgedragen. De overheid moet het lef hebben om los te laten in vertrouwen Publieke cofinanciering Belangrijk struikelblok in de LEADER-aanpak voor Westerkwartier is de cofinanciering en de mate waarin de gemeenten geld over hebben voor plattelandsontwikkeling. De meningen zijn verdeeld over het wel of niet vooraf reserveren van budget in tijden van recessie. Een aantal geïnterviewden stelt dat het reserveren van budget, zoals de LAG Oost-Groningen dat doet, een boost geeft aan de ontwikkeling. Het reserveren van budget versterkt de gemeentelijke samenwerking. Anderen zijn van mening dat de keuze om op voorhand geld voor onbekende maatregelen te reserveren politiek niet aanvaardbaar is terwijl geld nodig is voor de eveneens noodzakelijke en meer in het oog springende maatregelen zoals het openhouden van de bibliotheek. Door inhoudsgericht en doelgericht te werken aan de toekomst kan er een omslag plaatsvinden van een subsidiegedreven aanpak naar een meer inhoud gedreven aanpak. Hierdoor zal verlaging van de publieke cofinanciering mogelijk zijn

15 STREEKPRODUCTENMARKT NIENOORD sn Lekker & Dichtbij Te weinig kennis en inzet voor visieontwikkeling, netwerkvorming en informatieverstrekking Daarnaast blijkt er te weinig kennis en inzet binnen de gemeenten voor een goede visievorming op plattelandsontwikkeling. Tevens is er te weinig subsidiekennis en te weinig capaciteit voor netwerkvorming aanwezig. Lokale partijen en burgers hebben daarnaast vaak geen notie van de subsidiemogelijkheden. Het is belangrijk om aan hen doelgerichte en gedoseerde subsidie-informatie te (kunnen) geven. Voor het gebied zou een strateeg nodig zijn die de juiste wegen weet te bewandelen en in Den Haag en/of andere overleggen het belang van het Westerkwartier kan uitdragen. De knelpunten samengevat: Onevenwichtige vertegenwoordiging van alle sectoren voor goede integrale projecten Voor behoud van voorzieningen en het tegengaan van leegstand van gebouwen is een functiewijziging van panden en het combineren van functies in één gebouw noodzakelijk Veel subsidiegeld gaat naar projecten van intermediairs, zodat zij zelf aan het werk blijven zonder dat er voldoende resultaten zijn behaald Publieke cofinanciering en de mate waarin gemeenten geld over hebben voor plattelandsontwikkeling zijn een struikelblok in de LEADER-aanpak. Door inhoudsgericht en doelgericht in plaats van subsidiegedreven te werken, zal de hoogte van publieke cofinanciering verminderen. Er is te weinig kennis en inzet voor visieontwikkeling op plattelandsontwikkeling, voor netwerkvorming en doelgerichte informatieverstrekking over subsidies Kom, proef en krijg de smaak van het Westerkwartier te pakken! Vrijdag, 18 juni 2010 Vrijdag, 16 juli 2010 Vrijdag, 13 augustus 2010 Vrijdag, 3 september 2010 PARKEERTERREIN LANDGOED NIENOORD NIENOORD AC LEEK Burgemeester en vice-voorziter van de LAG Westerkwartier Berend Hoekstra en medewerker Stefan van Sloten, gemeente Leek Meer informatie:

16 4. Ontwikkelingen Zowel de regionale ontwikkelingen als ook veranderingen in het Europees beleid zijn belangrijk voor het landelijk gebied van Westerkwartier. Om deze reden vormen deze twee aspecten het kader van de terug- en vooruitblik Europese context Strategie Europe 2020 De strategie Europe 2020 is het kader waarin de Europese Commissie de situatie en uitdagingen van de Europese Unie beschrijft. Een economie die achterblijft op innovatieen concurrentiekracht, de leegloop in het landelijk gebied, bevolkingskrimp en vergrijzing, onbetaalbare gezondheidszorg en sociale uitsluiting in dorpen en steden. Het zijn uitdagingen die binnen Europe 2020 prioriteit hebben. Maar ook het belang van steden als economische motor, samenwerking tussen grensregio s, bescherming van unieke natuur- en landschapskwaliteit en de ontwikkeling naar een koolstofarme economie zijn thema s die de Europese Commissie onderstreept. In Europe 2020 wordt gekozen voor een op kennis en innovatie gebaseerde economie (slimme groei), waarbij efficiënter om wordt gegaan met natuurlijke bronnen (groene groei) en die zorgt voor veel werkgelegenheid en sociale en territoriale cohesie (inclusieve groei) LEADER en CLLD LEADER biedt de plattelandsgemeenschappen een werkwijze die lokale partners betrekt bij de vormgeving van de toekomstige ontwikkeling van hun gebied. LEADER heeft de afgelopen jaren veel belangstelling getrokken, niet alleen op het platteland, maar ook in stedelijke gebieden en in kustgebieden. Ondanks dat LEADER de volledige steun van vele partijen uit Europa en zakenwereld krijgt, erkende men dat LEADER niet de mogelijkheid heeft benut lokale behoeften en oplossingen te integreren in de lokale ontwikkelingsstrategieën (LOS). Om ervoor te zorgen dat lokale gebieden de multisectorale behoeften beter in aanmerking kunnen nemen, wordt vanuit Europa voorgesteld dat LEADER via het nieuwe CLLD (Community-Led Local Development) wordt voortgezet met financiering vanuit het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO) met als mogelijkheid lokale ontwikkelingsstrategieën te implementeren die ook worden ondersteund door andere EU-middelen. Hierdoor kunnen verschillende Europese subsidiestromen worden gestapeld, de zo genaamde multifondsbenadering. Voor de periode tot en met 2020 is elk lidstaat verplicht om minimaal 5% van hun POP-3 budget te besteden voor CLLD. Daarbij kan CLLD in samenhang - via een multifonds - ingezet

17 worden met andere programma s zoals Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), het Europees Sociaal Fonds (ESF) en de Europese Maritieme en Visserij Fonds (EMFF). Een CLLD is daarbij mogelijk in alle programma s. Om de samenhang tussen geïntegreerde lokale ontwikkelingsstrategieën en acties te verzekeren, moeten voor deze fondsen dezelfde regels worden toegepast vanuit het Gemeenschappelijk Strategisch Kader (GSK) Regionale context Gemeentelijke herindeling Visitatiecommissie Bestuurlijke Toekomst Groningen heeft in opdracht van de Vereniging van Groninger Gemeenten en Provincie Groningen onderzoek gedaan naar de bestuurlijke toekomst van de provincie Groningen. Het rapport Grenzeloos Gunnen is daarvan het resultaat. Groningen staat voor forse sociaaleconomische en maatschappelijke opgaven. De werkgelegenheid daalt, het besteedbaar inkomen ligt ver onder het landelijk gemiddelde en er zijn relatief veel jonge werklozen en mensen in sociale werkvoorzieningen. De financiële positie van veel Groninger gemeenten is zwak, terwijl er nog meer bezuinigd moet worden. Daar staat tegenover dat zich in de provincie tal van kansrijke ontwikkelingen voordoen, die volgens de commissie met onvoldoende daadkracht worden opgepakt. De commissie concludeert dat de huidige bestuurlijke inrichting van onze provincie met 23 gemeenten niet toereikend is om deze vraagstukken succesvol aan te pakken. Daarom adviseert ze om binnen nu en uiterlijk eind 2017 te komen tot zes nieuwe gemeenten. Het proces om te komen tot een herindeling moet vooral ook een cultuurverandering zijn, die gericht is op vertrouwen en gunnen. De commissie stelt vast dat Groninger gemeenten en de provincie elkaar niet veel gunnen en elkaar onderling beconcurreren, zelfs als dat in het nadeel is van het geheel. De nieuwe mentaliteit in onze provincie zou er één moeten zijn van grenzeloos gunnen, aldus de visitatiecommissie. Commissie Jansen adviseert over Regio West om de vier gemeenten Leek, Marum, Grootegast en Zuidhorn samen te voegen. Bijkomende kans voor de nieuwe regio is de verdere ontwikkeling als forenzen gebied dat functies kan vervullen als uitloopgebied, recreatiegebied, hoogwaardige woon- en werklocaties en rust vereisende zorgfuncties. Momenteel vindt een standpuntbepaling en besluitvorming bij gemeenten plaats en alternatieve clusters worden onderzocht. Dit heeft ongetwijfeld consequenties voor de indeling van het Westerkwartier en mogelijk ook voor andere regio s Decentralisaties in het sociale domein Het Rijk geeft gemeenten steeds meer taken en verantwoordelijkheden. Het kabinet Rutte II zal de begeleiding uit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) per 2015 overhevelen naar de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo). Daarnaast wordt de uitvoering van de Participatiewet vanaf 2015 bij gemeenten terug gelegd en zijn gemeenten per 2015 verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Het gaat hier om de provinciale jeugdzorg, de jeugdbescherming en -reclassering, de jeugd-ggz en de zorg voor licht verstandelijk gehandicapte jeugd. Deze veranderingen gaan gepaard met forse bezuinigingen. Dit geeft zware opgaven op nog onbekend terrein voor de lokale overheden Het GSK vertaalt de Europe 2020-doelstellingen van slimme, duurzame en inclusieve groei van de Europese Unie in concrete kernacties voor vijf Europese fondsen EFRO, ESF, Cohesiefonds, ELFPO en EVF. Dit is van belang voor de invulling van de fondsen voor de financieringsperiode vanaf De forse opgaven geven noodzaak tot samenwerking. Samenwerking betekent wederzijdse versterking, waarbij budgetten goed moeten worden gealloceerd om het dichten van gemeentelijke budgettekorten te voorkomen. Belangrijk is te weten welke type zorg op welke plek nodig is, zoals nieuwe woonvormen waarbij jong en oud worden samengebracht, het gebruik van domotica-toepassingen, het vormen van zorgcoöperaties en een sociaal buurtteam in samenwerking met vrijwilligers en mantelzorg. Belangrijk is om een goed verdienmodel als basis te hebben en ondernemers te motiveren om binnen het sociale domein te participeren. 31

18 Gevolgen krimp Hoewel het Westerkwartier geen krimpgebied is, zijn in het noorden wel elementen van deze problematiek aanwezig zoals een teruglopend verenigingsleven, vertrekkende ondernemers en versobering van de voorzieningen. Als antwoord op deze situatie dient de leefbaarheid en aantrekkelijkheid in de dorpen te worden vergroot door het Westerkwartier te promoten als perfect woongebied. Daarbij is het nodig te zorgen voor een snelle internet- en telefoonverbinding, goede bereikbaarheid met het openbaar vervoer en/of behoud van basisvoorzieningen via bijvoorbeeld dorpscoöperaties. Voor basisvoorzieningen in het dorp zelf is het onderscheidend vermogen van levensbelang en de mogelijkheden tot het combineren van verschillende functies Duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling betekent dat we streven naar de groei van ieder van de kapitalen Ecologie (Planet), Economie (Profit) en Mensen (People). De groei van één van de kapitalen mag niet ten koste gaan van de groei van de andere kapitalen. Samenhang en evenwicht tussen de drie kapitalen zijn de opmaat voor een duurzame ontwikkeling. Daarbij dient Passie in de driehoek PPP te worden toegevoegd als verbindende factor. Goed voorbeeld is het vraagstuk van het stuk rijden van historische dijken in Middag- Humsterland door zware landbouwmachines. Via het formuleren van gezamenlijk kennisvragen zoals in dit voorbeeld Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de dijken behouden blijven en de boeren hun werk goed kunnen blijven doen? ontstaat draagvlak, een gezamenlijk doel met als resultaat een duurzame ontwikkeling. In deze vraagstukken dienen de critici vanuit de vijf O s Omgeving (dorpen, sportverenigingen, burgers), Ondernemers, Onderwijs, Onderzoek en Overheid - juist ook te worden betrokken voor het creëren van een breed draagvlak. wethouder Jan Vos en medewerker Miranda van der Zee, gemeente Marum 4.3. Landsdeel Noord Voorbereidingen tot nu De voorbereidingen voor de nieuwe Europese programmaperiode zijn in volle gang. Bekend is dat er nieuwe programma s komen zoals EFRO-programma, een ESF-programma en een programma voor het visserijfonds. Als voorbereiding op het nieuwe Plattelands Ontwikkelings Programma (POP3) is door de Noordelijke provincies een houtskoolschets opgesteld. Uitgangspunt van de houtskoolschets en de visie van Noord-Nederland is een multifondsbenadering die vanuit een geïntegreerde aanpak zowel de inhoud als ook de verschillende fondsen bij elkaar brengt. In het overleg tussen de Provincies en het Kabinet in juli 2013 is besloten dat er vier landsdelige programma s worden ontwikkeld. In november dit jaar worden over de verdeling van middelen en thema s bestuurlijke besluiten genomen. Provincie Groningen heeft haar inzet bepaald, welke onderdeel is van het programma landsdeel Noord met als doelstellingen 1) het stimuleren van innovatie platteland, 2) het verstevingen band landbouw, onderzoek en innovatie, 3) herstructurering van landbouwbedrijven, 4) biodiversiteit en Natura 2000, 5) waterbeheer, 6) levering van hernieuwbare energie en 7) diversificatie, microondernemingen, werkgelegenheid en plaatselijke ontwikkeling van het platteland Omvang CLLD-gebied De omvang van een CLLD-gebied dient nog te worden bepaald met als uitgangspunt om te komen tot ongeveer 20 landelijke CLLD-regio s in Nederland met elk een budget van circa 2 miljoen voor de nieuwe programmaperiode. De EU bepleit bij de keuze van CLLD-groepen vooral op kwaliteit te selecteren. Die kwaliteit kan worden afgelezen in de Lokale OntwikkelingsStrategie (LOS). De EU heeft de voorkeur om de beste CLLD-groepen op nationaal niveau te selecteren. Daarbij heeft Netwerk Platteland het advies gegeven om - naast de selectie door de provincies van één CLLD-groep uit eigen provincie - bij voorkeur op basis van gezamenlijk vastgestelde selectiecriteria op nationaal niveau een keuze te maken uit aangemelde kandidaatgebieden. De selectie kan plaatsvinden met een bindend advies van de Landelijke Adviescommissie op basis van de kwaliteit van de LOS die door de gebieden zijn opgesteld. Dit resulteert in een goede mix van verdeling over de provincies en toetsing op kwaliteit

19 5. Visie Simpele en efficiënte procedure voor projectbeoordeling Daarnaast vraagt Netwerk Platteland aandacht voor de procedure voor het goedkeuren van projecten. In de afgelopen periode gingen deze voorstellen via de LEADER groep, naar de provincie, en vervolgens via Dienst Regelingen (DR) weer naar Gedeputeerde Staten. Deze vier stappen vragen de nodige capaciteit en beslaan gemiddeld drie maanden. Netwerk Platteland stelt voor om deze procedure te vereenvoudigen door de projecten niet meer voor te leggen aan provinciale ambtenaren en het provinciale bestuur, maar alleen aan DR. Dat maakt de procedure efficiënter en aanzienlijk korter naar ongeveer 3 weken LEADER filosofie De Noordelijke provincies hebben de wens uitgesproken om de LEADER filosofie in het nieuwe programma te continueren waarbij de mogelijkheden van een multifonds met combinaties van POP- en EFRO-middelen worden onderzocht. De wijze van organisatie dient nog te worden vastgesteld. Provincie Groningen verkent daarnaast met regionale partners de mogelijkheden om cofinanciering te organiseren voor POP3 en vooraf vast te leggen. Provincie Groningen moet vervolgens nog rond de jaarwisseling 2013/2014 besluiten of voor de CLLD-aanpak wordt gekozen Gebiedsagenda Met het huidige SEV-programma voor Plattelandsontwikkeling als uitgangspunt wordt met de gebiedsagenda en onderliggende gebiedsprogramma de accenten en prioriteiten bepaald. Een gebiedsagenda blijft ook zonder Europees geld voor de regio s nodig om de plattelandsontwikkeling te continueren, waarbij een vergelijkbaar principe als LEADER/CLLD heel goed mogelijk is. Deze aspecten worden vertaald in onze terug- en vooruitblik Ons eigen karakteristieke en mooie Westerkwartier. De ambitie 6 van het Westerkwartier is om aan te sluiten bij bovengenoemde ontwikkelingen, de speerpunten vanuit het WIES-document en te anticiperen op de uitdagingen die op het terrein van het behoud en versterking van ons eigen karakteristieke en mooie Westerkwartier liggen. Het economisch klimaat is sterk gewijzigd en ook de rol van de provincie en gemeenten verandert. Deze ambitie stelt hoge eisen aan de kwaliteit van de regio. Wat is nu de gewenste koers om vanuit de beschreven ontwikkelingen te komen tot deze ambitie? Om een verdieping aan te brengen in de tien geformuleerde WIES speerpunten is een herschikking en clustering aangebracht van deze speerpunten via drie inhoudelijke pijlers: 1. Kwaliteit van wonen en zorg als eerste cluster van de WIES speerpunten: Wonen: aanpassen van de woningvoorraad Decentralisering van sociaal / wmo beleid, zorg, mantelzorg Mensen met een beperking meer verantwoordelijkheid geven ICT infrastructuur op orde brengen 2. Verbinding stad en platteland als tweede cluster van de WIES speerpunten: Wonen, werken en landschap koppelen Mobiliteit en bereikbaarheid verbeteren Economie, MKB, ZZP stimuleren 3. Groene opgaven als derde cluster van de WIES speerpunten: Omgevings en landschapsbeheer vernieuwen Voedselstrategie opstellen en uitvoeren Waterkwaliteit en waterveiligheid waarborgen Daarnaast zijn nog twee procesmatige pijlers benoemd die randvoorwaarden zijn voor de drie inhoudelijke speerpunten: 4. Participatiemaatschappij 5. Integrale samenwerking Deze vijf pijlers worden hieronder nader beschreven Kwaliteit van wonen en zorg Westerkwartier is bij uitstek geschikt als aantrekkelijk en gastvriendelijk woongebied met een hoge kwaliteit van de leefomgeving. Om daarnaast bedrijven aan te trekken en talenten te binden, is niet alleen het werk of salaris van belang. De kwaliteit van de 6 Het GSK vertaalt de Europe 2020-doelstellingen van slimme, duurzame en inclusieve groei van de Europese Unie in concrete kernacties voor vijf Europese fondsen EFRO, ESF, Cohesiefonds, ELFPO en EVF. Dit is van belang voor de invulling van de fondsen voor de financieringsperiode vanaf

20 leefomgeving en het leefklimaat worden een steeds belangrijkere factor: van een goede bereikbaarheid en stedelijke voorzieningen (werk, sport, cultuur) tot natuurlijke kwaliteiten (landschappen, natuurgebieden). Er zijn daarnaast uitstekende mogelijkheden in het gebied voor het ontwikkelen van vernieuwende concepten voor wonen en zorg. Hierdoor kunnen mensen langer zelfstandig thuis blijven wonen. Glasvezel- en domoticatoepassingen zijn harde randvoorwaarden voor het aantrekken van ondernemers als ook voor behoud van een vitale leefomgeving Verbinding stad en platteland De directe nabijheid van stad en landelijk gebied is een gunstige en kansrijke kwaliteit. Het Westerkwartier heeft de stad Groningen, en ook Drachten, als motor nodig voor de promotie als aantrekkelijk woon- en werkgebied, voor extra werkgelegenheid en ondernemerschap, en voor de verbinding met de andere regio s. De traditionele strijd tussen stad en platteland dient daarvoor te worden genuanceerd, zodat in een samenwerking elk gebied zijn sterke punten uitwerkt en afstemt met de buren. Voorwaarde om deze kwaliteit ten volle te kunnen benutten is verbetering van de fysieke en mentale verbindingen, waardoor de wederzijdse belangstelling en samenwerking worden versterkt Groene opgaven Het Westerkwartier is uniek op gebied van sociale geografie: op korte afstand bevinden zich veel verschillende cultuurlandschappen en ontwikkelingsgeschiedenissen. De landschappen zijn bovendien nog weinig verstoord. Een goede natuur, een mooi landschap en voldoende schoon water zijn onlosmakelijk verbonden aan een leefbare en gezonde woon- en werkomgeving. In het zuidelijk Westerkwartier ligt een belangrijk deel van de Groningse Ecologische Hoofdstructuur (EHS) bestaande uit verschillende kleine reservaten met hoge, maar wel bedreigde, natuurwaarden. De realisatie van de EHS in 2021 biedt volop kansen voor het gebied voor wonen, recreëren en vermarkting van de eigen identiteit. Daarnaast is waterberging en het behoud van het houtsingel landschap en het cultuurlandschap Middag-Humsterland van groot belang voor het karakteristiek Wil Hoogeboom, bestuurslid Ondernemersvereniging Recreatie en Toerisme Westerkwartier Westerkwartier. De groene opgaven zijn een verbindende factor voor regio Westerkwartier vanwege het feit dat de Groninger grote waarde hecht aan de eigen leefomgeving. Deze betrokkenheid uit zich onder meer in het feit dat veel partners zoals agrarische natuurverenigingen, Staatsbosbeheer, Landschapsbeheer Groningen en AOC Terra zich hebben verenigd in de Gebiedscoöperatie Westerkwartier om in het gebied aan de slag te gaan. De Gebiedscoöperatie krijgt zeer veel belangstelling en staat voor een vernieuwende manier van werken in het landelijk gebied. Naast de intrinsieke waarde hebben landschap, natuur en water ook een economische waarde. Belangrijke economische drager van het Westerkwartier is de landbouw dat tevens de voorwaarde van de woonkwaliteit van het Westerkwartier is. Tevens zorgen florerende bedrijven in de toeristische sector en het overige Midden- en Kleinbedrijf voor een economische impuls Participatiemaatschappij Een actieve deelname van de maatschappij, oftewel participatie, is absoluut nodig voor het realiseren van de nieuwe rollen die de nieuwe gemeentestructuren en de maatschappij krijgen zoals de visitatiecommissie Bestuurlijke Toekomst Groningen in haar rapport Grenzeloos Gunnen heeft geadviseerd. Uitgaande van het gegeven van actieve en maatschappelijk betrokken burgers en ondernemers in het Westerkwartier ligt het minder voor de hand om als overheid strakke regels en normen te stellen. De overheid zal de ontmoeting van verschillende partijen in het gebied moeten faciliteren en goed moeten luisteren, zonder vooraf een ingevulde agenda op te stellen. De inwoners, ondernemers en hun organisaties zullen deze agenda verder invullen en realiseren tot een concreet gebiedsprogramma. De overheid trekt zich niet volledig terug maar blijft het laatste vangnet voor kwetsbare inwoners. Tegelijkertijd is er ruimte voor inwoners en ondernemers met goede plannen om hun leefomgeving, binnen wettelijke kaders, zelf in te richten. Participatie is een kwestie van organiseren, verbinden, ontmoeten en aanjagen. Dit heeft niet alleen als voordeel dat passende oplossingen worden gevonden. Uit de ervaring met de LEADER aanpak blijkt dat bij gedragen oplossingen de multiplier van het geïnvesteerde geld erg hoog is. Met dezelfde euro kan dus veel meer worden gedaan. En de gevonden oplossingen genieten ook duidelijk meer draagvlak en zijn ontstaan vanuit de inhoud. Het is niet een van buitenaf opgelegde oplossing, maar een deel van henzelf. Inwoners en ondernemers worden uitgedaagd om bij te dragen aan een eigen karakteristiek en mooi Westerkwartier en benutten daarmee de energie van de samenleving. Voor de muziek uitlopen wordt aantrekkelijk, koplopers hebben een voordeel. Dit betekent meer flexibiliteit in beleid en een open houding waardoor duidelijk wordt dat in het Westerkwartier veel kan zolang het landelijk gebied er per saldo beter van wordt. De kunst is de dialoog op te zoeken en niet te vervallen in het formuleren van nieuwe regels. Alleen zo kan worden gezorgd voor een krachtige participatiemaatschappij