NOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE

Transcriptie

1 1 3BAUKE TERPSTRA Tolweg 10, 8166 GN Emst, NOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE De belangstelling voor noordelijke kristallijnen gesteenten heeft zich door de jaren heen vooral gericht op de noordelijke provincies Friesland, Groningen en Drenthe, maar ook op de kop van Overijssel en het oosten van deze provincie. Een ander zwaartepunt was de omgeving van Amersfoort en Hilversum. Deze streek was de woon- en werkomgeving van Pieter van der Lijn tijdens zijn langdurig werkverband aan het Rijksopvoedingsgesticht in Amersfoort. In de literatuur kwamen deze zwerfsteengebieden regelmatig aan de orde. Veel zwerfsteenliefhebbers hebben er hun licht over laten schijnen. Gebiedsbeschrijvingen, gesteentebeschrijvingen en andere bijdragen hebben de belangstelling voor gesteenten in het algemeen en zwerfstenen in het bijzonder populair gemaakt. Historie E Śn van de eersten die het onderwerp 'zwerfstenen' onder de ogen van de natuurliefhebber bracht, was Elie Heimans, van het bekende koppel Heimans en Thijsse, met het alleraardigste 'Geologie-boekje', dat werd uitgegeven in Met de toen gehanteerde strijdkreet 'Mente et malleo' (met de geest en de hamer) werd menigeen enthousiast gemaakt voor algemene geologie en gesteentekennis. Met als nestor van de Nederlandse petrologie P. van der Lijn en anderen zoals J.B. Bernink, L.B. Bos, H. Krul en K. van der Kley raakte de belangstelling voor zwerfstenen in deze gebieden in een stroomversnelling. Veel kenners zouden er nog volgen. De verzamelingen van deze mensen of delen daarvan zijn ondergebracht in diverse musea, stichtingen of instituten waar ze kunnen worden bekeken en gekoesterd of als referentie kunnen dienen. Noord-Veluwe Vondsten van de Noord-Veluwe zijn in de belangstelling echter wat achtergebleven. Ook in de literatuur komt het gebied niet of nauwelijks aan bod. Voor zover ik heb kunnen nagaan is er slechts Ś Śn artikel van P. van der Lijn verschenen en wel in Grondboor & Hamer uit Het heeft als titel 'De zwerfstenen van de Veluwe'. Ook W. Tol (t) uit Heerde heeft na de Tweede wereldoorlog tientallen jaren deze streek doorkruist. Voor een aantal bijzondere vondsten werd hij diverse malen aangehaald in het 'Keienboek' van P. van der Lijn. De vondsten van zijn vele zoektochten zijn ondergebracht in Villa Jacoba in Heerde. Graag wil ik een poging wagen dit gebied nog eens onder de aandacht brengen zonder naar volledigheid te streven. Zelf heb ik ook vele jaren in deze streek gezworven op zoek naar bijzonderheden. Het zoekgebied strekt zich ruwweg uit langs en over de Veluwe stuwwal

2 (Afb. 1) t u s s e n E r m e l o in het w e s t e n en H a t t e m e r b r o e k p r e g l a c i a a l bepaalt de k e r n van het g e b i e d. Het bestaat in het o o s t e n, w a a r deze s t u w w a l in de r i c h t i n g van v o o r n a m e l i j k uit de F o r m a t i e van U r k en de F o r m a t i e Z w o l l e o n d e r j o n g e r e a f z e t t i n g e n d u i k t. De z w e r f s t e n e n van P e i z e met relatief v e e l grove en g r i n d r i j k e z a n d e n. w e r d e n v o o r n a m e l i j k g e z o c h t in en nabij de U l l e r b e r g Ook de F o r m a t i e van A p p e l s c h a, met de b e k e n d e witte bij E r m e l o, in en l a n g s het H u l s h o r s t e r z a n d (Afb. 3) ten z a n d e n, is e r te v i n d e n. o o s t e n van H a r d e r w i j k en in e e n v o o r m a l i g e z a n d a f g r a ving ten z u i d o o s t e n van 't H a r d e. V o o r t s ben ik op l e g a l e Op de n o o r d w e s t f l a n k van deze s t u w w a l die ook w e l en iets m i n d e r l e g a l e wijze bezig g e w e e s t op v e r s c h i l - W o l d b e r g w o r d t g e n o e m d ligt een g o r d e l van s t u i f z a n d, l e n d e d e f e n s i e t e r r e i n e n, op de l e g e r p l a a t s bij O l d e b r o e k die o n t s t a a n is d o o r l o k a l e v e r s t u i v i n g. O n d e r deze en in de o m g e v i n g van W e z e p. V e r d e r ben ik actief s t u i f z a n d g o r d e l en e l d e r s op deze s t u w w a l w o r d e n nog g e w e e s t in het w a t e r w i n g e b i e d van Z w o l l e v l a k bij deze r e s t e n v e r w e e r d e k e i l e e m aangetroffen w a a r i n de n o o r - p l a a t s. De n a d r u k van d e z e z o e k t o c h t e n lag o v e r i g e n s bij delijke z w e r f s t e n e n zijn a c h t e r g e b l e v e n. Dit m a t e r i a a l 't H a r d e. G e o l o g i e en g e o m o r f o l o g i e van het g e b i e d op de s t u w w a l doet v e r m o e d e n dat bij latere f a s e s van i j s u i t b r e i d i n g e n e r m o g e l i j k ook ijs heeft g e l e g e n op de e e r d e r g e v o r m d e s t u w w a l l e n. Het is e c h t e r ook m o g e l i j k dat w e te m a k e n h e b b e n met k e i l e e m die a l s z i j m o r e n e zijn afgezet l a n g s het o p g e s t u w d e oude m a t e r i a a l. Afbeelding 3. Zwerfsteen bij het Hulsthorsterzand. In e e n v o o r m a l i g e z a n d g r o e v e van de g e m e e n t e H a t t e m en bij g r a a f w e r k z a a m h e d e n ten behoeve van de a a n l e g van de A 5 0 in het begin van de j a r e n 7 0 w a r e n p r a c h t i g e z a n d p r o f i e l e n van o p g e d u w d e z a n d s c h u b b e n te z i e n. D e z e zijn g e v o r m d o n d e r het g e w i c h t van de i j s m a s s a. Ook w a r e n met z a n d g e v u l d e f o s s i e l e v o r s t w i g g e n zichtbaar, o n t s t a a n a l s gevolg van d o o r v o r s t k r i m p onts t a n e b o d e m s c h e u r e n die vijf- of z e s h o e k i g e p o l y g o n e n m a r k e e r d e n van de t o e n m a l i g e s t r u c t u u r b o d e m s. Ook Afbeelding 1. Afbeelding 4. Stuwwallen veluwe. Bron: Open Universiteit, Heerlen. Ragundasferolietporfier V o o r de b e s c h r i j v i n g van dit g e b i e d g e b r u i k ik een o u d e g e o l o g i s c h e k a a r t van de Rijks G e o l o g i s c h e Dienst, s c h a a l 1 : , w a a r v o o r de g e g e v e n s t u s s e n 1923 en 1930 zijn o p g e n o m e n. Het betreft k a a r t b l a d 27 H a t t e m k w a r t b l a d 1 (Afb. 2). H o e w e l e e n a a n t a l g e g e v e n s en b e n a m i n g e n i n m i d d e l s zijn a c h t e r h a a l d, zijn de k l e u r e n en de d e t a i l s van d e z e k a a r t b u i t e n g e w o o n. G e s t u w d k w a m e n e r w a r v e n s t r u c t u r e n t e v o o r s c h i j n. Dat zijn s e i z o e n g e b o n d e n s m e l t w a t e r a f z e t t i n g e n in s m e l t w a t e r m e r e n. D o o r de t e k t o n i e k van het o p k o m e n d e landijs w a r e n deze afzettingen e n i g s z i n s s c h e e f g e s t e l d en l a n g s b r e u k e n s o m s v e r s c h o v e n. Ten n o o r d w e s t e n van de r e e d s e e r d e r g e n o e m d e g o r d e l van s t u i f z a n d v i n d e n w e e e n brede s t r o o k f l u v i o g l a c i a l e afzettingen die v o o r het b e l a n g r i j k s t e d e e l zijn afgedekt met p o s t g l a c i ale a f z e t t i n g e n, w a a r o n d e r z e e k l e i - a f z e t t i n g e n en v e e n. E e n a n d e r b e k e n d f e n o m e e n zijn de k a m e t e r r a s s e n. Dat zijn ijscontact afzettingen die w e r d e n g e v o r m d in m e r e n Afbeelding 2. Geologische kaart Noord-Veluwe. Bron: Rijks Geologische Dienst, Haarlem. t u s s e n de s t u w w a l l e n, het a f s m e l t e n d e landijs en de vele d o o d i j s g e b i e d e n. Het grootst b e k e n d e kameterras ligt t u s s e n E l s p e e t, U d d e l en G a r d e r e n. L a n g s de n o o r d w e s t e l i j k e s t u w w a l t u s s e n N u n s p e e t en H a t t e m l i g g e n 81

3 1 3Afbeelding 5. Vuursteenberg Hattem. mooi zien. Overigens zijn ze ook terug te vinden bij o.a. Gortel, Elspeet en Apeldoorn. Vermeldenswaardig is dat het zeker geen osars of eskers zijn zoals deze ruggen aanvankelijk werden genoemd op vermelde geologische kaart. Eskers zijn afzettingen van grof zand en veel grind in ijstunnels waarvan hier geen sprake is geweest. Afbeelding 6. Uitsnede Bodemkaart Veluwe. Bron: Stiboka, Wageningen. enkele kleinere kameterrassen. De Vuursteenberg (Afb. 5) langs de A50 en de Woesterberg ten zuidwesten van Epe zijn mooie voorbeelden van deze voormalige terrasresten waarvan veel materiaal door erosie inmiddels alweer is verdwenen. Veel van deze postglaciale contouren worden echter aan het oog onttrokken door de huidige bosbegroeiing. Aan de oostzijde van de stuwwal zijn een aantal puinwaaierafzettingen waar te nemen. Deze puinwaaierafzettingen zijn afkomstig van smeltwaterafzettingen die, na door een natuurlijke barri re te zijn gebroken, grote hoeveelheden zand en grind in brede min of meer vlakke waaiers achter lieten. Van deze verschijnselen is als gevolg van bebouwing en veel andere menselijke activiteiten daar in het landschap nauwelijks meer iets van te zien. Slechts gedetailleerde bodemkaarten (Afb. 6) geven daar nog een beeld van. Een aantal van deze puiwaaierafzettingen werden door onze historische voorgangers benut als landbouwgrond vanwege de gunstige waterhuishouding. Deze mineraalarme zanden werden honderden jaren lang bemest met schapenmest uit de vele Veluwse potstallen. In bodemkundige termen staan ze nu bekend als hoge bruine en zwartbruine enkeerdgronden, zoals bijvoorbeeld de Emsterenk en de Heerderenk. Als laatste zijn de vele dekzandruggen langs de Oost-Veluwe het vermelden waard. Deze laatglaciale eolische afzettingen van jong dekzand werden door overwegende ZW-geori 0 5nteerde winden gevormd. In de luwte van de stuwwal kwamen zij tot rust in de vorm van langgerekte en aaneengesloten paraboolvormachtige zandruggen. De Kamperklippen bij Heerde en de Renderklippen bij Epe (Afb. 7) laten dit Noordelijke zwerfstenen Een beschrijving van de noordelijke zwerfstenen, die ik op de Noord-Veluwe gevonden heb, wil ik graag geven aan de hand van de indeling van Zandstra in 10 groepen, die de voorkeur heeft boven de gebiedsindeling die door Hesemann werd gehanteerd. De indeling van Zandstra geeft meer informatie en blijkt beter in staat diverse zwerfsteengebieden in Nederland van elkaar te onderscheiden. De volgende tien herkomstgebieden worden onderscheiden: 1. Oost-Balticum 2. Oostzee ten zuiden van Aland 3. Oostzee nabij Stockholm 4. Uppland 5. Stockholm en omgeving 6. Dalarna 7. Smaland en omgeving 8. Bohuslan, Blekinge, Schonen 9. Bornholm 10. Oslogebied Uit het Oost-Baltische gebied (groep 1 en 2) zijn het vooral de rapakivigesteenten die opvallen. Deze zijn op de Veluwe niet echt zeldzaam. Rode Finse rapakivigraniet en een Alandrapakivi zijn er voorbeelden van. Van de meer westelijk gelegen Alandeilanden en omgeving komen de algemene rode Alandkwartsporfier en Alandgranietporfier. Ook een fijnkorrelige Prickgraniet met vele biotietaggregaten werden er gevonden. Een Ragundasferolietporfier (Afb. 4) is voor mij de vertegenwoordiger van het meest noordelijk gelegen herkomstgebied, die ik hier vond. GROEP 1 - Rode Finse rapakivigraniet - Alandgraniet - Alandrapakivi* - Alandkwartsporfier* - Rode Alandgranietporfier - Prickgraniet* - Ragundasferolietporfier - Ratangraniet* GROEP 2 - Rode Oostzeekwartsporfier Afbeelding 7. Renderklippen Veluwe. Afbeelding 8. Bruine Oostzeeporfier. 82

4 1 3Uit het Midden-Balticum (groepen 3 t/m 6) is vooral de provincie Dalarna hoofdleverancier van een aantal porfieren. Salagraniet, Stockholmgraniet en Garberggraniet met een wat porfierisch aandoend uiterlijk zijn de enige granieten uit deze hoek van Zweden. Van Stockholm is een fraaie Stockholmvlekkenkwartsiet afkomstig. GROEP 3 - Bruine Oostzeekwartsporfier* (Afb. 8) GROEP 4 - Salagraniet* - Helleflint van Dannemora GROEP 5 - Stockholmgraniet* - Stockholmvlekkenkwartsiet (windkanter)* GROEP 6 - Rode Sarnakwartsporfier* - Hedenporfier* - Garberggraniet - Rode eerstelingenrijke veldspaatporfier van Dalarna - Kallbergetporfier* - Rode Gr 0 2nklittporfiriet* - Roodbruine veldspaatporfier van Dalarna - Grijsrode veldspaatporfier van Dalarna - Ignimbriet van Dalarna De provincie Smaland (groep 7), het grootste en meest zuidoostelijk gelegen deel van Zweden, leverde eveneens een aanzienlijk aantal porfieren. Slechts twee typen graniet, een Jungfrungraniet en een rode Vaxj 0 2graniet, hebben uit deze streek de Noord-Veluwe bereikt. Uit Schonen (groep 8) komt een basalt en uit het Precambrium van het Deense eiland Bornholm (groep 9) is een Bornholmstreepgraniet afkomstig. GROEP 7 - Jungfrungraniet - Rode Vaxj 0 2graniet - Emarpporfier* - Sj 0 2gel 0 2porfier - L 0 2nnebergaporfier (Afb. 9) - H 0 2gsrumporfier - Paskallavikporfier* - Vastervikvlekkengneis niet voor het oprapen liggen. Dit blijkt vooral uit vele gesteentetellingen die zijn uitgevoerd. Zwerfstenen uit deze omgeving zijn in deze tellingen altijd ondervertegenwoordigd geweest of ontbraken geheel. De rhombenporfieren zijn in deze de meest tot de verbeelding sprekende vondsten, een zwerfsteen uit dit gebied kan in Ś Śn klap een hele dag goed maken. Toch zijn er door de jaren heen diverse fraaie vondsten gedaan waaronder zelfs een aantal grorudieten uit de omgeving van Oslo: GROEP 10 - Rhombenporfier (diverse typen)* - Oslo 0 5ssexiet - Grorudiet (Afb. 10) - Trachitische nefeliensyeniet - T 0 2nsbergiet Van de uitvloeiingsgesteenten die niet als gidsgesteenten worden aangemerkt zijn de diabazen uit diverse voornamelijk Zweedse gebieden ruim vertegenwoordigd. E Śn diabaas kan echter wel degelijk als gidsgesteente worden aangemerkt, een zeldzame 27 cm grote diabaas van Alsarp uit Kalmarland Zuidoost-Zweden. Deze diabaas, herkenbaar aan de centimetergrote ronde veldspaat insluitsels opgenomen uit omliggend gesteente, komt uit een slechts 5 m grote gang. Het gesteente werd na een lange reis nabij 't Harde op een brandgang gevonden. Alle gevonden diabazen op een rij: - Alsarpdiabaas (Afb. 11) - Asbydiabaas* - Oejediabaas* - Tunadiabaas - Kinnediabaas* Afbeelding 10. Grorudiet. Afbeelding 11. Alsarpdiabaas, detail. Afbeelding 9 L 0 2nnebergaporfier. GROEP 8 - Schonenbasalt GROEP 9 - Bornholmstreepgraniet* Zuid-Noorwegen wordt altijd als een bijzonder gebied beschouwd, omdat de vondsten daaruit meestal - Diabaasporfiriet* - Rhombenporfierdiabaas Ook een aantal kenmerkende afzettingsgesteenten uit Zweden hebben op de Noord-Veluwe hun op Ś Śn na laatste rustplaats gevonden: - Scolithoszandsteen* (Afb. 12 en 13) - Diplocraterion (Afb. 14) - Dalazandsteen* 83

5 Afbeelding 12. het b e e l d v a n mijn e i g e n v e r z a m e l i n g o n d e r s t e u n e n. O m Scolithoszandsteen. dat b e e l d inzichtelijk te m a k e n heb ik de z w e r f s t e n e n die Van d e r Lijn v e r m e l d d e in zijn a r t i k e l m e t e e n * w e e r g e geven a c h t e r mijn e i g e n v o n d s t e n. Toch is e e n v e r g e l i j k i n g niet h e l e m a a l r e 0 5 e l. Dat k o m t o m d a t, net a l s v a n a n d e r e v i n d p l a a t s e n, z w e r f s t e n e n a l e e u w e n w o r d e n g e r a a p t en g e b r u i k t v o o r de m e e s t u i t e e n l o p e n d e d o e l e i n d e n. Ook nu nog v e r d w i j n e n e r v e e l z w e r f s t e n e n t e r v e r s i e r i n g van t u i n e n e n e r v e n. T u i n c e n t r a v e r k o p e n ze g r a a g p e r k g. De o o r s p r o n k e lijke g r o o t t e v e r d e l i n g is d u s a l l a n g v e r d w e n e n. E n de Afbeelding 13. s p o e l i n g w o r d t nog s t e e d s dunner. De enige p l a a t s op de Scolithoszandsteen, V e l u w e w a a r ze tot v o o r e e n t i e n t a l j a r e n g e l e d e n nog in redelijke h o e v e e l h e d e n k o n d e n w o r d e n g e r a a p t w a r e n detail. de D e f e n s i e s c h i e t t e r r e i n e n v a n het A r t i l l e r i e s c h i e t k a m p t u s s e n de p l a a t s e n 't H a r d e en W e z e p. Die zijn, o m v e i l i g h e i d s r e d e n e n, d o o r e e n betere t e r r e i n a f s l u i t i n g en v e r s c h e r p t t o e z i c h t niet m e e r bereikbaar. De v e r d e l i n g van z w e r f s t e n e n is d u s t e g e n w o o r d i g m a g e r te n o e m e n e n de s t e n e n zijn, z e k e r bovenop de s t u w w a l l e n, g e m i d d e l d o o k a a n m e r k e l i j k k l e i n e r d a n v o n d s t e n uit de n o o r d e l i j k e p r o v i n c i e s van o n s l a n d. Uit de v o n d s t e n van de N o o r d - V e l u w e valt op te m a k e n : - Dat in Z w e d e n de p r o v i n c i e s D a l a r n a en S m a l a n d Afbeelding 14. v e r h o u d i n g s g e w i j s de m e e s t e z w e r f s t e n e n leverden, Diplocraterion. een b e e l d dat o o k in a n d e r e b e s c h r i j v i n g e n n a a r v o r e n komt. - Dat o n d e r deze z w e r f s t e n e n relatief v e e l porfieren voorkomen. - Dat dit m o g e l i j k is v e r o o r z a a k t d o o r e e n o n b e w u s t s e l e c t i e v e m a n i e r van z o e k e n, m a a r ook het gevolg k a n zijn v a n de s n e l l e r e v e r w e r i n g van g r a n i e t e n in en op de z u r e V e l u w s e b o d e m die m o g e l i j k heeft bijgedragen aan de s c h a a r s t e van d e t e r m i n e e r b a r e (gids)granieten. - Dat g r a n i e t e n o.a. d o o r deze v e r w e r i n g m o e i l i j k e r op n a a m te b r e n g e n zijn. V e e l a l z a l d a n e e n gepolijst v l a k e n / o f e e n slijpplaatje bij de d e t e r m i n a t i e nog u i t k o m s t kunnen bieden. - Tijgerzandsteen* - Mangsbodarnazandsteen A l m e t a l zijn w e ook op de V e l u w e s t e e d s m e e r a a n g e w e z e n op t o e v a l l i g e v o n d s t e n en o n t g r o n d i n g e n l a n g s - Paarse vlekkenzandsteen* s t u w w a l l e n en in de r a n d z o n e s. Van de a l g e m e n e n o o r d e l i j k e g e s t e e n t e n die e v e n e e n s niet a l s g i d s g e s t e e n t e k u n n e n w o r d e n a a n g e m e r k t v a n w e g e h u n grote e n v e r d e e l d e v e r s p r e i d i n g s g e b i e d e n, LITERATUUR m a a r die w e l op de V e l u w e zijn aangetroffen, Maarleveld, G.C., noemen we nog: Iets over de v e r s p r e i d i n g v a n n o o r d e l i j k e - Noriet z w e r f s t e n e n op en nabij de s t u w w a l l e n in - Dioriet* m i d d e n N e d e r l a n d. G r o n d b o o r & H a m e r 1950, - Gabbro* p Apliet* Van der Lijn, P p - Gneis* De z w e r f s t e n e n van de V e l u w e. - Pegmatiet* G r o n d b o o r & H a m e r, p Amfiboliet* Van der Kley, K., Orthoklaasgneis G i d s g e s t e e n t e n v a n het noordelijk d i l u v i u m. - Helleflint* Boom, Meppel. - Myloniet* Van der Lijn, P., Glimmerschist* Het k e i e n b o e k (6 d r u k ). e Hesemann, J., Ten slotte... Kristalline Geschiebe der nordischen A l l e s o v e r z i e n d k u n n e n w e c o n c l u d e r e n dat de z w e r f - Vereisungen. Geologisches Landesamt s t e n e n v a n de N o o r d - V e l u w e, ook a l s w e die v e r g e l i j k e n met v o n d s t e n v a n a n d e r e v e r z a m e l a a r s, e e n breed s c a l a aan g e s t e e n t e s o o r t e n uit e e n groot d e e l van S c a n d i n a v i 0 5 Noordelijke kristallijne gidsgesteenten. v e r t e g e n w o o r d i g e n. Dit laat z i c h het best v e r g e l i j k e n Brill, Leiden. met het a r t i k e l van P. v a n d e r Lijn uit G r o n d b o o r & 84 Nordrhein-Westfalen, Krefeld. Zandstra, J. G., Zandstra, J. G., H a m e r van In dit a r t i k e l gaf Van d e r Lijn e e n a a n t a l Platenatlas van noordelijke kristallijne v o n d s t e n w e e r van d i v e r s e v e r z a m e l a a r s uit die tijd die gidsgesteenten. Backhuys, Leiden.