Het geologisch reservaat bij Urk
|
|
- Regina Eilander
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 70 jaar NGV In 1946 werd de Nederlandse Geologische Vereniging opgericht. Eén van de oprichters was Pieter van der Lijn ( ), de auteur van het bekende Keienboek. Dat vanaf de eerste druk in 1924 decennia lang de vraagbaak en informatiebron voor de Nederlandse amateurgeoloog werd. Van der Lijn werd ook de eerste voorzitter van de nieuwe geologische vereniging en voorvechter van de verspreiding van de geologische kennis in Nederland. Hij was sterk betrokken bij het tot stand komen van het geologische reservaat bij Urk. In dit jubileumjaar vraagt de NGV extra aandacht voor het behoud van het Van der Lijn-reservaat. Het Van der Lijn reservaat toen de vegetatie nog met bestrijdingsmiddelen werd weggehouden Het geologisch reservaat bij Urk Toen de Noordoostpolder in 1942 droogviel kwam er ten Noorden van Urk een groot gebied te voorschijn bedekt met ontelbare grote en kleine zwerfstenen, maar ook kon men duidelijk grijze en rode gronden zien. Al tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het plan opgevat om hier een groot (300 ha) geologisch reservaat van te maken. Het was - zelfs Europees gezien - een geologisch uniek 1
2 gebied: een niet door de mens aangetast gebied met morene met o.a. twee verschillende keileemsoorten. De lobby van de natuurliefhebbers legde het echter af tegen de financiële realisten. Wél kwam er een reservaat, maar het werd maar 2 hectare groot. De rest van het gebied werd met productiebossen voor de Limburgse mijnen beplant: het huidige Urkerbos. [Toen de bomen zo groot waren om hout voor de mijngangen te leveren gingen de Zuid- Limburgse mijnen dicht]. In de verdere uitwerking door de RIJP en Staatsbosbeheer werd besloten om het Van der Lijn-reservaat te bestemmen voor wetenschappelijk onderzoek en op het voormalige eiland Schokland bij het keileemvoorkomen aldaar een bezoekerscentrum te maken voor publieksvoorlichting. In 1954 werd het reservaat een feit. Pas in 1981 werd de Gesteentetuin bij het voormalige eiland Schokland voor het publiek geopend. Veel van de stenen die hier liggen zijn afkomstig uit het Urkerbos, toen het bos geplant werd kwamen er grote hoeveelheden prachtige zwerfstenen vrij. In 1993 nam Het Flevo-landschap het beheer van beide gebieden over. Wat is er te zien? Glaciale verschijnselen uit het Saalien jaar De geologische tijd waarin wij nu leven, wordt gekenmerkt door een afwisseling van hele koude en warmere perioden. Het is de vierde geologische tijd en wordt daarom het Kwartair genoemd. In de koude tijden groeiden de gletsjers van Scandinavië uit tot een landijskap, die ook Nederland kon bereiken. 2
3 Tijdschaal Kwartair Holoceen nu Warm Zeeklei, zand, veen Weichselien Koud, maar geen ijs in NL Zand Kwartair Pleistoceen Eemien Warm Zeeklei veen Saalien Heel koud, ijs in NL Keileem, zand, grind, stenen De maximale verbreiding van het ijs in Nederland vond plaats zo n jaar geleden aan het einde van het Saalien. Het ijs kwam tot de lijn Haarlem Utrecht Nijmegen. De maximale dikte van het ijs dat toen in Noord Nederland lag wordt geschat op 800 meter, in de Noordoostpolder (NOP) zal zeker een ijskap van enige honderden meters hoog gelegen hebben. De komst van het landijs is bepalend geweest voor de wording van het veel van het huidige Nederlandse landschap: de hoge heuvels van o.a. Utrecht, de Veluwe en Overijssel werden gevormd waar het ijs tot staan kwam en de bevroren grondmassa s kon opstuwen. Het ijs voerde grote hoeveelheden zand, grind en grotere stenen mee. Op het grensvlak van ijs en ondergrond ontstond door wrijving een mengsel van klei, leem, zand, grind en stenen. Deze afzetting noemen we de keileem of de grondmorene. Deze komt aan het oppervlak voor in Drenthe (Drents plateau) en in het oostelijk deel van Friesland, in Noordholland zit het dieper in de ondergrond. In Noord Nederland liggen ook een aantal stuwwallen, maar deze zijn veel lager en meestal bedekt met grondmorene. Ze zijn vaak gestroomlijnd omdat ze door het landijs overreden zijn. Ze zijn dus ouder dan de stuwwallen in Midden Nederland. Ook de keileem van Urk & Schokland behoort tot deze reeks (Texel, Wieringen, Gaasterland, Steenwijk, Twente en Uelsen in Duitsland ). Dit is de Rehburger fase die rond jaar geleden 3
4 gedateerd wordt. Ook Schokland heeft een keileem kern. Meestal is de keileemlaag maar enkele meters dik, maar bij de gesteentetuin is een dikte van 17 meter vastgesteld, bij Urk is een maximale dikte van 12 meter gevonden. Keileem is stug materiaal dat goed bestand is tegen de erosieve kracht van stromend water: toen de zee in het Eemien en het Holoceen terugkeerde bleven deze hogere plekken als eilanden bewaard. In Nederland komen twee soorten keileem voor: de grijze, kalkarme keileem en een rode, kalkrijke variant. Vroegere onderzoekers, zoals Van der Lijn, dachten dat dit duidde op twee verschillende ijstijden. Dat bleek niet juist: ze zijn allebei aangevoerd in dezelfde (Saale) ijstijd. Maar hun herkomstgebied is anders: de grijze is afkomstig uit Zweden, terwijl de rode kalkrijke geassocieerd wordt met de fossielrijke kalksteen uit het Oostzeegebied. De grijze keileem komt in Nederland over grote gebieden voor (bijvoorbeeld het Drents Plateau), de rode keileem is meer als schollen afgezet in kleinere eenheden (bijvoorbeeld Het Rode Klif bij Oudemirdum). De kalkrijke rode keileem zorgde ook voor een heel speciale vegetatie in het Van der Lijn reservaat: de plekken met rode keileem bleken bijna niet begroeid te worden. Het wordt gekenmerkt door een zeer geringe vruchtbaarheid door een extreem laag gehalte aan fosfor en organische stof. Merkwaardigerwijze bleken er wél prima jeneverbessen op te gedijen. Zwerfstenen Het landijs voerde stenen en keien uit de Scandinavische brongebieden aan. Als we van een bepaalde steen precies kunnen aangeven waar die vandaan komt spreken we van een gidsgesteente. In het Van der Lijn reservaat zijn een 60 tal stenen voorzien van een nummer en gedetermineerd. De meeste stenen liggen nog op de oorspronkelijke plaats. Op bijgaande afbeeldingen twee voorbeelden van gidsgesteenten: nummer 6 is een graniet afkomstig van het eiland Rödö in Noord- Zweden en nummer 46A is een rapakivi graniet uit de buurt van de Åland eilanden met ronde veldspaten. Om de rode ronde 4
5 othoklaasveldspaten ligt een ring van witte plagioklaas. Rapakivi is de Finse naam voor slechte steen - het splijt door de grote kristallen erin slecht in platen en je kunt er dus niks mee als bouwsteen. De steen waar de naam van het reservaat in staat is een een Haga graniet van de Åland eilanden met prachtige gletsjerkrassen. Deze krassen ontstonden tijdens het transport van de steen onder het ijs door schuren over de ondergrond. Onder de gedetermineerde stenen zijn de granieten het talrijkst. Sommige granieten kunnen we herleiden naar het gebied van herkomst in Scandinavië: we vinden er granieten uit Zweden: Rödö, Smaland, Haga, Uppsala, en van het Deense eiland Bornholm. Maar ook vinden we er een scala aan andere stollingsgesteenten onder andere graniet, dioriet, gabbro, porfier en diabaas. Nummer 41 is een diabaas afkomstig uit Kinnekulle in Zweden (Kinne-diabaas). Het is een prachtige steen met concentraties van augietkristallen, dit geeft de steen een bobbelig voorkomen. Metamorfe gesteenten zoals gneis, migmatiet en amfiboliet zijn in mindere mate aanwezig. Er zijn maar vier zandstenen (sedimentsgesteenten) genummerd. Deze zijn mogelijk afkomstig uit Dalarna in Zweden. De zwerfstenen in het reservaat worden veelal bedekt met (korst) mossen en het gesteente wordt steeds minder goed te zien. Het is de vraag hoe deze stenen het beste schoongemaakt kunnen (en mogen) worden. Eemien Diepe verwering en bodemvorming 5
6 Op het Saalien volgde een korte warme tijd. De zeespiegel steeg, maar de zee bereikte het gebied van Urk en Schokland niet. Wel vond er uitgebreid verwering en bodemvorming plaats tot op een diepte van 2 meter. Het gebied werd wel volledig begroeid. Periglaciale verschijnselen uit het Weichselien: jaar In de erop volgende ijstijd bereikte het landijs Nederland niet, maar er heerste wel gedurende lange tijd een poolklimaat. De vegetatie verdween en er ontstond een poolwoestijn. Hierin had de wind vrij spel en er werden op grote schaal dekzanden afgezet. Het zand werd langs de bodem geblazen en zorgde ervoor dat de stenen die aan het oppervlakte lagen werden gepolijst. Soms tot fraaie windkanters. In het reservaat is steen nummer 28 een graniet daar een mooi voorbeeld van Tijdens het Weichselien werd de bodem die in het Eemien gevormd was geerodeerd en de stenen kwamen aan de oppervlakte te liggen. Sommige werden door vorstwerking gespleten tot zogenaamde trollebroden (bijvoorbeeld steen nummer 11 in het Geologisch reservaat). Tussen de platen bevindt zich Holoceen zand met schelpen. Tijdens het Weichselien werd de bodem die in het Eemien gevormd was geerodeerd en de stenen kwamen aan de oppervlakte te liggen. Sommige werden door vorstwerking gespleten tot zogenaamde trollebroden (bijvoorbeeld steen nummer 11 in het Geologisch reservaat). Tussen de platen bevindt zich Holoceen zand met schelpen. Keienvloertjes en abrasie De kleine stenen in het Van der Lijn reservaat zijn op verschillende plaatsen gesorteerd in ringen die op licht hellende delen overgaan in strepen. Helaas zijn deze patronen niet meer zichtbaar door de bedekkende vegetatie. Deze sortering is geen gevolg van golfwerking, want daardoor worden rozetpatronen gevormd. De bij Urk aangetroffen patronen zijn bekend uit arctische gebieden. Ze danken hun ontstaan aan de vorming van ijsnaalden die stenen 6
7 omhoog duwen. Tijdens de dooi zakken de stenen niet meer terug. Oneffenheden in het oppervlak leiden dan tot het ontstaan van cirkelvormige banen, strepen of polygonen. Het oppervlak van het reservaat is vaak beschreven als een abrasievlak, maar is door het voorkomen van bovenbeschreven verschijnselen een periglaciaal oppervlak uit het Weichselien. Daarmee is het uniek, zeker in Europa. Uit het Weichselien is er niet veel bekend over de ondergrond van het gebied Urk- Schokland. Wel werden er rivierzanden afgezet door de IJssel (toen nog zonder verbinding met de Rijn) en de (Overijsselse) Vecht. In figuur xy zijn de oude rivierlopen bij Schokland aangegeven. De Vecht stroomde er ten Noorden van de IJssel ten Zuiden. Langs de rivierlopen werden duinen gevormd, zo n 3-4 meter hoger dan de geulen. Hier vestigden zich de eerste mensen net als op de keileembulten. 2010) Fig xx Reconstructie van de verschillende stadia van het oppervlak van het Van der Lijn reservaat. (Van der Meer, Laban & Rijs, 7
8 Fig xy Diepte van de bovenkant van het Pleistoceen (meters NAP) bij Schokland (doorgetrokken lijn). De gestreepte lijnen zijn de rivierlopen. Zwart: rivierduinen, grijs: keileemvoorkomen. Naar: Van Balen, Holoceen nu Uit het Vroeg Holoceen zijn geen afzettingen bekend. vanaf 5800 jaar geleden werd er veen afgezet. De zeespiegel steeg waardoor vernatting optrad en er veen gevormd kon worden. Ook stagneerde de afvoer van de rivieren door de hogere zeestand: er ontstond een zoetwatermoeras. In de Romeinde tijd vormden Urk en Schokland nog één groot veengebied dat aan het vast land van Overijssel vastzat. Rond het jaar 800 was het een eiland in het Flovomeer geworden. In 1500 waren Urk en Schokland van elkaar gescheiden. De invloed van de zee werd steeds groter: de laatste afzettingen bestaan uit zeeklei. Deze werd vanaf 1600 afgezet en het veen wordt dan afgedekt met een schelprijke kleilaag. In 1859 moest de bewoning op Schokland op last van de overheid beëindigd worden, omdat de Zuiderzee het eiland dreigde te overspoelen. In 1940 kwam er een eind aan de geologische opbouw, omdat de Noordoostpolder toen droogviel. 8
RING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT
dia 1 RING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT Helperzoomtunnel Jan Pieter Schuitemaker Helperzomtunnel dia 3 Geologie Noordoost Nederland GEOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN WAAR WE IN DE GEOTECHNIEK
Nadere informatie2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieDe geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1).
De geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1). Afbeelding I.1. Vorming stuwwal Nijmegen en stuwwal Reichswald Zandige
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 4
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk Samenvatting door een scholier 1218 woorden 10 jaar geleden 5,8 98 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Terra.1 A Het landschap is het uiterlijk van een gebied.
Nadere informatieHet gebied Begrenzing
Cursus Reitdiep Het gebied Begrenzing -In het Oosten: de lijn Westerdijkshorn Wolddijk - Noorderhogebrug -In het Westen: de lijn Zuurdijk Lammerburen - Balmahuizen -In het Noorden: de lijn Onderwierum
Nadere informatie96-(224) 2.0 LOSSE GESTEENTEN
96-(224) 2.0 LOSSE GESTEENTEN Grondboor en Hamer, jrg. 43, no. 5/6, p. 225-227, 3 fig., november 1989 AFZETTINGEN VAN RIJN EN MAAS IN LIMBURG W.M. Felder* In de loop van het Mioceen, 10 tot 7 miljoenn
Nadere informatieIJstijden. Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd
IJstijden Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd IJstijden Glaciaal tijdens het pleistoceen 2.500.000-100.000 jaar geleden 1. ijs duwt de bodem naast en voor zich om hoog en zo ontstonden stuwwalen. 2. ijs
Nadere informatieTexel Landschappelijke ontwikkelingen
Texel Landschappelijke ontwikkelingen Een LIA-presentatie LIA staat voor: Landschappen ontdekken In een Aantrekkelijke vorm. Lia is ook de geograaf die zich gespecialiseerd heeft in de veranderende Noord-Hollandse
Nadere informatie3 Gabbro. 75 Zandsteen. 4 Silurische kalksteen*. 76 Graniet. 6 Graniet. 78 Åland rapakivi. 8 Graniet. 80 Mylonitische graniet.
Gesteentelijst: De determinatie van de gesteenten van het Geologisch Monument Wolterholten is gedaan door W. Bosga in samenwerking met Hellinga, Zandstra, Verhaard en Loman. De stenen zijn genummerd. Enkele
Nadere informatieInhoudsopgave. Bijlagen en Figuren. Behorende bij het Woordenboek van de NVLB. Nederlandse Vereniging van Leveranciers van Bouwgrondstoffen
Nederlandse Vereniging van Leveranciers van Bouwgrondstoffen Bijlagen en Figuren Behorende bij het Woordenboek van de NVLB Inhoudsopgave Figuur 1 Stratigrafische tabel / geologische tijdschaal... 2 Figuur
Nadere informatieVragen over landschappen die we gaan behandelen
Landschappen Vragen over landschappen die we gaan behandelen Wat zijn landschappen? Waar komen ze voor? Hoe zien ze er uit? Welke informatie geven ze? Hoe zijn ze ontstaan? Wat is landschap? Dit? Kerk
Nadere informatieGEOLOGISCHE VERZAMELINGEN IN NEDERLANDSE MUSEA EN INSTITUTEN
GEOLOGISCHE VERZAMELINGEN IN NEDERLANDSE MUSEA EN INSTITUTEN door G.M. RODING In de nu volgende nummers zullen wij telkens Uw aandacht vragen voor één der Nederlandse openbare verzamelingen op "ons" gebied.
Nadere informatieNieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan.
Nieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan. Medio 2015 heeft een graafmachine een grote kuil gegraven onderaan het talud op de hoek van de Groen van Prinstererlaan en de Thorbeckelaan (zie onderstaande
Nadere informatieKustlijn van de Noordzee
International Wadden Sea School www.iwss.org 150.000 jaar geleden - 150.000 jaar geleden was het hele Noordzeebekken bedekt met een dikke ijslaag: dit was de Saale ijstijd. - Alle zeewater was in gletsjers
Nadere informatie6,7. Paragraaf 1, Hoe is het Nederlandse landschap ontstaan. Samenvatting door een scholier 835 woorden 10 januari keer beoordeeld
Samenvatting door een scholier 835 woorden 10 januari 2005 6,7 63 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 8, Landschappen. Paragraaf 1, Hoe is het Nederlandse landschap ontstaan. 1. Landschap: Het
Nadere informatieEen Aardkundige Wandeling in de Appelbergen
Een Aardkundige Wandeling in de Appelbergen door: Anja Verbers februari 2012 A. Luchtfoto Appelbergen B. Hoogtekaart Appelbergen (Bron: resp. Google Earth en AHN) C. Deze wandeling is tot stand gekomen
Nadere informatie3. Hydrologie van Nederland
3. Hydrologie van Nederland 3.1. Geologie In Nederland liggen voornamelijk de geologische lagen van het Kwartair aan de oppervlakte. De oudere lagen uit het Tertiair liggen op grotere diepte; alleen in
Nadere informatieLANDSCHAPSANALYSE. 3: Landschapsvormen Hoog-Nederland. Sabine Geerlings Academie van Bouwkunst - 27 aprii. 27 september 2013 Academie van Bouwkunst
LANDSCHAPSANALYSE 3: Landschapsvormen Hoog-Nederland 27 september 2013 Academie van Bouwkunst Sabine Geerlings Academie van Bouwkunst - 27 aprii Onderwerpen 1. Rivierenlandschap 2. Zandlandschap 3. Krijt-
Nadere informatieSteen 2. college Utrecht oktober 2009 HKU
Steen 2 college Utrecht oktober 2009 HKU Vandaag: Steen Afwerkingen en bewerkingen van steen Steensoorten granieten travertin Sommige breccia s Nieuwe marmersoorten Oude marmersoorten Classificatie, uitgaande
Nadere informatie1 Glaciale invloeden op basis van U1-metingen
1 Glaciale invloeden op basis van U1-metingen 1.1 Samenvatting In de ondergrond van Nederland worden waterspanningen (u1) bij sonderingen gemeten die ver boven de heersende waarde van de stijghoogte kunnen
Nadere informatieVroeger, toen hier ijs lag...
Vroeger, toen hier ijs lag... Opdrachtenboekje bij het geologisch leerpad Datum Naam Boekje Geo-pad 1 Inleiding Vroeger, toen hier ijs lag De titel van dit opdrachtenboekje is niet voor niets gekozen.
Nadere informatiePraktische opdracht Aardrijkskunde het Nederlands Landschap
Praktische opdracht Aardrijkskunde het Nederlands Landschap Praktische-opdracht door een scholier 2220 woorden 15 juni 2007 6,3 33 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Praktische opdracht 3 Inleiding Deze
Nadere informatieIk heb gekozen voor vier gemeenschappelijke deelvragen, deze behandel ik per landschap.
Werkstuk door een scholier 2220 woorden 4 maart 2003 6,1 59 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1.1 Inleiding Nederland, een land wat bestaat uit verschillende soorten landschappen. Al deze landschappen
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense duinen
Werkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense d Werkstuk door een scholier 1890 woorden 30 oktober 2004 7 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde De Loonse en Drunense D A. Tot welk landschapstype behoort het
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieONTSTAAN VAN DE UTRECHTSE HEUVELRUG EN DE EEMVALLEI doorw.h.a. Klein.
ONTSTAAN VAN DE UTRECHTSE HEUVELRUG EN DE EEMVALLEI doorw.h.a. Klein. INLEIDING Voor de ontstaansgeschiedenis van de stuwwal waaruit het Gooi, de Soesterduinen en de Utrechtse heuvelrug zijn voortgekomen
Nadere informatieSectorwerkstuk Aardrijkskunde Landschappen
Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Landschappen Sectorwerkstuk door een scholier 1784 woorden 31 januari 2006 5,8 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Aardrijkskunde P1 De aarde is ongeveer 4,6 miljard. Nederland
Nadere informatieGrondboor en Hamer. Oldenzaal juni pag afb. De steenbank
Grondboor en Hamer 3 1980 pag. 99-104 7afb. Oldenzaal juni 1980 De steenbank T. de Vries In de Zuiderzee kwamen hier en daar ondiepe en tegelijk steenachtige plaatsen voor. Ze werden gemeden door schippers
Nadere informatiestand van het grondwater op het eiland en dat van de omringende polder.
RONALD VAN BALEN Faculteit Aarde- en Levenswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam De Boelelaan 1085, 1081 HV Amsterdam Ronald.van.Balen@falw.vu.nl, www.geo.vu.nl/~balr De ondergrond van Schokland
Nadere informatieBeschrijving lithostratigrafische eenheid
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO Princetonlaan 6 Postbus 80015 3508 TA Utrecht tel. 030 256 48 50 fax 030 256 48 55 Beschrijving lithostratigrafische eenheid Naam beschrijver:
Nadere informatieStichting voor Bodemkartering ~ : 'AGsSNINGEN MBLIOTHBiK
r STICHTING VOOfc BODEMKARTEftlNG Stichting voor Bodemkartering WAGENINGEN ~ : 'AGsSNINGEN MBLIOTHBiK Directeur; Dr.Ir. F..G. Pijl: Rapport no. 543. RAPPORT BETREFFENDE DE BODEMGESTELDHEID VAM ENIGE PERCELEN
Nadere informatieDetermineren van gesteente
Aarde Paragraaf 1 en atlasvaardigheden Determineren van gesteente Als je een gesteente bestudeert en daarna vaststelt wat de naam van het gesteente is, dan ben je aan het determineren. Je kunt gesteenten
Nadere informatieEXCURSIE TE RHENEN OP 13 OKTOBER 1990 van de LANDELIJKE WERKGROEP STEENTIJD
EXCURSIE TE RHENEN OP 13 OKTOBER 1990 van de LANDELIJKE WERKGROEP STEENTIJD Voordracht door Jaap de Vlieger uit Driebergen 1. Even wat geologie van Midden-Nederland We kennen veel tijdvakken bij de ontstaansgeschiedenis
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk3, par. 1, 2, 3
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk3, par. 1, 2, 3 Samenvatting door C. 508 woorden 6 jaar geleden 5,9 15 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Aardrijkskunde Basisboek B39 Ligging van gebergten
Nadere informatieGeschiedenis van de duinen
Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld
Nadere informatieNieuwe zwerfsteenvondsten in de Zanderij Crailoo De bijvangst van graafwerkzaamheden in 2018
Nieuwe zwerfsteenvondsten in de Zanderij Crailoo De bijvangst van graafwerkzaamheden in 2018 Sander Koopman De Zanderij Crailoo is een oude spoorwegzanderij gelegen tussen Hilversum en Bussum. Het zuidelijk
Nadere informatie6, De erfenis van landijs. Samenvatting door Saskia 1715 woorden 8 april keer beoordeeld. Aardrijkskunde.
Samenvatting door Saskia 1715 woorden 8 april 2014 6,6 92 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 5.1 De erfenis van landijs Het Pleistoceen De geologische afzettingen in Nl zijn gevormd in de
Nadere informatieD1 - Karakteristieke werkwijze D2 - Vakinhouden (kgt cursief) D3 - Karakteristieke denkwijzen
Titel: Dekzand in Nederland Vak: Aardrijkskunde Domein: Systeem aarde Sector: Vmbo 3D aspect: denkwijze: patronen werkwijze: modelontwikkeling en -gebruik 1. Intro In deze opdracht gaan de leerlingen op
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 2417 woorden 27 mei 24 5 49 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Inleiding Nederland is een land dat bestaat uit verschillende
Nadere informatieHoofdvraag Hoe zijn de zes belangrijkste Nederlandse landschappen ingericht en hoe is dat te verklaren?
Werkstuk door een scholier 2717 woorden 21 mei 2003 6,3 1219 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdvraag Hoe zijn de zes belangrijkste Nederlandse landschappen ingericht en hoe is dat te verklaren? Deelvragen
Nadere informatieAquiferkaarten van Nederland
Aquiferkaarten van Nederland Inleiding Met behulp van de zelf ontwikkelde kd-lineaal (zie het hoofdstuk over doorlatenheden op deze website) is aan de hand van een 3-tal boorbeschrijvingen een viertal
Nadere informatieDe Wageningse Achtertuin Relatie geologie, landschap, bodem en landgebruik
Inleiding Wageningen University ligt op een schitterende locatie. De omgeving is werkelijk een bodemkundig paradijs. Deze excursie laat zien wat er zo schitterend is. Binnen enkele kilometers gaat de bodem
Nadere informatieDe stenenvondst onder het Waterlooplein te Amsterdam
De stenenvondst onder het Waterlooplein te Amsterdam J. G. Zandstra 1 ) SUMMARY During excavation works for the construction of an underground network below the Waterlooplein, a square in the centre of
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - HAVO/VWO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieLandschap en Bodem Noordoost Veluwe en IJssel- vallei. Toine Jongmans
Landschap en Bodem Noordoost Veluwe en IJssel- vallei Toine Jongmans Nederland : Rijn-Maas delta Nederland is aangevoerd en opgebouwd door rivieren 2,5 miljoen jaar 2,5 miljoen 10.000 jr. geleden Het Pleistoceen
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieDollard: landschapsontwikkeling en geologie van vóór de Dollardinbraken
De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen
Nadere informatieRoestig land. De Wijstgronden
Roestig land De Wijstgronden Verslag van de lezing en excursie van Professor R. T. van Balen en Nico Ettema voor de Werkgroep Geologie en Landschap. Bedafse Bergen, Uden. 10.00-1600 uur. Een mooie herfstdag.
Nadere informatieCursus landschapsgeschiedenis. De ontstaans- en bewoningsgeschiedenis van Appelscha
Cursus landschapsgeschiedenis De ontstaans- en bewoningsgeschiedenis van Appelscha Programma van de cursus 02-04 09-04 16-04 23-04 Ontstaansgeschiedenis Dorpsgeschiedenis Veldnamen Natuur 11-04 25-04 Fietsexcursie
Nadere informatieExcursie zand en grindwinning Azewijnse Broek in Netterden en IJstijdenmuseum Varsselder.
P a g i n a 1 Excursie zand en grindwinning Azewijnse Broek in Netterden en IJstijdenmuseum Varsselder. Op zondag 8 november 2015 verzamelden wij om 10.30u met 13 leden bij de ingang van het IJstijdenmuseum,
Nadere informatieLesbrief Aardkundige Monumenten
milieu Lesbrief Aardkundige Monumenten aardkun milieu Lesbrief Aardkundige Monumenten Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.: 023 514 31 43 Fax: 023 514 40 40 www.noord-holland.nl
Nadere informatieDe Brabantse Wal, Nederland in het klein?
De Brabantse Wal, Nederland in het klein? Samenvatting Hofzaallezing op 26 maart 2019 Door Dr. (VU Amsterdam) Inhoud De Brabantse Wal, Nederland in het klein? 1 Karakterisering van de Brabantse Wal 3 Ontstaanshypotheses
Nadere informatieFysisch milieu. Cursus natuurgids
Fysisch milieu Cursus natuurgids 1 Inhoud 1 Beknopte initiatie in enkele abiotische processen 2 Landschapsvorming in Vlaanderen 3 Bodems 2 1 Abiotische processen 1 Abiotische processen vaststellingen Lithosfeer:vast
Nadere informatieDe geologie van Texel:
Geologie De geologie van Texel: OP EXCURSIE Texel is honderdduizenden jaren ouder dan de andere waddeneilanden. In geologisch opzicht lijkt het Nederland in het klein. Er liggen zelfs stuwwallen. Maak
Nadere informatieTitel van de presentatie 11-07-2012 16:24
2 in relatie tot het grondwater Inhoud van de presentatie Geologische opbouw ondergrond Zeeland Opeenvolging van verschillende lagen Ontstaanswijze Sedimenteigenschappen Indeling ondergrond in watervoerende
Nadere informatieBijlage 4 Bepaling archeologische verwachtingswaarden
Bijlage 4 Bepaling archeologische verwachtingswaarden Hieronder worden de resultaten van de archeologische toets per deelgebied weergegeven. Drieschouwen Binnen de grenzen van het deelgebied Drieschouwen
Nadere informatieFysisch milieu. Cursus natuurgids
Fysisch milieu Cursus natuurgids 1 Inhoud 1 Beknopte initiatie in enkele abiotische processen 2 Landschapsvorming in Vlaanderen 3 Bodems Fysisch milieu Cursus Natuurgids 2 vaststellingen Lithosfeer:
Nadere informatieKNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland
KNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland 15 september 2012 i.s.m. Provincie Noord-Holland o.l.v. Pim Beukenkamp (KNAG) Rob Adriaens (KNAG) Eric Khodabux (Provincie Noord-Holland) Deon Slagter
Nadere informatieBeschrijving lithostratigrafische eenheid
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO Princetonlaan 6 Postbus 80015 3508 TA Utrecht tel. 030 256 48 50 fax 030 256 48 55 Beschrijving lithostratigrafische eenheid Naam beschrijver:
Nadere informatieBodemkunde en bemesting
Bodemkunde en bemesting Bodemkunde en bemesting Aankomend hovenier Ton van Driel Jan de Kort Tweede druk, 2001 BODEMKUNDE EN BEMESTING AANKOMEND HOVENIER Bij het tot stand komen van dit boek is dankbaar
Nadere informatiePost I. A: Oude duinen B: Zeekleilandschap. Bodemgebruik: A: Bos. B: Grasland
Post I Opdracht I: Om welke twee landschappen gaat het? A: Oude duinen B: Zeekleilandschap Grondsoorten: Bodemgebruik: Inrichtingselementen: A: Oud duinzand A: Bos A: Kasteel, woningen B: Jonge zeeklei
Nadere informatieLANDSCHAPPELIJKE ONDERLEGGER
LANDSCHAPPELIJKE ONDERLEGGER 21 Tussen stuwwal en uiterwaard De geschiedenis van Nijmegen is onlosmakelijk verbonden met de ontstaansgeschiedenis van de stad en haar omgeving. Natuurlijke processen hebben
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde De 6 landschappen in Nederland
Werkstuk Aardrijkskunde De 6 landschappen in Nederland Werkstuk door een scholier 1949 woorden 5 juni 2001 6,4 447 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding Voor het maken van dit werkstuk heb ik de
Nadere informatieScriptie Aardrijkskunde De duinen
Scriptie Aardrijkskunde De duinen Scriptie door een scholier 2518 woorden 15 november 2001 6,3 162 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde De Duinen Inleiding De duinen zijn, samen met de waddenzee, Nederlands
Nadere informatieDE STEENGLOOIINGEN LANGS DE ZUIDERZEE
DE STEENGLOOIINGEN LANGS DE ZUIDERZEE door IR. H. G. J. SCHELLING. Over de herkomst van de stenen, die aan de steenglooiingen langs de Zuiderzee zijn gebruikt, is niet veel met zekerheid bekend. Het wellicht
Nadere informatie2. Zijn aarde, grond en bodem drie omschrijvingen van hetzelfde? Geef met behulp van bovenstaande bronnen een omschrijving van deze drie begrippen.
Vragen en opdrachten Bodem van Nederland ORIENTATIE BODEM... 1 BODEMVORMING... 2 ZANDGRONDEN... 5 HOOGVEEN:... 7 LAAGVEEN... 8 ZEEKLEI... 9 RIVIERKLEI... 9 LÖSSGROND... 10 DE BODEMKAART VAN NEDERLAND...
Nadere informatieDE NOORDZEE. Algemeen
DE NOORDZEE Algemeen In de Noordzee is een serie (delta-)afzettingen teruggevonden van voornamelijk kwartaire ouderdom. Vooral bij lage zeespiegelstanden kan er in de Noordzee een fluviatiele sequentie
Nadere informatieDrie aardkundige monumenten
10 Drie aardkundige monumenten Aardkundige monumenten geven iets weer van de ontstaansgeschiedenis van ons landschap. Een geschiedenis die ons honderden, duizenden of zelfs miljoenen jaren terugvoert in
Nadere informatieVerslag geologie excursie ochtend van 4 september.
Verslag geologie excursie ochtend van 4 september. Verslaggever: Rinus Coesel Locaties van de excursie: Met eigen vervoer hebben wij onder leiding van Hans de Jong de volgende locaties bezocht: Nr Locatie
Nadere informatie15/03/2016. Fysisch milieu. Cursus natuurgids. Inhoud. 1 Beknopte initiatie in enkele abiotische processen 2 Landschapsvorming in Vlaanderen 3 Bodems
Fysisch milieu Cursus natuurgids 1 Inhoud 1 Beknopte initiatie in enkele abiotische processen 2 Landschapsvorming in Vlaanderen 3 Bodems 2 1 Tektoniek: de aardkorst beweegt platen bewegen uit elkaar Alfred
Nadere informatieLANDGOED BEERZE. ROUTE 4,2 km
LANDGOED BEERZE ROUTE 4,2 km Een heerlijke wandeling voor de hele familie door de bossen bij Beerze, vlak bij Ommen. Lekker lopen langs heide, stuifduinen en ook via het oude huis Beerze. Route gemaakt
Nadere informatieProfielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003
Profielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003 Een bouwput tussen de Pr. Hendrikkade en de Tramstraat doorsneed het voormalige
Nadere informatieBIS Nederland Symposium 4 februari 2014
BIS Nederland Symposium 4 februari 2014 Landschappelijke bodemkaart, the best of both worlds Gilbert Maas, Bas van Delft & Bart Makaske Inhoud presentatie Waarom een landschappelijke bodemkaart? Hoe hebben
Nadere informatieWad een Workshop Onderzoekstochten 2015
Wad een Workshop Onderzoekstochten 2015 Datum laag water Lauwersoog Naam Locatie/hulpmiddel Locatie(detail) Begeleiders 19-4-2015 18:06 Heffezand Wad/Schip Op het wad tussen Simonszand en de kust 2-5-2015
Nadere informatieBIJLAGE BIJ BRIEF (MET ALS KENMERK: ) Opdrachtgever: Project: Gemeente Nijkerk Historisch onderzoek aan de Stoutenburgerlaan Amersfoort/
BIJLAGE BIJ BRIEF (MET ALS KENMERK: 110301.001725) Opdrachtgever: Project: Gemeente Nijkerk Historisch onderzoek aan de Stoutenburgerlaan Amersfoort/ Nijkerk Het betreft het plangebied voor het toekomstige
Nadere informatieOVERIJSSELS VECHTDAL. ROUTE 33 km
OVERIJSSELS VECHTDAL ROUTE 33 km Geniet van de schoonheid van het Vechtdal door deze prachtige fietsroute te fietsen. Tijdens de route komt u diverse soorten natuur tegen als bos, heide, uitgestrekte grasweide
Nadere informatieBoekverslag door Mart 1381 woorden 28 januari keer beoordeeld. Aardrijkskunde. H2 Landschappen in beweging (BuiteNLand 2Havo/Vwo 3 e druk)
Boekverslag door Mart 1381 woorden 28 januari 2018 n 8 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand H2 Landschappen in beweging (BuiteNLand 2Havo/Vwo 3 e druk) Gesteente veranderd Verwering:
Nadere informatieNOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE
1 3BAUKE TERPSTRA Tolweg 10, 8166 GN Emst, boterpstra@hetnet.nl NOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE De belangstelling voor noordelijke kristallijnen gesteenten heeft zich door de jaren heen vooral
Nadere informatieVraag 1. Geologie en Sedimentatie
Vraag 1. Geologie en Sedimentatie Geef korte antwoorden op onderstaande vragen (gebruik volgend vel papier), ca. 5 min. per vraag. Noordzee Waddenzee zee niveau zee niveau ca. 1 km 1 m Figuur 1. Schematische
Nadere informatiePingoruïnes. Strandheem
Pingoruïnes Op dit punt liggen drie zogenaamde pingoruïnes bij elkaar. Tijdens het ontwikkelen van bedrijventerrein Azeven Noord zijn deze pingoruïnes ontdekt en gerestaureerd. Nu vormen ze een uniek stukje
Nadere informatieEen reis door de tijd
Naam: Een reis door de tijd Met dit werkblad maak je een reis door de tijd. In ongeveer drie kwartier loop je door 400 miljoen jaar. Er is dus geen tijd voor details. Je vindt het Pleistoceen en Holoceen
Nadere informatieKaart 13: Afwateringsgebieden. Afwateringsgebieden. Legenda. IJsselmeer IJsselmeer bij bijzondere omstandigheden
28 Watersysteem en ondergrond Het IJsselmeergebied is het grootste zoetwaterbekken van Nederland en zal in de toekomst steeds belangrijker worden voor de strategische zoetwatervoorziening. Daarnaast vormt
Nadere informatieDE STEEN VAN OVERMARS Geologie rond een steen des aanstoots in de gemeente Winterswijk
Grondboor en Hamer, jrg. 41, no. 5, p. 93-100, 8 fig., oktober 1987 DE STEEN VAN OVERMARS Geologie rond een steen des aanstoots in de gemeente Winterswijk T. Bruins* & E.A. Van de Meene* INLEIDING Het
Nadere informatieFysische geografie van Nederland Landschappelijk Nederland de fysisch-geografische regio s
Fysische geografie van Nederland Landschappelijk Nederland de fysisch-geografische regio s Open uw webbrowser. Ctrl + click op een link Websites hoofdstukken 1 14 Websites Hoofdstuk 1. Inleiding http://worldwind.arc.nasa.gov/
Nadere informatieGEA Leiden 22 maart Plaattektoniek: Rond Over In Door. Dr Bernd Andeweg. Aardwetenschappen, Vrije Universiteit
GEA Leiden 22 maart 2011 Plaattektoniek: Rondjes Rond Over In Door de Aarde Dr Bernd Andeweg Outline Actualiteit 1: Aardbeving Nederland? Actualiteit 2: Japan Actualiteit 3: meer aardbevingen? Rondje 1:
Nadere informatieBeschrijving lithostratigrafische eenheid
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO Princetonlaan 6 Postbus 80015 3508 TA Utrecht tel. 030 256 48 50 fax 030 256 48 55 Beschrijving lithostratigrafische eenheid Naam beschrijver:
Nadere informatieFig 1 Overzicht van de ligging van de stuwwallen die tijdens de vierde uitvloeiingsfase zijn ontstaan (naar Jelgersma en Breeuwer)
GAASTERLAND, EEN VERRASSEND GEOLOGISCH WAARDEVOL IANDSCHAP Gerard Gonggrijp Gaasterland in Zuidwest-Friesland is een van de 43 gebieden die voorkomen op een overzichtskaart met de meest waardevolle aardwetenschappelijke
Nadere informatieFiguur 4.1 Stroomschema archeologie gemeente Terneuzen
Gemeentelijk beleid Algemeen Op 27 januari 2011 is door de gemeenteraad van Terneuzen het interim beleid archeologie vastgesteld. De insteek van dit beleid is het regelen van archeologie in ruimtelijke
Nadere informatieHet landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur
Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur Onderzoek stuifzandprocessen in relatie tot beheer 20-06-2013, Michel Riksen Inhoud Inleiding stuifzand als geomorfologische eenheid Onderzoek stuifzand
Nadere informatieNijmegen, anders bekeken (2).
Nijmegen, anders bekeken (2). De van Welderenstraat, wie kent hem niet? Dé straat voor bijzondere winkeltjes, dé straat voor verrassingen en ook een straat die haar 19de eeuwse uitbreidings- bouwsfeer
Nadere informatieEen reis door de tijd
Naam: Een reis door de tijd Met dit werkblad maak je een reis door de tijd. In ongeveer drie kwartier loop je door 400 miljoen jaar. Er is dus geen tijd voor details. Je begint beneden bij de 4D-globe.
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1, Mens en Milieu
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1, Mens en Milieu Samenvatting door een scholier 2542 woorden 24 januari 2006 6 11 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Atlantis Samenvatting Aardrijkskunde
Nadere informatieNL3D. Inleiding. Werkwijze. Boringen. Geologisch raamwerk
NL3D Inleiding NL3D (Nederland in 3D) geeft een gedetailleerd driedimensionaal beeld van de ondergrond. In het model is de ondergrond opgedeeld in voxels (blokken) van 250 bij 250 meter in de horizontale
Nadere informatieDe kracht van het water pracht van de vallei meer dan jaar landschapsdynamiek in de Dijlevallei
De kracht van het water pracht van de vallei meer dan 10.000 jaar landschapsdynamiek in de Dijlevallei Gert Verstraeten Afdeling Geografie en Toerisme, Departement Aard- en Omgevingswetenschappen, KU Leuven
Nadere informatieIn welk landschap horen windmolens thuis? Het verhaal onder en achter de landschappen in de gemeente Enschede Dick Schlüter
In welk landschap horen windmolens thuis? Het verhaal onder en achter de landschappen in de gemeente Enschede Dick Schlüter Van IJstijden naar ons huidige Holoceen; ongeveer 10.800 jaar geleden. Het klimaat
Nadere informatie1 Grond Bodem Minerale bestanddelen Organische bestanddelen De verschillende grondsoorten 16 1.
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Grond 9 1.1 Bodem 9 1.2 Minerale bestanddelen 11 1.3 Organische bestanddelen 13 1.4 De verschillende grondsoorten 16 1.5 Afsluiting 17 2 Verzorging van de bodem 19 2.1
Nadere informatie