Raam UDC Window casement

Transcriptie

1 UDC Window casement Vensters met openslaande ramen Windows with folding casements H. Janse RVblad 01-1 Voor de bouwwijze van de Nederlandse burgerlijke bouwwerken is door de eeuwen kenmerkend geweest, dat bij het bouwen houten raam- en deurkozijnen eerst werden gesteld en daarna het metselwerk er omheen is aangebracht. Dientengevolge staan de kozijnen doorgaans zoveel mogelijk naar de buitenkant van de gevel. Het kozijnhout droeg mede het gebouw. Het werd fors gedimensioneerd ten opzichte van bijvoorbeeld de Franse vensters. Verondersteld wordt dat deze bouwwijze afkomstig is uit de houtbouw. Die was in de steden tot in de late Middeleeuwen de belangrijkste methode en heeft op het platteland tot ver in de 19de eeuw haar stempel gedrukt op de gebruikelijke constructies. In streken, die beheerst werden door het bouwen in steen, spaarde men in de muren tijdens het bouwen rechthoekige gaten uit, waarin later van binnen uit afdichtingen van hout en glas werden geplaatst. In de ons omringende landen geschiedt dat in de traditionele bouw nog steeds zo. In dat geval moet de overspanning van het gat door een natuurstenen latei of een bakstenen strek zonder tussenondersteuning worden geformeerd. De maat van die overspanning is dan ten hoogste 1,20 tot 1,50 m. Als er een houten kruiskozijn is aangebracht, waarvan de middenstijl het bovenliggende metselwerk en de eventueel daarin opgelegde balklagen mede draagt, kan de totale overspanning van de vensteropening tot 1,80 m breed zijn. Bij restauraties werden gevonden bouwsporen soms foutief geïnterpreteerd, waardoor verkeerde kozijnen en ramen zijn gemaakt. De navolgende gegevens willen een hulp zijn bij het opsporen van de juiste vensterconstructies. 1. Amsterdam, stadhuis. lade-eeuwse gravure. Het stadhuis van Amsterdam In de 17de eeuw trad in Nederland een nieuw type bouwmeester naar voren, die niet afkomstig was uit het vaderlandse bouwvak maar een kunstenaar die in het buitenland een deel van zijn opleiding had genoten en daar ervaring had opgedaan. Eén van de eersten, die op deze wijze naar voren kwam, was Jacob van Campen. De bouw van het stadhuis van Amsterdam, thans Paleis op de Dam, werd begonnen in Een wereldlijk gebouw van dergelijke afmetingen was in een Nederlandse stad nog nooit tot stand gekomen. De architectuur van de gevels wordt beheerst door de gaten waarin de ramen staan, de vensters. In de met zandsteen beklede gevels zijn de houten ramen tamelijk ver naar achteren geplaatst en zijn daarom van ondergeschikt belang. De stenen lateiconstructie boven de gaten is berekend op een overspanning van 1,35 m. Op een schilderij dat J. Lingelbach omstreeks 1654 maakte van het stadhuis in aanbouw (Rijksmuseum Amsterdam) is te zien, dat in de vensteropeningen van de beide bovenste verdiepingen nog geen kozijnen zijn aangebracht, een werkwijze die geheel tegen de Nederlandse traditie ingaat. Op een gravure van latere datum afb. 1 kan men waarnemen, dat het onderste gedeelte van de vensters na het openen van de ramen een ongedeelde opening vertoont zonder de gebruikelijke middenstijl. De ramen in de onderste helft van de openingen draaiden zonder kozijnen direct in een steensponning. Bij de vensters van de hoofdverdiepingen waren in de bovenste helft twee glasvakken, waarbij het glas-in-lood bij het in elkaar zetten van het houtwerk daarin opgesloten moet zijn geweest (DOCblad Raam 01). Halverwege de regel in het midden, die men als kalf zou kunnen aanduiden, bevond zich de scheiding met de draaiende onderramen. In het midden van de onderste helft was een naad met twee aanslagsponningen, waarop de beide delen tegen RDMZ RV 1989/15-22

2 IR aam RVblad 01-2 elkaar sloten, zonder dat er een vaste stijl was. Men kan hier dus niet van een kruiskozijn spreken. Wij hebben hier te maken met een eerste voorbeeld in Nederland van een venstertype met twee tegen elkaar sluitende vleugels, zoals dat in Frankrijk gebruikelijk was. In de beide draairamen waren ook nog luiken aangebracht. Reconstructie van deze ramen was mogelijk, omdat in 1935 in de onderbouw van het Paleis een tweetal originele ramen tevoorschijn kwam. Dit waren nog afwijkender typen, waarbij de constructie geheel ondergeschikt was aan de vorm (DOCblud Raam 02). Aan de buitenkant waren traliehekken, die de opening in zeven maal zeven vakken verdeelde. De ramen erachter dienden deze verdeling te krijgen. Er werden twee zware stijlen gemaakt op 3/7 en 4/7 van de breedte. Die op 3/7 van rechts vormde de naald tussen twee draaibare delen. In de hoogte kwam op 3/7 een regel. Daaronder waren twee luiken binnen het raamhout ter grootte van drie maal drie vakken. In het overblijvende middenvak was een apart luikje, dat afgehangen was aan de stijl op 3/7 van links. Zelfs het glasin-loodpatroon volgde het traliemotief, door de buitenzijden ervan als belijning te gebruiken, waardoor een afwisseling van brede en smalle glasstroken ontstond. Het stadhuis van Enkhuizen In 1688 bouwde de Amsterdamse architect Steven Vennecool, zoon van een tekenaar van Jacob van Campen en zelf ook bij de afbouw van het stadhuis van Amsterdam betrokken, het Enkhuizer stadhuis afb. 2. Dit gebouw heeft een voorgevel, die met Bentheimer zandsteen bekleed is, en zijgevels en een achtergevel, die geheel uit baksteen bestaan. Het gebouw is nog steeds in het bezit van openslaande ramen (LIKblad Raam 03). De ramen op de hoofdverdieping liggen diep in de gevels verzonken en hebben een dun geprofileerd randhout. Van een kozijn kan niet gesproken 2. Enkhuizen, stadhuis. Foto RDMZ. 3. Rheden/De Steeg, kasteel Middachten. Foto RDMZ 1949.

3 RVblad Bergen op Zoom, Markiezenhof; achtervleugel. Foto RDMZ. worden. Een venster is door een kalf verdeeld in een boven- en ondergedeelte. De beide vakken van het bovendeel zijn vast en gescheiden door een geprofileerde naald. Het ondergedeelte heeft hetzelfde uiterlijk, maar de beide vleugels zijn draaibaar en sluiten bij de naald tegen elkaar. De ruiten (22 x 18 cm) zijn in houten roeden gevat. Er zijn geen binnenluiken. De vensteropeningen zijn 1,30 m breed, het randhout meet 8 x 20 cm. De vensters van de onderste en de bovenste verdieping zijn lager en hebben twee draairamen. Andere toepassingen in de 17de eeuw Ook andere gebouwen hebben openslaande ramen gehadz. In het stadhuis van s-hertogenbosch werd in 1744 melding gemaakt van uytmaaken het getal van 41 openslaande Ramen, welcke zoude moeten worden verandert in Engelse schuyframen.... Het kasteel Middachten, waarbij Steven Vennecool betrokken was bij de herbouw in , heeft waarschijnlijk ook dergelijke ramen gehad afb. 3. Op grond van aangetroffen sporen menen wij, dat ook het Huis De Pinto, Sint Anthoniebreestraat 69 in Amsterdam, openslaande ramen heeft gehad3.bij de restauratie kreeg de gevel zwaar gedimensioneerde kruiskozijnen. 18de eeuw Omstreeks 1700 kwam François Egon de la Tour d Auvergne als markies naar Bergen op Zoom. Het spreekt haast vanzelf, dat hij bij een modernisering in de achtervleugel van het Markiezenhof ramen liet aanbrengen, die ontleend zijn aan de hoofse bouwwijze van zijn vaderland (DOCblad Raam 04). Kenmerkend is, dat de ramen bijna tot op de met parket 5. Kasteel Amstenrade (L.), achterzijde. Foto RDMZ RDMZ RV 1989/15-23

4 RVblad Amsterdam, Amstel, 58, voormalige Franse Schouwburg. Foto RDMZ. belegde vloer van het vertrek doorlopen, waardoor zij fenêtres à terre werden genoemd afb. 4. Zij sluiten zonder tussenstijl met een naald aan elkaar. Het bovenlicht van de raampartij zit vast. Omdat de ramen zo ver naar beneden doorliepen, moest onderaan een smeedijzeren hekje gemaakt worden om te voorkomen, dat men uit het venster viel. Een dergelijk element wordt een Frans balkon genoemd. In de Zuidelijke Nederlanden kwam het Franse venster langzamerhand algemeen in gebruik. In Zuid-Limburg, een legpuzzel van staatkundige territoria, komt dit raamtype in het midden van de 18de eeuw vanuit het Luikse. H. Moretti voorzag in 1751 de nieuwe oostelijke vleugel van de abdij Rolduc van Franse vensters en architect Bartholmé Digneffe maakte in 1781 het ontwerp voor het kasteel Amstenrade met dezelfde ramen, voorzien van getoogde bovendorpels afb. 5. J.P. van Baurscheit de Jonge, die vooral in Zeeland belangrijke gebouwen ontwierp, kwam uit Antwerpen. Bij de bouw van het huis Van de Perre (thans Recht- 7. Amsterdam, Paleis op de Dam, voor bank) in Middelburg paste Van Baurscheit in 1765 het Franse venstertype toe. Het voegt zich uitstekend in de zeer vlakke classicistische opzet van de hoefijzervormige gevel. Langzamerhand zouden de voorbeelden in de Noordelijke Nederlanden veelvuldiger worden. In 1786 werd in Amsterdam de Franse Schouwburg (thans Kleine Komedie) aan de Binnen-Amstel gebouwd naar ontwerp van de stadsarchitect Abraham van der Hart. Voor het eerst paste hij in Amsterdam de Empire-vleugelvensters toe, doorlopend tot op de vloer en met Franse balkons afb. 6. De vensters hebben aan de buitenkant een brede geprofileerde omlijsting. Van der Hart noemde de vensters in één van zijn maandrapporten draairamen ; het inmiddels verdwenen hekwerk noemde hij balkon 4. Van der Hart heeft het Franse venster in vele van zijn bouwwerken toegepast. Het blijkt evenwel, dat het een kwestie van welstand was. In het pand Herengracht 475 te Amsterdam, dat hij in 1792 verbouwde, kreeg de voorgevel de favoriete vensters met twee dure grote ruiten in de breedte. In de achtergevel kreeg hetzelfde pand traditionele schuiframen met drie minder kostbare ruiten in de breedte. Datzelfde komt onder meer ook voor in het pand Nieuwe Gracht 74 te Haarlem (1790). Veranderingen aan het Paleis op de Dam In 1808 betrok koning Lodewijk Napoleon het stadhuis van Amsterdam en liet het door architect B.W.H. Ziezenis verbouwen tot paleis. Het gebouw kreeg bij die gelegenheid naar binnen draaiende ramen van het Empire-type, met in iedere vleugel één ruit in de breedte en drie in de hoogte. De twee onderste vakken konden draaien afb. 7. In 1935 werd na onderzoek besloten de oude raamvorm weer na te volgen. Het is de moeite waard een enkel citaat uit de overwegingen, neergelegd in het in noot 1 aangehaalde artikel van De Bie Leuveling Tjeenk, weer te geven. Het wil haar (de begeleidende Rijkscommissie) voorkomen, dat reeds volgens de begrippen ten tqde van Koning Lodewijk Napoleon de oude raamconstructie te hinderlijk tochtte, alsook een behoorlijke venti-

5 RVblad 01-5 Noten J. de Bie Leuveling Tjeenk, De restauratie van de ramen in het Koninklijk Paleis te Amsterdam, Oudheidkundig Jaarboek = Bulletin NOB 1936, 69. H. Janse, Vensters met openslaande ramen in de tweede helft van de 17de eeuw, Bulletin KNOB 77 (1978), H. Janse, art. tit. 4 C.A. van Swigchem, Abraham van der Hart , Amsterdam 1965, J. Gratema, De nieuwe ramen in het paleis op den Dam te Amsterdam, Oudheidkundig Jaarboek = Bulletin NOB 1936, Amsterdam, Paleis op de Dam, huidige toestand. latie werd gemist, en dat men daarin één van de redenen van de wqziging door Ziezenis mag zien. BJ het nadere bepalen van de vorm voor de nieuwe ramen wachtte de Rijkscommissie zich er voor om te vervallen in de fout, die naar hare meening de stadsbouwmeester toen ter tjd had begaan, namelijk de gevels te verminken door ramen in de vormgeving van eigen tud. Men besloot zich dus te baseren op de 17de-eeuwse vormen en constructies, maar maakte daarbij de fout een kruiskozijn te maken afb. 8. Het één en ander leidde tot felle protesten, neergelegd in een artikel van ir. Jan Gratema5, volgend op het al eerder genoemde artikel in hetzelfde Oudheidkundig Jaarboek. Het voorgaande weerspiegelt de noodzaak van een zorgvuldig onderzoek van een gebouw en zijn vensters, voorafgaande aan een restauratie. Het venster is tevens een afspiegeling van de voortdurende veranderingen, die dit belangrijkste architectuuronderdeel gedurende de eeuwen heeft ondergaan. Zonder vensters kon men immers een ruimte niet waarnemen en juist de omsluiting van ruimten is de opgave van de architectuur. Summary A characteristic feature of the method of construction used in Dutch civil architecture through the ages is the fact that the wooden door and window frames were put in first and the brickwork was then filled in around them. It was rare for builders to leave rectangular gaps in the walls which were later fitted from within with wooden and glass doors and windows, as was the custom in neighbouring countries from the 16th c. onwards. In the Amsterdam Town Hall (now the Royal Palace), which was built around 1650, windows were built opening inwards, instead of the traditional mullioned and transomed windows. A similar design was used in several other 17th c. buildings. In the 18th c., under the influence of French and Belgian architecture, fenêtres à terre (i.e. French windows) were introduced. In 1808, the windows in the Royal Palace in Amsterdam were replaced by French windows on the orders of King Louis Napoleon. The reinstatement of the old-style windows in 1935 provoked a flood of criticism. RDMZ RV 1989/15-24