Samenlevingsovereenkomsten in de notariële praktijk

Transcriptie

1 Samenlevingsovereenkomsten in de notariële praktijk 1

2 Inhoud 1. Inleiding Gehuwde en ongehuwde stellen in cijfers Gehuwde en ongehuwde samenwoners: vergelijkbare groepen? Bewuste keuze om niet te huwen? Statistieken samenlevingsovereenkomst De vorm van de samenlevingsovereenkomst Rechtsgevolgen ongehuwd samenleven zonder samenlevingsovereenkomst Erfbelasting Vermogensrechtelijke positie na scheiding Wat kan in een samenlevingsovereenkomst geregeld worden? Onderzoeksopzet Inhoud en opzet vragenlijst Respondenten Analyse van de resultaten Casus Modellen Aanleiding en redenen voor het maken van samenlevingsovereenkomsten Het gebruik van vragenlijsten bij de advisering Verrekening van inkomsten of vermogen Partneralimentatie Verblijvingsbeding Pensioenaanspraken Regeling meerinbreng bij aanschaf goederen Combinatie met testamenten Bewustzijn nut van een samenlevingsovereenkomst Relativering van de uitkomsten De belangrijkste uitkomsten Vragenlijst notariële samenlevingsovereenkomsten in de praktijk

3 1. Inleiding In deze bijdrage worden de resultaten van een empirisch onderzoek dat in 2013 is verricht naar de inhoud van gemaakte samenlevingsovereenkomsten gepresenteerd. De resultaten worden voorafgegaan door inleidende en enige relativerende opmerkingen. Aan het einde worden voorzichtig enkele conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan. De aanleiding voor dit artikel is een bespreking in het najaar van 2012 van Petra Kuik met Leon Verstappen over haar scriptieonderwerp. Al snel kwamen we op het idee om onderzoek te doen naar samenlevingsovereenkomsten. Gaandeweg kwam de gedachte op om onderzoek te doen naar de notariële praktijk van het maken van samenlevingsovereenkomsten. Wendy Schrama werd gevraagd als medebegeleidster op te treden vanwege zowel haar ervaringen met empirisch onderzoek als haar affiniteit met dit onderwerp vanwege haar proefschrift en haar overige publicaties over dit onderwerp. Het belang van dit onderzoek is het gebrek aan gegevens over notariële samenlevingscontracten. De achterliggende reden om aandacht aan dit onderwerp te schenken is gelegen in het rapport Koude uitsluiting. Voor de beoordeling van de vraag of en in welke omvang sprake is van koude uitsluiting tussen ongehuwde samenlevers waren empirische gegevens nodig over het aantal paren met een contract en de inhoud van die contracten. Het bleek echter niet mogelijk voor de onderzoekers om kwantitatieve en kwalitatieve uitspraken te doen over de praktijk van het maken van samenlevingsovereenkomsten; onderzoeksgegevens waren er eenvoudigweg niet, al bestonden wel indrukken en vermoedens. Om de vraag te beoordelen of wetgeving zoals die in andere jurisdicties bestaat, nodig of wenselijk is, is van belang te weten welke rol het samenlevingscontract in de praktijk vervult. In dezelfde periode kwam de samenlevingsovereenkomst ook in notariële kringen meer in de belangstelling te staan. De specialistenvereniging Estate Planners in het Notariaat (EPN) had het voornemen de jaarvergadering aan dit onderwerp te wijden. Ook internationaal staat het onderwerp in de belangstelling. De Commission on European Family Law (CEFL) is voornemens haar volgende Principles-project aan dit onderwerp te wijden. Het is, kortom, een actueel thema en die actualiteit is niet zonder grond. 2. Gehuwde en ongehuwde stellen in cijfers Hoeveel stellen zijn getrouwd en hoeveel paren wonen ongehuwd samen? De populatie gehuwde (en geregistreerde) paren is in Nederland ongeveer vier keer zo groot als de populatie van ongehuwd samenlevende paren. Nederland telde in 2013 circa ongehuwd samenwonende paren op 3,3 miljoen gehuwde paren, dat is dus ongeveer één op de vijf paren. Dit aantal blijft naar verwachting groeien: voorspeld wordt dat vóór 2050 één op de drie paren ongehuwd samenwonen. 1 1 CBS StatLine, Serie Huishoudens; grootte, samenstelling, positie in het huishouden. 3

4 Ongehuwd samenleven is in Nederland net als in veel andere landen een massaverschijnsel: negen van de tien Nederlandse vrouwen maken in hun leven ooit een periode van ongehuwd samenleven mee. Daarentegen daalt het aantal huwelijkssluitingen gestaag. In 2012 is een diepterecord bereikt: 2 Huwelijken Geregistreerde partnerschappen Totaal 1970: : : = : = : = Het aantal huwelijkssluitingen daalt jaarlijks zowel in relatieve als in absolute zin. Het aantal geregistreerde partnerschapssluitingen daalt ook, zij het minder hard. Kortom: er doet zich een verschuiving voor van formele relaties naar informele relaties. De vraag dringt zich op of de wetgever op de één of andere manier de vermogensrechtelijke gevolgen van het ongehuwd samenleven verdergaand zou moeten reguleren. Om die vraag te beantwoorden is inzicht in de notariële praktijk van samenlevingscontracten van belang. 3 Wat wordt in samenlevingscontracten geregeld en wat niet? Biedt dat bescherming in geval van een relatiebreuk? 3. Gehuwde en ongehuwde samenwoners: vergelijkbare groepen? Zijn gehuwden en ongehuwd samenwonenden met elkaar te vergelijken? Op dit terrein is weinig empirisch onderzoek gedaan. Aannemelijk is dat de groep ongehuwd samenlevers diverser is samengesteld dan de groep gehuwden. Van belang is met name dat het aandeel gehuwden met thuiswonende kinderen (1,6 miljoen op 3,3 miljoen) relatief veel groter is dan het aandeel ongehuwde samenlevers met kinderen ( op ). Dit verschil lijkt kleiner te worden, omdat er steeds meer ongehuwd samenlevende stellen kinderen hebben. 4 Het is aannemelijk dat de verschillen tussen gehuwd en ongehuwd samenleven niet groot zijn als de partners samen kinderen hebben, maar empirisch onderzoek is er niet gedaan. In de totale populatie van ongeveer ongehuwd samenlevende paren zijn op basis van het Onderzoek gezinsvorming van het CBS tenminste drie groepen te onderscheiden: 5 Eerste groep: Samenleving als proefhuwelijk : Na deze periode maken de meeste partners een keuze tussen trouwen of uit elkaar gaan. Slechts een minderheid (30%) 2 CBS StatLine, Serie Huwen en partnerschapsregistraties; kerncijfers. 3 W.M. Schrama, Een lex specialis voor ongehuwde samenlevers, FJR 2012, pp CBS Statline, Tabellen geboorte naar kenmerken. 5 W.M. Schrama, De niet-huwelijkse samenleving in het Nederlandse en Duitse recht, Deventer: Kluwer 2004, pp

5 Tweede groep: Derde groep: gaat na samenleving bij wijze van proefhuwelijk uit elkaar: 70% blijft gehuwd of ongehuwd bij dezelfde partner. De groep proefhuwelijken vormt de overgrote meerderheid van de totale populatie van samenwonende paren zonder kinderen. Samenleving als alternatief voor het huwelijk: Een steeds grotere groep van de bevolking kiest voor ongehuwd samenleven als langdurige relatievorm, waarbij het krijgen van kinderen geen aanleiding vormt om alsnog te trouwen. 6 30% van de ongehuwd samenlevende paren heeft kinderen ( ). De ongehuwde samenleving is bij deze groep als het ware in plaats getreden van het huwelijk. Dit type relatie is dan ook aanzienlijk stabieler dan het proefhuwelijk : naarmate de samenleving langer duurt, verschilt de stabiliteit ervan steeds minder van die van het huwelijk. 7 Samenleving na een eerder huwelijk: Een derde groep bestaat uit oudere mensen zonder thuiswonende kinderen, die na de beëindiging van een eerdere relatie, nu het ongehuwd samenleven met een nieuwe partner verkiezen boven een nieuw huwelijk. Deze groep vormt een duidelijke minderheid in de totale populatie. Gelet op het feit dat het CBS het onderzoek naar gezinsvormen niet heeft voortgezet, zijn er geen recente gegevens beschikbaar over de ontwikkelingen op dit punt. Duidelijk is dat zich verschillen voordoen tussen gehuwde en ongehuwd samenlevende stellen, maar welke precies en wat voor gevolgen dat heeft, is niet duidelijk. 4. Bewuste keuze om niet te huwen? Kiest men bewust niet voor het huwelijk om de wettelijke regeling van het huwelijk te ontlopen? Deze kwestie is relevant bij de beantwoording van de vraag of de solidariteit en bescherming uit het huwelijksvermogensrecht ook toegepast zouden moeten worden op het ongehuwd samenleven. Ook op dit punt ontbreekt gedegen empirisch onderzoek, 8 zodat we ons moeten baseren op de kennis die er is. Nederlands onderzoek naar de keuze tussen het huwelijk of het geregistreerd partnerschap lijkt er voorzichtig op te wijzen dat partners primair op basis van emotionele en symbolische argumenten kiezen voor de ene of de andere relatievorm. 9 Ook lijkt uit dit onderzoek voort te vloeien dat het juridisch kennisniveau over relaties te wensen over laat. 6 J. Latten, De schone schijn van de burgerlijke staat, Bevolkingstrends 4e kwartaal 2004, pp A. de Graaf, Gezinnen in cijfers, in: Gezinsrapport 2011, Den Haag: SCP, pp Onderzoek Gezinsvorming 2008 van het CBS. 8 W.M. Schrama, Een redelijk en billijk relatierecht, TPR 2010, pp K. Boele-Woelki, I. Curry-Sumner, M. Jansen & W.M. Schrama, Huwelijk of geregistreerd partnerschap?, Deventer: Kluwer 2007, pp

6 Verder zijn er aanwijzingen dat er in het algemeen geen sprake is van een bewuste keuze om niet te trouwen vanwege de juridische gevolgen van het huwelijk. 10 Van de totale groep ongehuwde samenlevers noemt slechts een minderheid redenen die zouden kunnen worden begrepen als het willen ontlopen van de wettelijke regeling van het huwelijk ( principieel tegen huwelijk en niet gebonden willen worden ). Bij mannen is dat een kwart, bij vrouwen nog minder. Dit relativeert het argument van de bewuste gezamenlijke vrije keuze. Voorts is opmerkelijk dat aanzienlijk meer mannen dan vrouwen zich principieel tegen het huwelijk verklaren. Verder valt op dat een kwart van alle vrouwelijke respondenten (ook) de onwilligheid van de partner als reden noemt. Vooral jonge vrouwelijke respondenten noemen dit als belangrijkste reden. Bij mannen is dit slechts een vijfde. Dit verschil valt samen met een feitelijke economische ongelijkheid, waarbij per saldo de economisch sterke partij de man aan de economisch zwakkere partij de vrouw de bescherming van de wettelijke regeling van het huwelijk onthoudt. Ook dit houdt een relativering in van het argument van de bewuste gezamenlijke vrije keuze. Tabel 11 Niet-gehuwde samenwoners die niet willen trouwen, naar reden Reden Mannen % Vrouwen % Principieel tegen huwelijk 14 8 Trouwen voegt niets toe Niet gebonden zijn Partner wil liever niet trouwen Verwacht/wenst geen kinderen Totaal (abs.= 100%) N.B. Respondenten konden meer dan één reden noemen. Daarom tellen de percentages per kolom niet op tot Statistieken samenlevingsovereenkomst Hoe regelen ongehuwd samenlevers hun onderlinge vermogensrechtelijke relatie? Uit cijfers van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) blijkt dat in % van de 10 J. Latten, Trends in samenleven en trouwen: informalisering en de schone schijn van burgerlijke staat, in: C. Forder & A. Verbeke (red.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen: Intersentia 2005, p. 26. Vgl. M.V. Antokolskaia, B. Breederveld, J.E. Hulst, W.D. Kolkman, F.R. Salomons & L.C.A. Verstappen, Koude Uitsluiting. Materiële problemen onbillijkheden na scheiding van in koude uitsluiting gehuwde echtgenoten en na scheiding van ongehuwde samenlevende partners, alsmede instrumenten voor de overheid om deze tegen te gaan, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2011, nr J. Latten, Trends in samenleven en trouwen: informalisering en de schone schijn van burgerlijke staat, in: C. Forder, A. Verbeke (red.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen: Intersentia 2005, p

7 samenlevingsovereenkomsten in notariële vorm werd opgemaakt. Recentere gegevens over het aandeel notariële versus niet-notariële contracten ontbreken. Uit cijfers van het CBS komt naar voren dat 50% van de ongehuwd samenlevende paren een samenlevingscontract heeft gesloten. 12 Een samenlevingsovereenkomst komt het vaakst voor bij oudere samenwoners: in 2004 hadden zeven op de tien paren waarvan de vrouw ouder was dan vijftig jaar, een samenlevingsovereenkomst gesloten. 13 Uit het Onderzoek Gezinsvorming 2003 van het CBS blijkt dat één op de zes paren aangeeft in de toekomst een contract te willen sluiten, en dat nog een zesde daarover twijfelt. Slechts één op de zes (vooral jongere) paren is helemaal niet van plan om ook maar iets te gaan regelen. Meer statistieken over het sluiten van samenlevingsovereenkomsten zijn er niet. Evenmin is bekend wat de inhoud is van de contracten die gesloten worden, terwijl juist dat van belang is voor de vraag of wettelijk ingrijpen nodig is. 6. De vorm van de samenlevingsovereenkomst Voor het sluiten van een samenlevingsovereenkomst bestaan geen algemeen dwingende vormvoorschriften (art. 3:37 BW). Men kan een samenlevingsovereenkomst bij wijze van spreken achterop een bierviltje vastleggen. Voor een aantal specifieke rechtsgevolgen geldt wel dat de samenlevingsovereenkomst in notariële vorm moet worden opgemaakt. Dat is bijvoorbeeld het geval voor het fiscaal partnerschap voor de erfbelasting (art. 1a Successiewet 1956), in diverse pensioenregelingen voor het verkrijgen van een recht op partnerpensioen en voor de bescherming tegen legitimarissen (art. 4:82 BW). In het algemeen geldt uiteraard dat de notariële vorm in de sfeer van het bewijsrecht en de executoriale titel voordelen heeft ten opzichte van een onderhandse akte. 7. Rechtsgevolgen ongehuwd samenleven zonder samenlevingsovereenkomst Anders dan voor het huwelijk kent de wet geen algemene regeling voor ongehuwd samenwonenden. Dat betekent dat er op onderstaande punten een duidelijk verschil is met partners die gehuwd zijn: Er geldt geen specifieke wettelijke regeling van de kosten van de huishouding, zodat de vraag rijst in welke mate iedere partner dient bij te dragen aan die kosten A. de Graaf, Steeds meer samenwoners hebben een samenlevingscontract, Webmagazine woensdag 10 februari A. de Graaf, Steeds meer samenwoners hebben een samenlevingscontract, Webmagazine woensdag 10 februari W.M. Schrama, Kosten van de huishouding, in: M. De Bruijn-Lückers e.a. (red.), SDU Commentaar, Relatierecht 2014, pp

8 Geen huwelijksgemeenschap of verrekenplicht ter zake van inkomen of vermogen; men deelt in beginsel niet elkaars inkomen of vermogen. 15 Onduidelijkheid over de vermogensrechtelijke afwikkeling bij scheiding. Na beëindigen van de relatie is er geen aanspraak op levensonderhoud (alimentatie). Geen recht op opgebouwd pensioen; de door de één opgebouwde pensioenrechten moeten niet bij scheiding worden gedeeld of verevend en er bestaat geen recht op (bijzonder) nabestaandenpensioen. Geen andere wettelijke rechten in het erfrecht (zie de art. 4:28 e.v. BW), behalve recht op voortgezette bewoning gedurende 6 maanden (art. 4:28 BW). Geen wettelijk erfrecht; de langstlevende partner erft niet van rechtswege bij overlijden van de eerststervende partner. Wil men in een soortgelijke positie als langstlevende echtgenoten verkeren, dan zullen testamenten en een samenlevingsovereenkomst moeten worden gemaakt. Op deze punten heeft de wetgever dus geen rekening gehouden met de maatschappelijke ontwikkelingen, maar op andere rechtsgebieden is die ontwikkeling (soms al meer dan dertig jaar) wel in gang gezet. Op bijna alle terreinen waar partnerrelaties rechtens relevant zijn wordt hetzelfde of een vergelijkbaar rechtsgevolg toegekend aan het ongehuwd samenleven: 16 het huurrecht: art. 7:267 BW; het familierecht: art. 1:160 BW: einde alimentatie bij samenleven met een ander als waren zij gehuwd of als hadden zij hun partnerschap laten registreren; het erfrecht: o het woonrecht van art. 4:28 lid 2 BW; o de morele onderhoudsgift van art. 4:69 BW; o de legitieme portie, art. 4:82 BW; o het verblijvingsbeding, art, 4:126 BW. de fiscaliteit: o art. 5a Algemene wet inzake rijksbelastingen; o art. 1.2 Wet op de inkomstenbelasting 2001; o art. 1a Successiewet de sociale zekerheid; het straf(proces)recht; de meerderjarigenbescherming (bewind en mentorschap; art. 1:432 BW en art. 1:451 BW). 15 W.M. Schrama, Kosten van de huishouding, in: M. De Bruijn-Lückers e.a. (red.), SDU Commentaar, Relatierecht 2014, pp Zie uitgebreid: Schrama 2004, pp Zie ook W.M. Schrama, The Dutch approach to informal lifestyles: Family function over family form?, International Journal of Law, Policy and the Family 22, (2008), pp

9 Na een scheiding rijst de vraag hoe de vermogensrechtelijke afwikkeling tussen de partners dient plaats te vinden. In de regel komen partners daar onderling (al dan niet met een advocaat of mediator) uit, maar er lijkt een toename te zijn van het aantal rechtszaken waarin een vermogensrechtelijk geschil aan de rechter wordt voorgelegd. Daardoor ontstaat er langzaam maar zeker meer duidelijkheid over de toepasselijke regels. 17 De Hoge Raad laat ruimte om rekening te houden met het feit dat de vermogensrechtelijke handelingen plaatsvonden tussen ongehuwd samenlevende partners, waardoor de toepassing van de regels uit het verbintenissen- en goederenrecht onder omstandigheden minder zakelijk is dan anders het geval zou zijn. De uitspraak van de Hoge Raad over de bijdrageplicht aan de kosten van de huishouding uit 2012 is daar een voorbeeld van. 18 De Hoge Raad kent voor de vraag naar de draagplicht van de hypotheekrente gewicht toe aan het feitelijk handelen van de partners. Het feit dat er door de ontwikkelingen in de rechtspraak langzaam meer duidelijkheid komt, betekent echter niet dat een samenlevingscontract niet nuttig zou zijn. 8. Erfbelasting Afgezien van het leerstuk van het fiscaal partnerschap in de inkomstenbelasting geldt voor de erfbelasting dat de partner die meer dan vijf jaar heeft samengewoond een vrijstelling geniet van Hij betaalt over de eerste van het meerdere boven het vrijgestelde bedrag slechts 10% belasting en vervolgens over het surplus boven die slechts 20%. Dit geldt ook voor de partner als die nog niet vijf jaar heeft samengewoond, maar wel een samenlevingsovereenkomst met een wederzijdse zorgverplichting heeft afgesloten. Voor de mensen die nog maar kort samenwonen is een samenlevingsovereenkomst dus nodig om gebruik te kunnen maken van de hoge partnervrijstelling. Is er geen samenlevingsovereenkomst met wederzijdse zorgverplichting en woont men nog geen vijf jaar samen op hetzelfde woonadres in de gemeentelijke basisadministratie, dan geniet men een vrijstelling van slechts en moet men over de eerste van het meerdere boven het vrijgestelde bedrag 30% en vervolgens 40% over het meerdere boven die Concreet: Stel er wordt nagelaten aan de langstlevende partner, dan betaalt deze met samenlevingsovereenkomst geen erfbelasting en zonder ongeveer Het maakt dus voor de toepassing van de erfbelasting veel uit of er een samenlevingsovereenkomst is. 9. Vermogensrechtelijke positie na scheiding 17 W.M. Schrama, Verbintenisrechtelijke afwikkeling, in: M. De Bruijn-Lückers e.a. (red.), SDU Commentaar, Relatierecht 2014, pp Vgl. HR 21 februari 2014, ECLI:NL:HR:2014: HR 30 maart 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV1749, NJ 2012/407, m.nt. S.F.M. Wortmann. 19 De genoemde cijfers gelden voor

10 Na scheiding verandert de koopkracht. 20 In plaats van één huishouden, moeten voortaan twee huishoudens bekostigd worden zonder dat daar doorgaans direct meer inkomen tegenover staat. Veel onderzoek is er niet gedaan, maar op basis van wat er is, is de koopkrachtontwikkeling van vrouwen met inwonende kinderen na verbreken van de relatie opmerkelijk: na huwelijk : -21% na ongehuwd samenwonen : -14% Het lijkt erop dat vrouwen in ongehuwd samenwoningsrelatie financieel zelfstandiger zijn dan in huwelijkse relaties: hun koopkracht daalt ondanks het gemis aan alimentatie minder. De koopkrachtontwikkeling van mannen na verbreken van de relatie is als volgt: na huwelijk : +33% na ongehuwd samenwonen : +23% Bovenstaande conclusie lijkt ook te worden bevestigd door de koopkrachtontwikkeling bij mannen. Uit Gronings onderzoek 21 is gebleken dat het aantal vrouwen met thuiswonende kinderen dat na het beëindigen van het ongehuwd samenleven in ernstige financiële moeilijkheden geraakt aanzienlijk veel groter is dan na echtscheiding. Ernstige financiële moeilijkheden doen zich naar grove schatting voor bij: circa vrouwen die in koude uitsluiting waren gehuwd; circa vrouwen die ongehuwd hebben samengeleefd. Er zijn dus aanwijzingen voor dat het ontbreken van een recht op alimentatie en van de compenserende werking van het huwelijksvermogensrecht bij ongehuwd samenlevers resulteert in een aanzienlijk grotere groep van probleemgevallen dan bij gehuwden. Deze problematiek is relevant voor het onderwerp van ons onderzoek, omdat men zich de vraag kan stellen in hoeverre het hebben van een samenlevingscontract en de inhoud daarvan van invloed zijn geweest op het aantal probleemgevallen. 10. Wat kan in een samenlevingsovereenkomst geregeld worden? Met een samenlevingsovereenkomst kunnen de rechtsgevolgen van een huwelijk benaderd worden. De belangrijkste zaken die in een samenlevingsovereenkomst geregeld kunnen worden zijn: vastleggen van ieders eigendommen en het overeenkomen van bewijsregels op dit punt; regelen van de draagplicht van de kosten van de huishouding; verrekenen of verdelen van inkomen en/of vermogen; overeenkomen van recht op partneralimentatie; overeenkomen van recht op partnerpensioen; 20 A.M. Bouman, Vrouwen na scheiding fors in koopkracht terug, CBS Webmagazine 1 juni M.V. Antokolskaia, B. Breederveld, J.E. Hulst, W.D. Kolkman, F.R. Salomons & L.C.A. Verstappen

11 overeenkomen van verblijvingsbedingen. Het verdient om meerdere redenen aanbeveling ook een testament ten behoeve van de langstlevende partner te maken, omdat de wet geen erfrecht voor de langstlevende partner kent. Vanuit juridisch perspectief is het beste dan ook om ieder een testament én samen een samenlevingsovereenkomst op te laten stellen. 11. Onderzoeksopzet Anders dan voor huwelijkse voorwaarden bestaat geen register van samenlevingsovereenkomsten, zijn de gemaakte samenlevingsovereenkomsten niet openbaar en worden geen statistieken bijgehouden van het maken, wijzigen en beëindigen van samenlevingsovereenkomsten. De geheimhoudingsplicht van notarissen maakt het onmogelijk om zonder toestemming van cliënten op dezelfde wijze onderzoek te doen als het periodiek onderzoek dat naar de praktijk van het maken van huwelijkse voorwaarden wordt gedaan. Een behoorlijke financiering is nodig om een vergelijkbare nauwkeurigheid en betrouwbaarheid onderzoek naar de praktijk van samenlevingsovereenkomsten te doen. Dat zou immers vergen dat een statistisch verantwoorde grote groep van cliënten individueel benaderd moet worden om toestemming te geven voor inzage van de gemaakte samenlevingsovereenkomsten. Daarna zou op soortgelijke wijze als in het huwelijksvoorwaardenonderzoek het grote aantal akten dat uit deze selectie komt aan een grondig onderzoek moeten worden onderworpen. Daarvoor hadden we noch de financiële middelen, noch de tijd. Daarom is voor een andere opzet van het onderzoek gekozen. De beroepsgroep die zich met het maken van samenlevingsovereenkomsten bezig houdt het notariaat is bevraagd over deze praktijk aan de hand van een digitale vragenlijst. Dit was kostenefficiënt en betrekkelijk snel te realiseren. Daarmee is het qua opzet een verkennend onderzoek, dat een eerste beeld geeft van de notariële praktijk. Dat houdt tevens in dat de resultaten met enkele mitsen en maren moeten worden bezien. We weten niet in hoeverre de uitkomsten van dit onderzoek representatief zijn voor de notariële praktijk in heel Nederland. Een rol speelt daarbij dat onduidelijk is in hoeverre de respondentengroep representatief is. Nederland telde in (kandidaat-)notarissen. Om hen te bereiken zijn met hulp van de KNB alle notariskantoren benaderd met het verzoek om mee te werken aan het onderzoek door het invullen van een vragenlijst door (kandidaat-)notarissen met een familierechtpraktijk. Van de aangeschreven notarissen vulden 137 mensen de vragenlijst in. Niet bekend is wat het aandeel is van (kandidaat-)notarissen dat zich dagelijks met familierechtzaken bezig houdt. Aangenomen dat dit 20% bedraagt, dan zou de netto-respons 22% zijn (137/3187). Ligt het aandeel op 25%, dan is de netto-respons 17%. Een tweede punt, van belang voor de betrouwbaarheid, is de vraag of sprake is van selectie-effecten in de respons. Dat kunnen we niet nagaan, omdat landelijke gegevens over de kenmerken van notarissen met een familiepraktijk ontbreken. Er is een aantal aanwijzingen dat de spreiding van de respondenten redelijk is, nu de respondenten over het land verspreid zijn, werkzaam 11

12 zijn in grote en kleine gemeenten en er zowel grote als kleine kantoren hebben deelgenomen. Ook hebben ongeveer evenveel mannen als vrouwen meegedaan. De helft van de respondenten was notaris en de andere helft kandidaat-notaris (zie hierna onder 13). 12. Inhoud en opzet vragenlijst Bij het opstellen van de vragenlijst zijn onze hypotheses over de praktijk van samenlevingscontracten leidend geweest. Het doel van het onderzoek was om in de eerste plaats zicht te krijgen op de advisering door de notaris aan ongehuwd samenlevende paren. Hoe adviseren (kandidaat-)notarissen cliënten die bij hen komen voor een samenlevingsovereenkomst? Welke onderwerpen komen aan de orde, bestaat er een bepaald adviseringsbeleid en welke standaardmodellen worden gebruikt? Zijn er factoren die van invloed zijn op de advisering door de notaris? Naast algemene vragen over de praktijk en de notaris zijn in de eerste plaats twee casus gepresenteerd en is gevraagd wat de notaris op een aantal punten zou adviseren. Vervolgens zijn specifieke vragen gesteld over de volgende onderwerpen: Modellen Aanleiding voor het maken van samenlevingsovereenkomsten Het gebruik van vragenlijsten met toelichtingen Verrekening van inkomsten of vermogen Partneralimentatie Verblijvingsbeding Pensioenaanspraken Regeling meerinbreng bij aanschaf goederen Combinatie met testamenten Bewust zijn van problemen bij ontbreken van een samenlevingsovereenkomst en de voordelen daarvan De resultaten worden hierna per onderwerp gepresenteerd. Daarbij wordt de term samenlevingsovereenkomst in de grafieken tot sok afgekort. 13. Respondenten De man/vrouw verhouding is ongeveer gelijk (50% man, 50% vrouw); en de spreiding tussen notaris en kandidaat-notaris is 50%-50%. Om in beeld te brengen welk aandeel van de werkzaamheden van de notarissen betrekking heeft op de familierechtpraktijk is daarover een vraag gesteld. In onderstaande grafiek zijn de resultaten daarvan opgenomen. 12

13 Aandeel familiezaken t.o.v. het totaal aantal zaken Minder dan 25% 25-50% 51-75% Meer dan 75% Percentages Grafiek 1 Aandeel familiezaken ten opzichte van het totale aantal zaken Om de spreiding van de respondenten in kaart te brengen is gevraagd naar de omvang van de gemeente waar de notaris werkzaam is en de regio waarin. Dat levert het volgende beeld op: Grafiek 2 Inwoneraantal gemeente werkzame (kandidaat-)notaris 13

14 Grafiek 3 Regio kantoor werkzame (kandidaat-)notaris 14. Analyse van de resultaten Casus De vragenlijst begint met twee casusposities, waarvan de eerste een beginnend stel betreft dat gaat samenwonen na de studie en nog geen kinderen heeft. De aanleiding voor de gang naar de notaris is de aankoop van hun eerste huis. Het gaat dus om starters die het ongehuwd samenleven mogelijk als opstapje naar een eventueel huwelijk beschouwen, een typisch voorbeeld van de eerste groep van ongehuwd samenlevende stellen zoals hiervoor onder 3 omschreven. De tweede casus betreft een stel dat al geruime tijd samenwoont in hun gemeenschappelijk huis, al een kind heeft en niet wenst te huwen maar wel alles goed geregeld wil hebben. Kortom: een typisch voorbeeld van de tweede groep ongehuwd samenlevende zoals hiervoor omschreven. Aan de notarissen is een groot aantal onderwerpen voorgelegd dat in iedere casuspositie geregeld zou kunnen worden in het samenlevingscontract, waarbij de respondenten moesten aanvinken welke onderwerpen zij zouden regelen in het contract. Men kon meerdere antwoorden tegelijk aanvinken. In onderstaande grafiek is in de linkerbalk opgenomen hoeveel van het totale aantal respondenten op dat betreffende punt een regeling zou opnemen in de starterscasus en de rechterbalk geeft weer hoeveel notarissen uit de steekproef dat voor casus 2 zouden doen. Op deze manier wordt inzichtelijk welke verschillen zich voordoen in de advisering. 14

15 Definitie kosten huishouding Definitie inkomen en vermogen Regeling kosten huishouding Vervalbeding kosten huishouding Regeling eigendom goederen Bewijsregeling eigendom Regeling vergoedingsrechten 1:87 BW Regeling gem. woning Periodiek verrekeningbeding Finaal verrekenbeding Betalingsregeling verrekenbeding Maximering verrekenplicht Regeling premies levensverzekering Regeling voor en/of-bankrekeningen Verblijvensbeding Overnamebeding Alimentatie Voortgezette bewoning Wederzijdse zorgplicht Nabestaandenpensioen Verevening of verrekening ouderdomspensioen Inbreng eigen geld bij aankoop woning Aanbrengstenstaat Einde van het contract door beeindiging relatie Onvrijwillig eindigen relatie/samenwoning Regeling komst kinderen Geschilbeslechtingsregeling Regeling verlies ANW rechten Volmacht niet-vermogensrechtelijke handelingen Regeling wijziging van de SLC d Onderwerpen in sok bij starters en gevorderden Casus 1 Casus 2 Grafiek 4 Onderwerpen in samenlevingsovereenkomst bij starters en gevorderden De grafiek laat zien dat de advisering in beide situaties voor een groot aantal regelingen in een contract min of meer vergelijkbaar is. Kennelijk spelen de verschillen in de twee beschreven casusposities geen rol. Regelingen over de kosten van de huishouding en ieders eigendommen zijn onderwerpen die niet afhankelijk zijn van de duur en aard van de relatie. Of er nu kort of lang wordt samengewoond, het is kennelijk voor beide gevallen voor de groep respondenten van belang dergelijke regelingen op te nemen. Daarbij kan worden opgemerkt dat de inhoud van de regeling wel anders zou kunnen zijn: solidariteit is vermoedelijk meer in lijn met de langdurende samenwoning met kinderen dan de jonge stellen, maar of de notarissen ook een andere inhoudelijke regeling opnemen, hebben we niet gevraagd. 15

16 Bedingen die wijzen op meer solidariteit of een verdergaande vermogensverstrengeling lijken op voorhand meer aangewezen voor situaties als aan de orde in de tweede casus. In dit opzicht zijn de verschillen duidelijk tussen beide casus waar het gaat om verrekenbedingen: in casus 2 worden die beduidend vaker geadviseerd dan in het geval van een jong stel als in casus 1. Een vergelijkbaar punt doet zich voor bij alimentatie en pensioenverevening: bij de samenwoners met kinderen is duidelijk sprake van een andere advisering door de ondervraagde notarissen. Dit verschil is in lijn met de verwachting. Interessant is daarnaast de vergelijking met de situatie voor gehuwden. Ongeveer 75% van de echtgenoten is in algehele gemeenschap van goederen gehuwd en de helft van de resterende 25% is een verrekenstelsel overeengekomen. Dat betekent dus dat in bijna 90% van de huwelijken het opgebouwde vermogen met elkaar wordt gedeeld. Voor ongehuwde partners wordt dit door notarissen maar in de helft van de gevallen geadviseerd, terwijl de feitelijke situatie in de tweede casus vergelijkbaar is met een huwelijk Modellen Aan de respondenten is gevraagd welke onderwerpen zij in het algemeen (dus los van de twee casus) in een samenlevingscontract opnemen. Dat levert het volgende beeld op. 16

17 Definitie kosten huishouding Definitie inkomen en vermogen Regeling kosten huishouding Vervalbeding kosten huishouding Regeling eigendom goederen Bewijsregeling eigendom Regeling vergoedingsrechten 1:87 BW Regeling gem. woning Periodiek verrekeningbeding Finaal verrekenbeding Betalingsregeling verrekenbeding Maximering verrekenplicht Regeling premies levensverzekering Regeling voor en/of-bankrekeningen Verblijvensbeding Overnamebeding Alimentatie Voortgezette bewoning Wederzijdse zorgplicht Nabestaandenpensioen Verevening of verrekening Inbreng eigen geld bij aankoop woning Aanbrengstenstaat Einde van het contract door Onvrijwillig eindigen Regeling komst kinderen Geschilbeslechtingsregeling Regeling verlies ANW rechten Volmacht niet-vermogensrechtelijke Regeling wijziging van de SLC Meest voorkomende bedingen in sok Percentage opgenomen bedingen Grafiek 5 Meest voorkomende bedingen in samenlevingsovereenkomst Uit de grafiek blijkt dat de meest genoemde bedingen de volgende zijn: Definities van de begrippen kosten van de huishouding en inkomen en vermogen Regeling betreffende de gemeenschappelijke kosten van de huishouding Regeling betreffende eigendom van gemeenschappelijke goederen en een bewijsregeling Regeling betreffende premies levensverzekering Regeling voor en/of-bankrekeningen Een verblijvingsbeding Regeling nabestaandenpensioen Staat van aanbreng Regeling over het einde van het contract 17

18 Om te bezien in hoeverre het adviseringsbeleid is afgestemd op de feitelijke situatie van cliënten is de vraag gesteld hoeveel modellen van samenlevingsovereenkomsten met enige regelmaat gebruikt worden. De verwachting bestaat dat het door het gebruik van meerdere modellen mogelijk is om rekening te houden met uiteenlopende feitelijke situaties. Onder een model wordt ook verstaan het gebruik van wezenlijk verschillende varianten van hetzelfde model, hetgeen ook aan de respondenten zo is uitgelegd. Grafiek 6 Variatie aan modellen Uit deze grafiek kan worden opgemaakt dat de meeste kantoren (63%) één of twee modellen gebruiken. Iets meer dan een derde van de kantoren heeft drie of meer modellen, waarbij vier respondenten rapporteren over zeven modellen te beschikken. Het modellenbestand van kantoren lijkt doorgaans niet bijzonder groot te zijn. Uit de opmerkingen die door de notarissen zijn gemaakt blijkt dat de verschillen in de modellen vooral schuilen in: de regeling van de inboedel (privé of gemeenschappelijk); verschillen in het inkomensbegrip dat wordt gehanteerd voor de regeling der kosten van de huishouding; de regeling inbreng eigen woning en waarde verrekening; eenvoudig en kort model versus uitgebreid en lang model Aanleiding en redenen voor het maken van samenlevingsovereenkomsten We hebben geprobeerd inzicht te krijgen in de aanleiding voor stellen om een notarieel samenlevingscontract op te laten stellen (welke gebeurtenis) en de redenen daarvoor (bijvoorbeeld fiscale redenen). Kennelijk is de wijze waarop we dat gedaan hebben niet helder geweest, omdat de antwoorden die als open vraag gegeven konden worden door elkaar heen lopen. Er wordt dus weinig onderscheid gemaakt tussen aanleiding en reden. Naast de in de vraag gegeven aanleidingen Het aanschaffen van een gezamenlijke woning', 'samenwonen 18

19 van de partners', 'de geboorte van een kind' wordt het starten van een onderneming genoemd. Wat betreft de redenen voor het aangaan van een samenlevingsovereenkomst veronderstelden we dat de volgende redenen daarbij van belang waren: 'Het treffen van een regeling voor elkaar', 'Fiscaal voordeel behalen', 'Duidelijkheid wat betreft de financiën (huishoudpot, aandeel woning, privé eigendommen)', 'Om te zijner tijd aanspraak te kunnen maken op nabestaandenpensioen (partnerpensioen)', 'Het biedt duidelijkheid op het moment dat de relatie verbroken wordt', 'Besparing van erfbelasting', 'De positie van de langstlevende partner in het erfrecht goed regelen.' Daarnaast wordt genoemd alimentatie, emotionele redenen, het regelen van de schulden van de partners en het vastleggen van de eigen inbreng in de woning. Ook hebben we aan de respondenten gevraagd wat volgens hen (en dus niet de cliënt) de belangrijkste redenen zijn om een samenlevingscontract op te stellen. 1. Het treffen van een regeling voor elkaar 2. Fiscale voordelen zoals partnervrijstelling 3. Aanspraak nabestaandenpensioen 4. Duidelijkheid financiën 5. Positie langstlevende in erfrecht goed regelen 6. Besparing erfbelasting 7. Duidelijkheid bij einde relatie Het gebruik van vragenlijsten bij de advisering De voorbereiding op een gesprek bij de notaris is belangrijk. Om inzicht te krijgen in de feiten die relevant zijn voor de advisering kan vooraf een vragenlijst worden opgestuurd die door de cliënten wordt ingevuld. Gevraagd werd naar het toezenden van een dergelijke vragenlijst Wel of geen vragenlijst toegestuurd voorafgaand aan gesprek Ja Nee Aantallen Grafiek 7 Wel of geen vragenlijst 19

20 Grafiek 8 Geen vragenlijst voorafgaand aan het gesprek verzonden Opvallend is dat men een vragenlijst vaak wel ten behoeve van het opstellen van huwelijkse voorwaarden toestuurt, maar niet bij een samenlevingsovereenkomst. Veel kantoren laten het bij de mondelinge bespreking op kantoor Verrekening van inkomsten of vermogen De interessantste vragen betreffen naar ons idee het opnemen van bedingen waaruit blijkt dat de partners wel of niet hun inkomsten of vermogen op de een of andere manier willen delen met elkaar. Hier speelt mogelijk niet alleen een rol met welke opvattingen de cliënten zelf bij de notaris binnenkomen, maar ook hoe de notaris doorgaans zal adviseren. Ook is belangrijk onder welke groep (zie hiervoor onder 3) het betreffende stel valt te scharen. 20

21 Grafiek 9 Verrekening inkomsten of vermogen per 100 samenlevingsovereenkomsten Uit deze grafiek blijkt dat er weinig verrekenbedingen worden opgenomen in samenlevingsovereenkomsten. Hoewel de respondenten bij de vragen over de advisering aan de twee verschillende stellen in het geval van de langdurende relatie met kinderen aangeven in iets minder dan 50% van de samenlevingsovereenkomsten een verrekenbeding en verevening van ouderdomspensioen adviseren, geeft de beantwoording op deze vraag een ander beeld. Bij de meeste notarissen komt een verrekenbeding in minder dan 20% van de gevallen daadwerkelijk voor. Dit grote verschil valt mogelijk te verklaren doordat het aantal stellen dat zich tot de notaris wendt en dat tot de eerste categorie ongehuwd samenwonenden behoort (de starters ) veel groter is dan het aantal dat tot de tweede categorie behoort (de gevorderden ). Hierin schuilt een probleem: als de situatie van een stel van de eerste fase als starters door de tijd heen verandert tot gevorderden en men in de tussentijd de notaris niet bezoekt, dan heeft men een regeling die vermoedelijk niet meer goed bij de situatie past. Dit is een belangrijk aspect voor de notariële praktijk. Een periodieke APK (keuring) van het contract zou naar ons idee zo gek niet zijn. Weliswaar gaan daarmee vermoedelijk extra kosten gepaard, maar het belang en het nut daarvan moeten aan cliënten uitgelegd kunnen worden. Opvallend is dat een klein deel van de respondenten (in totaal zes) aangeeft dat in bijna alle gevallen gekozen wordt voor een contract met een inkomsten- of vermogensverrekenbeding. Dit is een interessant gegeven, dat mogelijk duidt op een verschil in adviseringsbeleid. Tegelijk gaat het om een kleine groep, zodat niet ondenkbaar is dat deze respondenten de vraag niet juist hebben begrepen of anders hebben ingevuld. Daar pleit tegen dat ook bij de vragen over pensioen en alimentatie duidelijke verschillen bestaan in contracten met en zonder pensioenverrekening en een alimentatieplicht. Denkbaar is overigens ook dat de betreffende respondenten een van de normale clientèle afwijkende groep bedienen, al is dat op voorhand niet erg waarschijnlijk. 21

22 Als de vraag inderdaad goed begrepen en beantwoord is en het publiek door die respondenten wordt bediend niet afwijkt van de normale cliënt van de notaris, dan leidt dat tot de interessante bevinding dat de notaris kennelijk grote invloed heeft op wat uiteindelijk in de akte terecht komt. Anders geformuleerd: de inhoud van de samenlevingsovereenkomst lijkt in hoge mate bepaald te worden door (het advies van) de notaris. Wie met dezelfde casus onder de arm bij notaris X binnenwandelt, zou wel eens met een op belangrijke punten geheel andere samenlevingsovereenkomst de deur uitlopen dan wanneer men bij notaris Y te rade gaat. Dat geeft in termen van rechtsbescherming te denken. Om na te gaan of de advisering verschilt, is ook de vraag gesteld op wiens voorstel een verrekenbeding terzake van inkomsten en/of vermogen in een samenlevingscontract wordt opgenomen: de cliënt, de notaris, of anders. 60 Initiatief voor verrekenbeding Notaris Cliënt Anders Percentages Grafiek 10 Initiatief voor verrekenbeding In 35% van de gevallen stelt de notaris dit voor, in 49% van de gevallen komt de cliënt ermee. Of de notaris in het geval de cliënt er niet mee zou komen, dit toch geadviseerd zou hebben, weten we niet. Om in beeld te krijgen welke factoren van invloed zijn op het advies van de notaris om al dan niet een verrekenbeding op te nemen in het contract is gevraagd wat de belangrijke punten zijn. 22

23 40 Factoren bij advisering verrekenbeding advies geen verrekenbeding kinderen niet beide partijen inkomen hebben wens client geen trouwplannen Percentages Grafiek 11 Factoren bij advisering verrekenbeding Vooral wanneer partners kinderen hebben of wanneer zij niet beiden een inkomen hebben, adviseert de notaris om een verrekenbeding op te nemen. Soms adviseert de notaris ook om juist geen verrekenbeding op te nemen. De redenen waarom geen verrekenbeding wordt opgenomen, zijn hieronder vermeld, maar de antwoorden, die via een open vraag gegeven konden worden, zijn uiteenlopend en moeilijk onderling vergelijkbaar. 23

24 Redenen niet-opnemen verrekenbeding door notaris 29% 12% 12% Wordt nooit om gevraagd Vergelijkbaar beding 0% 47% Wel voorlichting Andere adviseur doet dit Grafiek 12 Redenen niet-opnemen verrekenbeding door notaris Opmerking verdient dat het aantal respondenten op deze vraag te laag is om daaraan een conclusie te verbinden. De losse beantwoording geeft echter soms wel te denken: Ik heb het nog nooit meegemaakt dat men hierom vroeg. Zelf ben ik geen voorstander. Af en toe wel verhuis/inrichtingsvergoeding bij verbreken relatie. Wij maken er geen. Zelf nog nooit mee gemaakt. Zijn meestal jonge starters. Eigenlijk Je bespreekt dit en vaak willen ze het dan. Ook laten cliënten vaak hun inkomens naar de en/of-rekening (met en/of spaarrekening) overmaken, dus doen ze het eigenlijk al. Er blijkt geen behoefte aan. Aan de respondenten is de vraag voorgelegd wat voor cliënten die zelf met het voorstel komen een verrekenbeding terzake van inkomsten en/of vermogen op te nemen/ vermogen te willen delen daarvoor de meest voorkomende reden is. 24

25 Redenen opnemen verrekenbeding voor cliënt 5% 6% 21% 22% 46% Gelijkwaardigheid (financieel) Kinderen Carrierebreuk of invaliditeit Niet bekend Geen huwelijk Grafiek 13 Redenen opnemen verrekenbeding voor cliënt Hieruit blijkt dat financiële gelijkwaardigheid, kinderen en het risico op carrièrebreuk verreweg de meest voorkomende redenen zijn om een verrekenbeding op te nemen Partneralimentatie De vraag naar het opnemen van de verplichting om na verbreking van de samenleving alimentatie te betalen laat een soortgelijk beeld zien als hiervoor werd geschetst bij het opnemen van verrekenbedingen ter zake van inkomen en/of vermogen Frequentie partneralimentatiebeding tot tot tot tot tot of meer Percentages Grafiek 14 Frequentie partneralimentatiebeding 25

26 Uit deze grafiek blijkt grote gelijkenis met de grafiek over het opnemen van verrekenbedingen terzake van inkomen of vermogen, als weergegeven hiervoor onder Kortom, een contractuele alimentatieplicht is evenmin populair. Als ongeveer 90% aangeeft dat het in minder dan 20% van de gevallen voorkomt, dan kan de conclusie getrokken worden dat het nauwelijks overeengekomen wordt. Opmerkelijk is ook hier weer zoals hiervoor al werd aangegeven dat bijna 7% van de respondenten vrijwel altijd een recht op partneralimentatie opneemt. Het lijkt er dus op dat het ook wat partneralimentatie betreft er maar vanaf hangt bij welke notaris de ongehuwde samenwoners binnenstappen. Voor echtgenoten geldt de partneralimentatieregeling uit Boek 1 BW, maar als er een contractuele alimentatieplicht wordt opgenomen in een samenlevingscontract rijst de vraag hoe die eruit ziet. Deze vraag is voorgelegd waarbij men kon kiezen uit twee opties, namelijk aansluiting bij de regeling die geldt voor gehuwden of een specifieke regeling van het kantoor Inhoud alimentatieregeling Aansluiting regeling gehuwden Specifieke regeling kantoor Percentages Grafiek 15 Inhoud alimentatieregeling Als een regeling voor partneralimentatie opgenomen wordt, dan is de regeling meestal (80%) inhoudelijk gelijk aan die voor gehuwden. In 20% van de gevallen wordt een specifieke kantoorregeling opgenomen. Bij de optie anders, namelijk. geeft een grote meerderheid aan dat de algemene regeling van het kantoor aangepast wordt aan de wensen van de cliënt. Een kwart geeft aan dat de alimentatieregeling verschilt van de regeling voor gehuwden. Deze gegevens zijn gebaseerd op de antwoorden van ongeveer twintig respondenten en lenen zich daarmee niet voor generalisering. Als een regeling wordt opgenomen gebeurt dat in 41% van de gevallen op initiatief van de notaris, bij 45% op initiatief van de cliënt en voor de resterende 12% werd een ander antwoord ingevuld. In dit opzicht is er dus een grote overeenkomst met het beeld voor de inkomens- en 26

27 vermogensverrekenbedingen: het is vaker de cliënt dan de notaris die het voorstelt, al is het verschil met inkomens- en vermogensverrekenbedingen minder groot Toelichting niet opnemen partneralimentatie Advies externen Wel voorlichting Afhankelijk van wensen cliënt Percentages Grafiek 16 Toelichting niet opnemen partneralimentatie Op de vraag waarom geen partneralimentatiebeding werd opgenomen in het samenlevingscontract geeft 62% aan dat zij de cliënten hierover wel hebben voorgelicht, maar dat men er niet voor kiest, terwijl 12% aangeeft dit niet op te nemen op advies van derden. Ongeveer 25% van de respondenten geeft aan dat dit afhankelijk is van de wens van de cliënten. Interessant was na te gaan of het perspectief van de notaris om een dergelijk beding op te nemen verschilt van dat van de cliënt. Hieronder is weergegeven wat voor de notaris respectievelijk de cliënt de meest voorkomende redenen zijn om partneralimentatie op te nemen. 27

28 Grafiek 17 Meest voorkomende redenen voor de notaris om beding partneralimentatie te adviseren Grafiek 18 Meest voorkomende redenen voor de cliënt om partneralimentatie op te nemen Er zijn op hoofdlijnen overeenkomsten tussen beide figuren, al is voor de notaris de komst van kinderen een vaker voorkomende reden om een partneralimentatiebeding op te nemen dan voor de cliënt Verblijvingsbeding Om fiscale redenen is het gunstig om een verblijvingsbeding op te nemen. De eerste vijf jaar van de samenleving wordt hetgeen via een verblijvingsbeding om niet wordt verkregen, niet fictief in de erfbelasting betrokken. Daarna zal de partner na overlijden van zijn partner door de gelijkstelling met gehuwden in aanmerking komen voor de grote vrijstelling van de langstlevende. Ook in ander fiscaal opzicht is het hebben van een samenlevingsovereenkomst gunstig. Als er kinderen zijn, zal een regeling ten behoeve van de langstlevende partner op overeenkomstige wijze als de wettelijke verdeling (art. 4:13 e.v. BW), niet zonder een samenlevingsovereenkomst kunnen (vgl. art. 4:82 jo. 126 en 129 BW). Kortom, dit maakt het de moeite waard om te onderzoeken hoe vaak verblijvingsbedingen daadwerkelijk voorkomen. Dat levert het volgende beeld op. 28

29 Frequentie opname verblijvingsbeding tot tot tot tot tot en meer Percentages Grafiek 19 Frequentie opname verblijvingsbeding We wisten al dat het verblijvingsbeding een belangrijke reden is om een samenlevingsovereenkomst te maken. Deze grafiek bevestigt dit. Het verblijvingsbeding is populair. De solidariteit wordt vooral vorm gegeven door deze en andere voorzieningen (recht op nabestaandenpensioen, zie hierna) die werken na overlijden van een van de partners. Er zijn dus aanwijzingen dat de postrelationele solidariteit zich vooral op die situatie richt en niet zozeer op de situatie na scheiding. Op wiens initiatief wordt een verblijvingsbeding in een samenlevingscontract opgenomen? De notaris adviseert volgens de respondenten in meer dan 60% van de gevallen een verblijvingsbeding op te nemen. In 30% van de gevallen komen cliënten zelf met het idee. Respondenten gaven ook vaak aan dat het allebei gebeurt, of dat het standaard in de akte of het model staat. Op de vraag in welke gevallen de (kandidaat-)notaris adviseert een regeling over een verblijvingsbeding in een samenlevingsovereenkomst op te nemen komt het volgende naar voren. 29

30 Grafiek 20 Meest voorkomende redenen voor notaris om verblijvingsbeding te adviseren De meest voorkomende reden voor het advies een verblijvingsbeding op te nemen is de aankoop van een gezamenlijke woning of gezamenlijke goederen. Ook een verblijvingsbeding als alternatief voor het testament wordt vaak geadviseerd. Een groot deel van de respondenten gaf aan dat ze juist geen verblijvingsbeding adviseren wanneer er kinderen zijn. De gedachte zal zijn dat de verzorging van de langstlevende partner in dat geval beter door middel van testamenten geregeld kan worden. Dit aangezien verblijving om niet impliceert dat de erfrechtelijke aanspraken van de kinderen niet ook de aan de langstlevende verbleven goederen omvatten. De aan de langstlevende verbleven goederen behoren namelijk wel tot de erfrechtelijke aanspraken van de kinderen. Voor cliënten is volgens de respondenten het volgende van belang. Grafiek 21 Meest voorkomende redenen voor cliënt om een verblijvingsbeding op te nemen Belangrijk is dat een verblijvingsbeding de trekken heeft van een testamentaire voorziening. Soms laten de partners het dan ook bij het maken van een samenlevingsovereenkomst en komen testamenten pas aan de orde als er kinderen komen. Interessant is ook de vraag te 30