:ijåti.jff, rì I I I. ICT-competenties van TNO. Beschrijving van aard en omvang van ICT-gerelateerd. onderzoek van TNO. TNO Strategie en Programma

Transcriptie

1 rì I I I ì ì TNO-rapport stb-00-s7 TNO Strategie, Technologie en Beleid Beschrijving van aard en omvang van ICT-gerelateerd onderzoek van TNO Schoemakerstraat 97 :ijåti.jff, Telefoon Fax s s4 60 Datum December 2ooo Auteur(s) Drs. L.J. Pennings Opdrachtgever TNO Strategie en Programma Alle rechten voorbehouden N ets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, m crof lm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. lndien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor Ondezoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen partijen gesloten overeenkomst Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direci belanghebbenden is toegestaan. o 2000 TNo Nederlandse Organ satie voor toegepastnatuurwetenschappel jk ondezoek TNO Op opdrachten ãan TNO z jn van toepass ng de Algemene VooMaarden voor ondeêoeksopdrachten aan TNO, zoals gedeponeerd b j de Arondissementsrechtbank en de Kamer van Koophandel te's-gravenhage

2 INO rapport voorwoord Het voorliggende rapport is het resultaatvan inventariserend onderzoek dat voornamehjk is uitgevoerd op basis van een analyse van beschikbare gegevensverzameiingen. Het onderzoek tot doel had een beschrijving te geven van de aard en omvang van het lct-gerelateerd onderzoek van TNO. Het onderzoek beoogde niet om een volledig uiþuttend ove zicht te geven van alle lct-onderzoek dat door TNO wordt uitgevoerd. Enerzijds is dit niet mogelijk zonder uitvoerig met de vele TNO-onderzoeksprojectleiders van gedachten te wisselen over de onderzoeksproj ecten die onder hun verantwoordehj kheid worden uitgevoerd. Immers, zoals dit verkennend onderzoek heeft aangetoond, zijn binnen het toepassingsgericht onderzoek van TNO vele lct-componenten aan te treffen in projecten die primair niet op lct-toepassingen zijn gericht. Anderzijds is het niet mogelijk om over alle ICT-onderzoekvan TNO publiekelijk te publiceren.deze restnctie is bijvoorbeeld van toepassing op een deel van het onderzoek dat in opdracht voor derden wordt uitgevoerd terwijl ook bij defensie-gerelateerd onderzoek de nodige terughoudendheid wordt verwacht in de communicatie hierover naar derden. Door het ordenen van het ICT-gerelateerd onderzoek en daarbij vele voorbeelden te geven geeft dit rapport een helder beeld van de aard van het lct-onderzoek dat door TNO wordt uitgevoerd. Ook is op basis van analyse van beschikbare financiële gegevens over projecten een inzicht gegeven in de omvang van het ICTonderzoek van TNO in termen van omzet en kennisinvestering. Aan de daadwerkelijke inventarisatie is een aantal gesprekken voorafgegaan met Pieter Spohr, voormalig directeur van TNO-MET en momenteel managing parûrer van de CMc-TNo-onderneming Emfore, en Rein van Lansberge, adviseur van Strategie & Programma van TNO. Ook met enkele TNO-projectleiders heb ik oriënterende gesprekken gevoerd. Deze gesprelken hebben mij goed op 'weg geholpen om de inventarisatie uit te kunnen voeren. Verder ben ik veel dank verschuldigd aan mewouw Dory van'welsen, ten tijde van dit onderzoek adjunct-directeur van Strategie & Programma van TNO, die mij opdracht heeft gegeven voor dit onderzoek en die mij met steeds van zeer waardevolle adviezen heeft voorzien tijdens de uitvoering van het onderzoek. Ook Jan Daamen van S&P ben ik dank verschuldigd voor de beschikbaarstelling van de vele programmatische onderzoeksgegevens, Ik hoop dat dit onderzoek een bijdrage kan leveren aan de duidelijke positionering van TNO op de lct-onderzoeksmarkt. Leo Pennings

3 EXECUTIVE ST]MMARY Dit rapport geeft een beschrijving van de aard en omvang van het TNO-onderzoek op het gebied van de informatie- en commr. nicatietechnologie- Het beoogt een markt- en beleidsgerichte beschrijving te geven van de kennisinvesteringen van TNO in resea ch op het gebied van informatie- en communicatietecbnologie. Het doel hiervan is om te komen tot een profilering van de brugfunctie die TNO venn lt in het leiden van de lct-kennis naar de markt. Met dit rapport wordt inzichtelijk gemaakt dat TNO met de investeringen in ICT-competenties een belangrijke bijdrage levert aan de versterking van de Nederlandse concurrentiepositie. Tevens wordt aangegeven langs welke lijnen deze ICTcompetenties door TNO, zoals ook geschetst in de TNO-strategienota , verder zullen worden uitgebouwd. Het rapport sluit aan bij het actieplan 'Concurreren met ICT Competenties - Kennis en Innovatie voor de digitale Delta' (CIC) dat het kabinet in het vooq'aar, als vervolg op de nota 'De Digitale Delta', aanbood aan de Tweede Kamer. Kennis en innovatie, zo benadrukt het kabinet, zijn absoluut noodzakelijk om ICT doelmatig en vernieuwend in ons land in te kunnen zetten. De ambitie van het kabinet is dat Nederland een eigen kennispositie van hoog gehalte heeft (zowel op het vlak van de ICT-techniek als voo wat betreft de toepassingvan deze techniek) en ste ke lct-clusters kent, waarin ontwilkelaars en gebruikers samen die kennis benutten. Een uitvoerig overzicht wordt gepresenteerd van de onderzoeksactiviteiten die worden uitgevoerd binnen het TNO kerngebied'informatie- en communicatietechnologie'. De onderzoeksactiviteiten die binnen dit kerngebied worden uitgevoerd hebben ICT als centraal aandachtsgebied. Hieronder valt onderzoek dat betreld<ing heeft op de 'harde' ICT-technologieën en onderzoek waarbij toepassing van ICT de onderzoeksfocus bepaalt. Daarnaast vormt ICT een belangrijke component in technologieën die buiten het ICT-kerngebied vallen. Hierbij gaat het vooral om de applicatie van ICT binnen een grote variatie aan kennisdomeinen en toepassingsgebieden. In de combinatie van ICT met domeinkennis bezit TNO duidelijk een sterke profilering. Om een inzicht te geven in de omzet en kennisinvesteringen in ICT is uitgegaan van de cijfers die beschikbaar zijn over de onzet en kennisinvesteringen in de technologie-gebieden die TNO onderscheidt. In het Technologie-portfoliosysteem van TNO worden circa250 technologieën onderscheiden. De ICT-gerelateerde technologiegebieden kunnen worden onderverdeeld naar de gebieden die betreklcing hebben op de 'harde' ICT-technologieen en de gebieden die betrekl<ing hebben op de 'niet-ict kerngebieden'.

4 De gepresenteerde cijfers over 1999 geven aan dat binnen de 'ha de' ICTtechnologiegebieden een omzet werd gerealiseerd van ruim 45 miljoen gulden, terwijl binnen de 'niet-ict-kerngebieden' een omzet van ruim 60 miljoen gulden werd gerealiseerd voor ICT-gerelateerd onderzoek. De meeste oíuetbinnen de 'harde' ICT technologiegebieden werd gemaakt in de technologiegebieden 'informatiesystemen', telematica diensten' 'telecommunicatie infrastructuren', 'evaluatie van instrumentatie en beveiligingstechniek' en 'beveiliging'. In de 'niet-ict-kemgebieden' werd de meeste ofiizet voor lct-gerelateerd onderzoek behaald binnen de technologiegebieden'electronica', 'simulatiesoftware/lvfad rmo', 'grondwater kartering', 'fraining en opleiding', ' electronic a en softwareontwikkeling' en' informatie'. Dit rapport brengt de unieke plaats van TNO binnen de kennisontwikkeling op ICT-gebied naar voren. Juist door het innovatieve karakter van het onderzoek, dat onafhankelijk en zonder binding met specifieke producten of leveranciers tot stand kan komen, komt TNO in veel gevallen als meest geschikte partner voor de uitvoering van lct-onderzoek naar voren. Het ligt dan ook voor de hand de excellente positie die TNO op bepaalde terreinen inneemt verder te exploiteren.

5 LEES\ryIJZER Het rapport is als volgt ingedeeld. In het eerste hoofdstuk wordt dit rapport geplaatst in de context van genoemde kabinetsnota over concr rreren met ICT-competenties. In het tweede hoofdstuk wordt, aansluitend bij concepten die ook door de OESO worden gehanteerd, het ICT-veld nader ingedeeld. Aangegeven wordt dat de sterkte van TNO in dit veld vooral ligf bij research rond ICT-applicaties. In het derde hoofdstuk worden de ambities van TNO rond ICT geschetst en wordt aangegeven op welke wrjze ICT-research is vormgegeven binnen de organisatie. In hoofdstuk vrer en vijf worden lct-competenties van TNO zichtbaar gemaakt en nader toegelicht door aan te geven hoe deze hur plaats vinden binnen de 14 kemgebieden die TNO heeft onderscheiden. Een speciale plaats is hierbij uiteraard gereserveerd voor het kerngebied 'Informatie en Communicatietechnologie'. Zoals in hoofdstuk vijf duidelijk wordt gemaakt door de beschrijving van een achttal cases, is ICT-research inmiddels ook diepgaand doorgedrongen in de meeste andere kerngebieden. Het is juist hier dat TNO een unieke positie inneemt op het gebied van toepassingsgerichte lct- esearch. De combinatie van lct-kennis met domeinkennis en inzicht in technologische ontwil:kelingen maken TNO bu uitstek geschikt om een brugfunctie te vervullen bij het brengen van ICT-kennis naar de markt. Zoals in het laatste hoofdstuk wordt aangegeven, sluiten verschillende ICTresearch activiteiten van TNO dan ook prima aan bij de beoogde doorbraaþrojecten die het kabinet in de komende periode vorm wil geven.

6 TNO rapporl Inhoudsopgave voorwoorn EXECUTIVE SIJMMARY...2 LEESWIJZER 1. INLEIDING 3. AMBITIES VAN TNO OP ICT-GEBIED RELATTE Tor MrssrE TNO CeNrneLe vr.cacsrukken ICT- AND chtsgebteden OncaNn nr INvesreRn c EN MARKToMZET Investering en marktomzet binnen het kerngebied 'Informatie- en communicatietechnologie Investering en marktomzet in 'niet lct-kerngebieden' ICT-COMPETENTIES VAN TNO lnoplrnc ICT-coMPETENTIES BINNEN KERNGEBIED.INFORMATIE EN CoMMUNTCATTETECFINOLOGTE' Informatieverwerking Telecommunicatie en telematica Innovatie in ICT en diensten i ICT en de overheid ICT-coUpTTENTIES BINNEN ANDERE KERNGEBIEDEN van TNO...32

7 5. CASES VAN TNO.SEARCH OP HET GEBIED VAN ICT-APPLICATIES To uchrn c CAsps ICT en Bedrijfslocaties Media at Home Geo-1CT..,......, Gebruilcvriendelijkheid van de elektronische belastingaangifte ICT toepassingen in de Ûouw, World Science Services: The Knowledge Connection ICT in Verkeer en Vervoer l ICT en Gezondheidszorg TOTBESLUIT BIJLAGEN 44 46

8 TNO rapþort stb 00-s7 l. Inleiding 1.1 Effecten van voortschrijdende digitalisering Technologische vooruitgang en de convergentie van steeds lcachtiger wordende computers met telecommunicatie heeft geleid tot wat we 'het informatietijdperk' noemen. Veel gebruikte begrippen als 'informatiemaatschappij' en 'kenniseconomie' moeten het belang van informatie en kennis als vitale bronnen voor vooruitgang in economisch en maatschappelijk perspectief duiden. We verschuiven langzaamvan een 'analoge' naar een 'digitale' wereld, wat nogal wat implicaties heeft voor de manier waarop we omgaan met informatie en kennis in onze dagelijkse routines. Informatie en coírmunicatie is globaal, digitaal en mobiel geworden. Digitale informatie biedt talrijke mogelijkheden van bewerking, ontsluiting en raadpleging. Een kenmerk van digitalisering is dat informatie in enorrne hoeveelheden beschikbaar komt en toegankelijk kan worden gemaakt. Wereldwijde netwerkvorming van computers maakt het mogelijk om niet meer aan tijd en plaats gebonden informatie te managen. Het is mogelijk geworden om zonder merkbaar tijdsverschil op mondiaal niveau te communiceren en tansacties af te wil<j<elen. De aanbieder van informatie kan met behulp van technologie doelgroepen gericht benaderen. De ontvanger van informatie wordt steeds machtiger omdat deze steeds vaker zelf bepaalt op welke plaats, op welk moment, welke soort informatie hij wenst te consumeren. Nieuwe technologie biedt nieuwe mogelijk*reden tot allerlei vormen van snelle en directe inte actie tussen verzender en ontvanger. 1.2 Positie Nederland De revolutionaire ontwild<eling van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) heeft verst ekkende gevolgen voor economie en samenleving. Om de welvaart en het welzijn met de nieuwe mogelijkheden van ICT te kunnen vergroten, is het noodzakelijk dat Nederland daarvoor uitstekend is toegerust en ook toegerust blijft. De uitgangspositie van Nederland is relatief gunstig. kr mondiaal verband neemt Nederland op het gebied van de ontwikkeling en het gebruik van ICT in een groep van 55 landen de zevende plaats in. Ons land wordt - met de VS, Singapore en de Scandinavische landen - tot de kopgroep gerekend. Toch is er door de dynamiek van de ontwikkelingen binnen veel ICT-sectoren geen reden tot relaxed achteroverleunen. Recent onderzoek heeft aangetoond dat het gat tussen de Verenigde Staten en de Europese Unie waar het gaat om ontwikkelingen in de meeste sectoren van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) en het gebruik van ICT de afgelopen jaren verder is gegroeid. Weliswaar groeit de

9 ïno rapport ICT-competent es van TNO Europese lct-sector snel, maar de sector is in de Verenigde Staten twee keer zo groot en groeit bovendien twee keer zo snel. Europa is langzamer op gang gekomen dan de VS en is significant achterop geraakt. Nederland behoort binnen Europa weliswaar tot de betere middenmoot, maar ook voor ons land geldt dat zonder dynamiek en groei er een relatieve achteruitgang dreigt. 1.3 De Digitale Delta Het kabinet heeft voor Nederland de ambitie om de positie in de kopgroep van landen die zijn voorbereid op de komende informatiemaatschappij te behouden en te verzekeren. Vanuit deze ambitie heeft het kabinet in juni 1999 de nota 'De Digitale Delta' gepubliceerd. De Digitale Delta is daarbij gehanteerd als metafoor voor de informatiemaatschappij in Nederland, zowel in economische als maatschappelijke betekenis. De nota beschrijft het kader waarbinnen tal van concrete maatregelen zijnte plaatsen, die nader uitgewerkt worden in afzonderlijke actieplannen In de nota 'De Digitale Delta' onderscheidt het kabinet de volgende vijf pijlers, die tezamen de laacht van de ICT-basis van ons land bepalen: Pij ler A : De (tele)communicati e-infrastructuur Pijler B: Kennis en innovatie Pijler C: Toegang en vaardigheden Pijler D: Regelgeving Pijler E: De illøetvan ICT in de publieke sector 1.4 Kennis en innovatie We richten hier onze aandacht op pijler B. Uitgangspunt daarbij is, zoals beschreven in de kabinetsnota, dat kennis en innovatie absoluut noodzakelijk zijn om ICT doelmatig en vernieuwend in ons land in te kunnen zellen. De ambitie van het kabinet is dat Nederland een eigen kennispositie van hoog gehalte heeft (zowel op het vlak van de lct-techniek als voor wat betreft de toepassingvan deze techniek) en sterke ICT-clusters kent, waann ontwikkelaars en gebruikers samen die kennis benutten. De rol van de overheid is dat zij de (gezamenlijke) ontwikkeling van kennis in bedrijven en kennisinstellingen stimuleert, clusters voor toepassingen tot stand helpt brengen, ondememerschap in het lct-bedrijfsleven helpt verhogen en tenslotte, als aanbieder en financier van onderwijs, stimuleert dat de kwantiteit en de kwaliteit van ICT-opgeleiden aansluit op wat de arbeidsmarkt waagt.

10 Hoewel de kennispositie van Nederland op het gebied van ICT niet slecht lijkt (redehjk volume, sterke positie op onderdelen) zijn er volgens het kabinet ook indicaties dat het rendement van de onderzoeksinspanningen matig is en dat publieke en private partijen elkaar soms moeilijk kunnen vinden. 1.5 Concurreren met ICT-competenties Met het actieplan 'Concurreren met ICT Competenties - Kennis en I novatie voor de digiøle Delta' (CIC) heeft het kabinet de ambities van pijler B uìtgewerkt in concrete acties. Op 2I april 2000 werd dit actieplan door de ministers Jorritsma van Economische Zaken en Hermans van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen aangeboden aan de Tweede Kamer. De beschreven acties zijn geclusterd in drie samenhangende hjnen: - sterke ICT-clusters; - kennis & technologie; - voldoende kennisdragers en efficiënte inzet. Voor deze acties zet het kabinet de komende jaren extra middelen in. Om de geconstateerde problemen in de beschreven situatie te doorbreken en om tot een versnelling van ontwikkelingen te komen omvat het actieplan een serie activiteiten gericht op het stimuleren van projecten \ /aar clusters van ICTbedrijven, hoogwaardige gebruikers en kennisinstituten baanbrekende toepassingen van ICT realiseren. Daarnaast beoogt het plan een impuls te geven aan de strategische kennisopbouw en --overdracht, alsmede de uiwoering van projecten gericht op een goed werkende ICT-arbeidsmarkt. De uitvoering van het actieplan is gestart met een strategische conferentie op 7 juni 2000 in het Congresgebouw in Den Haag. Op uitnodiging van de Ministers van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen waren daarbij circa 350 top-functionarissen uit bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid aanwezig voor de feestelijke 'aftrap' van het actieplan CIC. Een belangrijk element in het actieplan is de instelling van de Taskforce ICT- Kennis. Deze taskforce bestaat uit sleutelpersonen vanuit de ICTkennisinfrastructuur, de ICT-aanbodzijde en belangrijke lct+oepassers. Zlj nllen gaan werken aan mechanismen om samenwerking, transparantie en kennisoverdracht binnen en tussen deze partijen te optimaliseren. De heer Dr. C. le Pair, voorheen directeur van de Technologiestichting STW, is benoemd als voorzitter v an deze taskforce.

11 TNO rapporl 1.6 Beschrijving van IcT-competenties TNO In het actieplan 'Concurreren met ICT-competenties' wordt aangegeven dat voor TNO een grotere rol weggelegdzolkunnen zijn om lct-kennis naar de markt te leiden. TNO heeft evenwel, zo meent het rapport, relatief laat aangehaakt brj het ICT-technologieveld en staat voor een inhaalslag. Aangegeven wordt dat in bijvoorbeeld het op telecommunicatie en beveiliging gericht onderzoek succes wordt geboekt. Het rapport constateert tevens dat TNO zich bewust nestelt in kennisconcentraties rond de Universiteit Twente (UT) en het Wetenschapscentrum Watergraafsmeer (WTCW). Desondanks, zo luidt de conclusie, zijn de kennisinvesteringen van TNO in ICT nog aan de lage kant. Het geschetste beeld van de lct-competenties van TNO kan mogelijk enigszins misleidend zijn omdat het niet volledig is. Het laat verschillende aspecten van het ICT-onderzoek van TNO buiten beschouwing. Binnen TNO vindt een veelvoud aan ICT-onderzoeksactiviteiten plaats, verspreid over verschillende TNO-instituten en gerelateerd aan verschillende technologie- en toepassingsgebieden. Deze dispersie heeft tot gevolg dat de zichtbaarheid van ICT-activiteiten in termen van volume en impact voor de buitenwereld soms tekort schiet. Daardoor kan snel de indruk ontstaan dat TNO achterblijft in de ontwikkeling van ICTonderzoeksactiviteiten, terwijl in werkehjkheid TNO op verschillende terreinen juist in de voorhoede opereert. Om de kwantiteit en kwaliteit van de ICT onderzoeksinspanningen van TNO beter zichtbaar te maken heeft TNO besloten om een inventarisatie uit te voeren van de aard en omvang van de ICT-onderzoeksactiviteiten en op basis daarvan de voorliggende markt- en beleidsgerichte beschrijving op te stellen van de kennisinvesteringen in ICT-competenties. Het doel hiervan is om te komen tot een juiste profilering van de brugfunctie die TNO venn lt in het leiden van de lct-kennis naar de markt. Met deze notitie wordt inzichtelijk gemaakt dat TNO met de investeringen in lct-competenties een belangrijke bijdrage levert aan de versterking van de Nederlandse concurrentiepositie. Tevens wordt aangegeven langs welke lijnen deze ICTcompetenties verder worden uitgebouwd. Het geheel brengf ook de unieke plaats van TNO binnen de kennisontwikkeling op ICT-gebied naar voren: juist door het innovatieve karakter van het onderzoek, dat onafhankelijk en zonder binding met specifieke producten of leveranciers tot stand kan komen, komt TNO in veel gevallen als meest geschikte partner voor de uitvoering van onderzoeksactiviteiten naar voren. Het ligt dan ook voor de hand de excellente positie die TNO op bepaalde terreinen inneemt ve der te exploiteren. TNO heeft op verschillende terreinen van het ICT-onderzoek reeds een behoorlijke positie opgebouwd, maal extra inspanningen zijn nodig om de excellente positie te

12 stb 00-s7 verwerven die TNO ambieert. In de TNO-strategienota wordt deze ambitie nader omschreven.

13 TNO rapporl ICT-competent es van TNO 2. Concepten en trends in ICT 2.1 Het lct-concept De revolutionaire ontwild<eling van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) heeft verstrekkende gevolgen voor de economie en de samenleving. ICT is daarbij zowel de 'driver' als de 'enabler' voor vele ingrijpende veranderingen in onze informatiemaatschappij. Informatie- en corrmunicatietechnologie (ICT) is een overkoepelend begrip voor verschillende technologieën die gebruikt worden voor het verzamelen, opslaan, ordenen, bewerken, verwerken en overdragen van informatie. Deze informatie kan verschillende vonnen aannemen zoals data, beeld en geluid. Vaak worden daarvoor ook termen als 'nieuwe media' of 'multimedia' gehanteerd. Terwijl in het verleden de informatie aspecten van de technologie werden geaccentueerd (het begnp 'informatietechnologie' stond daarbij centraal), zijn nu de communicatie en fransactie aspecten van grote betekenis geworden. In het begnp ICT worden de drie genoemde functies, informatie, communicatie en transactie, samengevoegd. Voor een verdere definiering van het begnp ICT wordt aansluiting gezocht bij de definitie die de OESO heeft ontwilkeld voor de informatie en communicatie technologie sector. Twee begrippen staan daarbij centraal: de 'informatie economie' en de 'informatie maatschappij'. De 'informatie economie' bestaat binnen het begrippenkader van de OESO uit de economische activiteiten van de industrieën die 'content' (de informatie inhoud) produceren en van de ICT industrieën die de informatie overdragen en deze zichtbaar maken. Deze economische activiteiten omvatten het gebruik van informatie en van informatieproducten zowel door consumenten als door bedrijven. Het begrip 'informatie maatschappij' is gerelateerd aan de sociale impact van de informatie economie. De OESO hanteert een aantal principes die een conceptuele basis vormen voor de selectie van bedrijven die tot de lct-sector worden gerekend: Voor de maakindustrie geldt dat de producten: - bedoeld moeten zijn om de functie van informatieverwerking en - communicatie te verrn llen, inclusief de transmissie of de display; of

14 TNO rapporl - elektronische verwerking moeten gebruiken voor het detecteren, meten ervof vastleggen van gegevens over ffsische verschijnselen, of om een fusisch proces te controleren. Componenten die primair bedoeld zijn voor gebruik inzo'n producten zijn ook inbegrepen. Voor de dienstverlenende industrie moeten de producten van deze industrie - bedoeld zijn om de functie van informatieverwerking en cornmunicatie op elektronische wljze mogelijk te maken. In dit rapport wordt het begrip ICT gehanteerd in de brede context van de informatie- en communicatietechnologie sector zoals gedefinieerd door de OESO. Dit betekent dat uitgegaan wordt van ICT in relatie tot de ontwikkeling van de 'informatie economie' en de 'informatie maatschappù'. Daarom za,lniet alleen aandacht worden besteed aan de strikt technologische gerelateerde aspecten van ICT maar ook aan de content-gerelateerde aspecten en aan de sociale impact van de informatie economie op de informatie maatschappr. 2.2 Specificatie van ICT-research Vanuit het perspectief van TNO kunnen drie niveau's worden onderscheiden,ù/aarop researchinspanningen op het gebied van ICT plaatsvinden Computer- en netwerkarchitectuur In deze context gaathet bijvoorbeeld om de verbetering of uitbreiding van functionaliteiten, capaciteiten en performance van hardware en (systeem)software, waarbij zowel kan worden gedacht aan microprocessoren als aan randapparatuur en,. overige devices, zoals bijv. sensoren. Ook de ontwikkeling van intelligente netwerksystemen is gerelateerd aan deze hard- en softwareontwikkeling, maar kent daarnaast ook duidelijk een eigen dynamiek. Een speciale plaats wordt hierbij ingenomen door zogenoemde middlewøre. Middleware is de software tussen de applicatie programma's en de operating systems en basis netwerkcapaciteiten van een computer. In analogie zou men kunnen zeggen dat middelware het mogelijk maakt om een computer met hetzelfde gemak aan een 'informatie utiliteit' te koppelen (ondanks de grote diversiteit in hard- en software), als waarmee men een telefoon inplugt in een telefoonstekfterdoos. Middleware vormt een soort interface tussen applicatie programma en operating en netwerksystemen, waarbij een onderscheid kan worden gemaakt tussen: applicatie programma interfaces, systeem programma interfaces, communicatie interfaces, gebruikers interfaces of data interfaces.

15 Middleware vennrlt velerlei functies met betrekking tot de applicaties die worden ondersteund.deze functies zijn samen te vatten onder termen als: toegankelijlùreid en bruikbaarheid, integratie en kwaliteit, mobiliteit, beveiliging en betrouwbaarheid. De ontwikkeling van middelware vormt daardoor een belangrijke basis voor toepassingen van communicatiesystemen en transactiesystemen (b v. e- commerce). De ontwikkeling van embedded software systemen kan ook tot dit cluster worden gerekend. TNO besteedt op een aantal deelterreinen aandacht aan de ontwikkeling van computer- en netwerkarchitectuur, en aan de ontwikkeling van middleware. In zijn totaliteit ligt op dit terrein echter niet het hoofdaccent voor wat betreft de ICTcompetenties van TNO lct-applicaties De tweede hoofdgroep beteft de ICT-applicatie gerelateerde activiteiten. Hierbij gaat het om de toepassing van ICT in verschillende domeinen, zoals onderwijs, gezondheidszorg, veryoer en verkeer, bouwen en wonen, werk en recreatie enz. Van belang hierbij is de combinatie van ICT-kennis en domeinkennis. Ook content management, een aanduiding voor de verschillende functies die te onderscheiden z n br1 het omgaan met informatie, valt hier onder. Daarbij kan men denken aan zaken als informatie retrieval, information warehouses, usability enz. Vooral in deze hoofdgroep ervaren markt en maatschappij de directe invloeden van ICT-toepassingen, veranderingen die rechtstreeks effect hebben op de wijze r, /aarop de samenleving functioneert. De lct-inspanningen van TNO concentreren zich op R&D met betrekfting tot de applicatie van ICT. Het hoofdaccent van de ligt op dit terrein. In de rest van dit rapport wordt hier dan ook uitgebreid op ingegaan Sociaal-economische aspecten van ICT toepassing De derde hoofdgroep betreft de sociaal-economische aspecten van ICT toepassing in onze samenleving. Het is hier vooral dat ICT als 'driver' en 'enabler' allerlei veranderingen in economie en samenleving initieert, mogelijk maakt en ondersteunt. Hierbij zijn bijvoorbeeld wagen aan de orde als: waarom, wanneer en onder welke condities accepteren mensen nieuwe technologische ontwikkelingen. Tegelijk kunnen in deze context wagen aan de orde komen als: wat is de wenselijkheid en bruikbaarheid of wat zijn de effecten van nieuwe ICTtoepassingen. Maar ook tot deze hoofdgroep wordt gerekend het onderzoek naar maatschappelijke ontwikkelingen welke een basis vorrnen voor nieuwe ICTtoepassingen of deze toepassingen wenselijk of noodzakelijk maken. De toepassing van ICT geeft aanleiding tot het ontwikkelen van nieuwe business modellen, tot processen van business re-engineering en tot innovatie van ketenstructuren. TNO rekent het duidelijk tot haar taak om ook de sociaal-economische aspecten van lct-toepassingen in het onderzoek te betrelken. In internationaal verband

16 worden deze sociaal-economische aspecten van steeds groter belang geacht. Verschillende onderdelen van het Information Societies Technologies (IST) programma van de Europese Unie zijn hier bijvoorbeeld aan gewijd. 2.3 Trends in ontwikkeling en toepassing van ICT Het is niet altijd duidelijk of technologische ontwikkelingen de directe stimulus geven voor economische, sociaal-economische of maatschappelijke veranderingen, of dat het omgekeerde het geval is. Daarom, maar ook doordat de ontwikkelingen op dit gebied in hoog tempo plaatsvinden, is het wijwel onmogelijk om trends te identificeren in de ontwikkeling en toepassing van ICT die een doorloop hebben van meer dan enkele jaren. In dit licht dienen de volgende beschouwingen dan ook te worden bezien. Een wij robuuste fend is de ontwikkeling van breedbandige, hoge snelheidsnetwerken en de ontwikkeling van mobiele (d.w.z. draadloze) communicatienetwerken. Parallel aan de fend zien we de ontwikkeling van snelle, interactieve en intelligente zoek- en indexeringssystemen. Tegelijk met deze ontwikkelingen wordt de waag groter naar nieuwe systemen voor informatieverwerking. Een duidelijke tendens op dit gebied betreft de ontwikkeling van nieuwe vonnen van visualisatie van informatie(-stromen), van workflow-management, maar zeker ook van verdere individualisering en personalisering van de dienstve lening met betrekl<ing tot informatie-, communicatie en transactie. Eveneens wordt de vraag naar 'informatiebeveiliging' groter, zowel wat betreft de systeem security, de integriteit en authenticiteit van het aanbod aan diensten, als wat betreft de inachtneming van de privacy-aspecten die verbonden zijn met het gebruik van de nieuwe vorrnen van elektronische dienstverlening. Sterk is ook de aandacht voor de gebruikers en hun gedrag, dat steeds meer nchting geeft aan de aspecten van gebruiks- en gebruikerswiendel kheid van nieuwe diensten. Bij de ontwikkelin g van deze diensten is steeds meer sprake van een 'user-centered-design'. Steeds weer blijkt overigens dat we nog relatief weinig weten van de gebruiker en zijn gedrag als het om de toepassing van nieuwe elektronische diensten gaat. Belangrijke ontwikl<elingen betreffen ve der uitbouw van ICT-toepassingen binnen domeinen als onderwijs, arbeid, verkeer en vervoer, gezondheidszoí5, voeding, recreatie, media etc. Het wordt steeds meer duidelijk dat ontwikkeling en toepassing van ICT niet alleen maar een kwestie van technologie-ontwikkeling is, maar dat steeds meer niettechnische expertise van belang is voor de realisatie van een adequate en zinvolle inzet van ICT in onze maatschapprj.

17 3. Ambities van TNO op lct-gebied 3.1 Relatie tot missie TNO TNO heeft als centrale missie het toepasbaar maken van wetenschappelijke kennis ter versterking van het innovatief vermogen van het bedrijfsleven en de overheid. Binnen deze missie heeft TNO de ambitie om concrete en herkenbare bijdragen te leveren aan een aantzl kernwaagstukken van economie en samenleving. Een belangrijk kernwaagstuk vormt de ontwikkeling van de informatiemaatschappij, waarbij het gaat om de inrichting en werking van de informatie- en communicatieinfrastructuur en het gebruik van deze infrastructuur. Door de toegenomen impact van de informatie- en communicatietechnologie is dit kernwaagstuk sterk in belang toegenomen. De ambities van TNO op het gebied van ICT-research worden in grote lijnen beschreven in de Strategienota Centrale vraagstukken Op het vlak van lct-research wil TNO een substantiële bijdrage leveren aan de oplossing van belangrijke waagstukken die voortvloeien uit de on ikkeling van de informatiemaatschappij. Daarbij wil TNO uitgroeien tot een toonaangevende parftrer voor overheid, bedrij fsleven en andere onderzoeksinstituten. Binnen het aandachtsgebied staan de volgende waagstukken centraal: De adequate inrichting van de informatiemaatschappij De concurrentielsacht van het ICT-gebruikende bedrij fsleven De versterking en groei van het ICT-cluster Het leefklimaatinonze informatiemaatschappij (inclusief de wijze waarop we wonen en werken) is aan fundamentele veranderingen onderhevig. Immers de manier waarop mensen op het werk en in hun wije t d met elkaar communiceren, de wijze waarop toegang wordt verkregen tot informatie en waarop transacties worden afgesloten zljnwezenlljk aan het veranderen. Wat betekent dit voor de relatie tussen overheid en burger? Wat voor invloeden heeft dit op de business-tobusiness markt en voor de business-to-consumer markt? Welke effecten heeft dit op het sociaal-maatschappelijke leven? Wat zijn de gevolgen van de zogenoemde 'nieuwe economie'? Vele functies van het bedrijfsleven worden tegenwoordig wezenlijk anders ingevuld door de toepassing van ICT. Onder invloed hiervan veranderen bedrijfsprocessen en ook de positionering van de schakels in economische ketens kan hierdoor veranderen. In bepaalde gevallen is zelfs sprake van een omkering van ketens van productie tot gebruik. Niet langer het aanbod, maar de waag stuurt

18 de ketens aan, wat leidt tot op de geindividualiseerde vraag ingerichte organisatiestructuren. De concurrentiepositie van bedrijven wordt mede bepaald door de mate waarin op deze nieuwe ontwikkelingen wordt ingespeeld. Hoe kan de concurrentielsacht van het lct-gebruikende bedrij fsleven worden vergroot? Het ICT-cluster kent verschillende verschijningsvormen. Enerzijds concentreren deze zichrond de sector die is aan te duiden met de term 'informatie-industrie'. Het betreft bedrijven die zich bezig houden met de inhoud (de 'content'-industrie) en met de dienstverlening op de elektronische snelweg. Het werkveld 'Contentindustrie' richt zicht op een breed scala aan sectoren in de informatieindustrie: oíìroepen, uitgeverijen, muziek- en filmindustrie, producenten van interactieve media (bijv. games, educatieve software) etc. Anderzijds betreft het bedrijven die ICT inpassen in de bestaande dienstverlening van handel en dienstverlening of die daarmee nieuwe vornen van handel en dienstverlening creëren. Toepassing van e-commerce is daarbij een aansprekend voorbeeld, maar ook kan men denken aan het aanbieden van allerlei vorrnen van communicatie en transactie, zoals gebruikt bij leren en werken, de invulling van wije tijd, het contact tussen overheid en burger, voorlichting en marketing etc. Bij dit werkveld, dat aangeduid kan worden als de 'Netwerkeconomie' gaat het om vragen rond nieuwe economische structuren en processen die zich voordoen als gevolg van de ontwikkelingen van e-cornmerce alsmede met ontwikkelingen in de telecommunicatie-infrastructuur en telecommunicatie-industrie en de specifieke economische, juridische en strategische consequenties hiervan. Ook de enabling-industrie van deze vormen van productie en distributie, handel en dienstverlening kunnen tot het ICT-cluster worden gerekend. Deze breed samengestelde groep omvat bijvoorbeeld leveranciers van hard- en software, aanbieders van telecommunicatie-infrastructuren, ICT-consultants etc. Het ICT-cluster is van groot belang voor de nationale economie en van belang is dan ook de waag hoe dit cluste kan worden verste kt en verder kan groeien. De bijdrage die TNO levert aan de oplossing van geïdentificeerde waagstukken bestaat uit activiteiten in de vonn van advisering, technologie-ontwikkeling en innovatieve product-ontwikkeling. Deze bijdrage is gebaseerd op een grondige ICT-kennis en sectorkennis, plus de vaardigheid om deze kennis gecombinee d toe te passen in actuele en voorziene waagstukken bij bedrijfsleven en overheid. 3.3 ICT-aandachtsgebieden De kennisopbouw en marktontwilkeling van TNO met betrekking tot ICT verdicht zich tot een aantal aandachtsgebieden die als volgt kunnen worden getypeerd: telecommunicatie, telematica economi sche netwerken, electronic corrunerc e, innovatiemangement informatieverwerking, kennis- en innovatlemanagement

19 TNO rapþort informatiebeveili ging 'usability' De accenten binnen het gebied 'telecommunicatie, telematica', liggen bijvoorbeeld bij connectivity usability quality of service systeemarchitectr:ren networkrnanagement middleware embedded systems De accenten binnen het gebied 'economische netwerken, electronic commerce, innovatiemanagement' liggen o.a. bij : ketenanalyse en ketenomkeringen business process redesign analyse en ondersteuning besluitvormrngsprocessen rmpact van e-commerce en m-commerce applicaties bij overheid, bedrijfsleven, wetenschap en sectoren van maatschappelijke dienstverlening. De accenten binnen het gebied 'informatieverwerking, kennis- en innovatiemanagement' liggen bij onderwerpen als : datawarehouses data retrieval datamining intelligent agents analoge/digitale conversie modellering/vi suali sati e van bedrij fs- en transactieprocessen workflowmanagement high performance computing groupware video conferencing cognitie De accenten binnen het gebied 'informatiebeveiliging' liggen o.a. bij: betrouwbaarheid integriteit authenticiteit De accenten bij 'usability' liggen o.a. bij: mediated communication user centered design/quality for use teleleaming collaborative learning en team performance

20 3.4 Organisatie De waagstukken waar TNO zich op richt kenmerken zich steeds meer door complexiteit en heterogeniteit voor wat befeft de aan de orde zijnde waagstellingen. De multidisciplinaire aanpak die nodig is om deze waagstulj<en aan te pakken heeft er mede toe geleid dat TNO binnen haar werkterrein 14 kerngebieden heeft geïdentificeerd die mede de basis vormen voor versterking van de kennispositie, uitbouw van marþosities en voor afstemming en samenwerking met andere spelers in de kennis-infrastructuur. Een van de kerngebieden is 'Informatie- en communicatietechnologie', waarbinnen de volgende 4 thema's worden onderscheiden: - Informatieverwerking - Telecommunicatie en telematica - Innovatie in ICT en diensten - ICT en de overheid Binnen elk van deze thema's werken verschillende TNO-instituten samen bij de ontwikkeling van kennis en aan de oplossing van aan de orde zljnde waagstukken. De meest betrokken TNO-instituten bij uiwoering van het kerngebied'informatieen communicatie' zijn: TPD, TM, FEL, STB alsmede Arbeid en PG. Door deze samenwerking komen verschillende kennisgebieden bij elkaar, zoals: technologische keru:is, inzicht in gebruikersgedrag, kennis en ervaring met strategie-ontwikkeling, specifieke domeinkennis. Deze kennisgebieden vullen elkaar aan en versterken elkaar, waardoor een meerwaarde ontstaat. Ook in verschillende andere kerngebieden van TNO spelen ICT-toepassingen een belangrijke rol. Veelal zijn deze lct-toepassingen verweven met de specifieke toepassingsgerichte researchthema's binnen deze kerngebieden. Het zal duidelijk zijn dat het hierbij gaat om een breed scala aan ICT-toepassingen. Het kan bijvoorbeeld gaan om de ontwikkeling van een database met domeinkennis die bestemd is voor exploitatie via het Internet tot en met de ontwikkelingvanzeer geavanceerde software voor ontwerp, constructie en testen van modellen, producten of systemen. De betrokken TNO-instituten zijn in dit geval: TNO- Arbeid, TNO-Bouw, TNO-Industrie, TNO-Inro (Infr astructuur, transport en regionale ontwikkeling), TNO-MEP (Milieu, Energie en Procesinnovatie), TNO- NITG (Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen), TNO-PG (Preventie en Gezondheid), TNO-Voeding en TNO-Wegtransportmiddelen. Een bijzondere plaats wordt hierbij ingenomen door het Prins Maurits Laboratorium van TNO. Vanwege de rol van 'huislaboratorium' van het Ministerie van Defensie draagt een deel van het lct-onderzoek dat hier plaats vindt een vertrouwelijk karakter. Wel is een algemene tendens waarneembaar. Terwijl in het verleden de resultaten van onderzoek dat aanvankelijk werd uitgevoerd ten behoeve van defensiedoeleinden na verloop van tijd tot een spin-off leidden in de civiele markt, geldt voor het lct-onderzoek min of meer het omgekeerde. Ten