EXTRA. Verslavingservaringsdeskundigheid. & Maatschappelijk herstel: het zwarte gat na de behandeling. fotoarchief: Kees C. Keuch

Transcriptie

1 fotoarchief: Kees C. Keuch Verslavingservaringsdeskundigheid & Maatschappelijk herstel: het zwarte gat na de behandeling

2 0-nummer Extra januari 2008 Van de redactie 0-nummer is een cliëntgestuurd project van de Cliëntenraad JellinekMentrum.De cliëntenkrant is gemaakt voor en door (ex) cliënten van de Jellinek. c o l o f o n Redactie: Reinier Schippers Kees C. Keuch Medewerkenden: Alie Weerman, Anne Goossensen, Bani da Lima, Frans Leenders, Gert de Haan, Harry Kempff, Jos Oude Bos, Martinus Stollenga, Niels Höfelt, Petra van Dam, Rudolf Beijerman entony Raedecker Pre-press en druk: Anke Brinkman Grafisch Buro Haarlem Redactieadres: Redactie 0-nummer p/a Cliëntenraad JellinekMentrum Postbus AS Amsterdam E: nulnummer@jellinek.nl Site: i n h o u d 2-3 Van de redactie 4 Column Alie Weerman 5-7 Compilatie reacties 8 Derde bron van kennis 9 Dansen door de lappenmand Praten over en praten uit 12 Jelly Quack 13 Gedachten Ervaringsdeskundigheid in de verslavingshulpverlening 16 Nieuwe rol voor professionals 17 Proloog VWS Ongevraagd advies ingediend Geen nazorg maar vervolgzorg 22 Zorgen over nazorg Visie op verslaving Herstel, empowerment en nog zo wat zaken 28 Nulnummers op website Voor reacties en ingezonden brieven en voor toestemming voor het geheel of gedeeltelijk overnemen van berichten en/of artikelen uit het 0-nummer kunt u contact opnemen met de redactie via ons adres. Beste lezers, Voor u ligt het 0-nummer Extra. Het is een andere krant dan u van ons gewend bent. Hij wijkt af van de reguliere edities, omdat wij hebben besloten om twee actuele thema s, die momenteel de gemoederen in verslavingsland hevig in beroering brengen, te laten toelichten door ter zake deskundigen. Extra dik, maar ook, naar wij hopen, extra interessant. We zijn er trots op dat allen, die wij om medewerking verzochten, enthousiast de handschoen hebben opgepakt en hun bijdrage hebben geleverd. Zodat u, lezers geïnformeerd wordt over de laatste stand van zaken met betrekking tot verslavingservaringsdeskundigheid en maatschappelijk herstel vanuit verslavingsperspectief. Wij begonnen onze plannen te maken voor dit 0-nummer Extra, nadat er op Internet een discussie losbarstte over ervaringsdeskundigheid vanuit verslavingsperspectief. Bovendien constateerden wij dat het thema maatschappelijk herstel evenzeer volop in de belangstelling staat en nog steeds extra aandacht behoeft. De trouwe lezer van het 0-nummer weet dat wij al eerder publiceerden over dit thema: het blijft actueel. De directe aanleiding voor de internetdiscussie over ervaringsdeskundigheid, was een column van Alie Weerman (docent Hogeschool Windesheim), die werd gepubliceerd in het blad Sozio. U kunt deze enigszins provocatieve tekst lezen op pagina 4, waar hij integraal staat afgedrukt. Uit de golf van verkeer, die volgde op Alie s betoog hebben wij enige high lights verzameld, die staan afgedrukt na de column. Uiteraard heeft Alie weer gereageerd, zoals u kunt lezen. Maar ook Anne Goossensen (lector verslavingszorg) laat vanuit haar expertise haar licht schijnen op deze materie. Het laatste woord over het begrip ervaringsdeskundigheid is nog lang niet gesproken. Al lezende komen wij tot de conclusie dat het nu zaak is om landelijk de koppen bij elkaar te steken en te komen met gezamenlijke initiatieven om duidelijk te maken dat, daar waar het gaat over verslaving, er sprake is van een unieke ervaringskennis. De behandeling van verslaafden en de omgang met verslaafden in herstel vragen een specifieke benadering van hulpverleners en andere betrokkenen. De uitkomst van de wijziging in het zorgstelsel zal moeten zijn dat vraagsturing het zorgaanbod gaat bepalen. De vraag van de patiëntcliënt/zorgconsument moet leidend worden voor het zorgaanbod, met name in de verslavingszorg. In dat licht is het cruciaal dat verslavingservaringskennis als begrip verder wordt ontwikkeld. Deze kennis zal dan door de opleiding en scholing van ervaringsdeskundigen serieus aan te pakken, kunnen worden ingezet om de organisatie en het behandelaanbod van de verslavingszorg werkelijk te veranderen.

3 Hoezo Nazorg? Het overgrote deel van de cliënten die een behandeling succesvol afronden, komen hierna nog steeds terecht in een groot zwart gat. Geen situatie die de kans op herstel ten goede komt, integendeel. In 2003 stelde KPMG (accountancy en belastingadvies) in een rapport ( Nazorg: winst of verliespost? ) al vast, dat geld investeren in nazorg voor cliënten in de verslavingszorg geld oplevert. De maatschappelijke kosten van verslaving zullen niet alleen fors verminderen, maar er is zelfs sprake van maatschappelijk rendement: verslaafden in herstel worden namelijk weer economisch productief. Het is dus van algemeen belang dat er geïnvesteerd gaat worden in het duurzame herstel van de individuele verslaafde. Vervolgzorg dient al bij de aanmelding een vast onderdeel te zijn van het behandelplan: continue zorg, in de woorden van Bani da Lima, is het doel. Wij vinden bovendien dat maatschappelijk herstel hoog op de agenda moet komen te staan van beleidsmakers (lokaal en nationaal), alle professionals in de verslavingszorg, zorgverzekeraars, maar ook woningbouwverenigingen, Sociale Diensten, UWV en alle anderen, die direct betrokken (zouden moeten) zijn bij verslaafden in herstel. Wij werden gesterkt in deze opvatting, toen er in de regeringsverklaring stond: Hoogwaardige verslavingszorg is mede gericht op arbeidsrehabilitatie en re-integratie. Drie maanden later stonden er vervolgens in de Proloog van Minister Klink van VWS beleidsvoornemens geformuleerd, die zowaar werden gepresenteerd als een plan van aanpak. Op pagina 17 worden enkele belangrijke punten uit deze proloog opgesomd. Sinds 1998 komt het landelijk netwerk cliënten raden in de verslavingszorg, twee keer per jaar bijeen. Deze bijeenkomsten vormen de motor van de verdere emancipatie van (ex)cliënten in de verslavingszorg. Dit netwerk heeft geïnspireerd op de Proloog, een uniform verzwaard ongevraagd advies met betrekking tot maatschappelijk herstel, opgesteld. Meerdere cliëntenraden hebben dit advies ingediend bij de directie van hun verslavingszorginstelling. De bal ligt nu bij de bestuurders van deze zorginstellingen om gezamenlijk op te trekken richting Den Haag, om bij minister Klink de zak met euro s op te eisen, die nodig is om deze beleidsvoornemens te concretiseren (op pagina staat het voorbeeld van deze brief afgedrukt). Wij zullen, zoals u van ons gewend bent, dit proces kritisch blijven volgen. Tenslotte realiseren wij ons dat de inhoud van dit 0-nummer Extra voor lezers, die niet dagelijks intensief betrokken zijn bij het kritisch volgen van het beleid rond verslavingszorg, niet bepaald Sport in Beeld is. Wij hopen dat deze lezers wellicht door het aangeboden leesvoer geïnspireerd raken en (zonodig) meer begrip krijgen voor het verslavingsperspectief. Of in ieder geval nieuwe kennis verwerven over de strijd die de verslavingscliëntenbeweging al jaren voert om het verslavingscliëntenperspectief zo breed mogelijk onder de aandacht te brengen. Misschien is het af en toe taaie kost, maar met wat doorbijten zullen deze lezers merken dat hetgeen zij lezen informatief en verhelderend is. foto: Kees C. Keuch De Redactie. 3

4 Ervaringsdeskundigheid Alie Weerman Het (hebben) ervaren van een probleem wordt steeds vaker als een vorm van deskundigheid gezien. In onze minor Verslavingskunde van Hogeschool Windesheim merk ik dat de doorleefde verhalen van cliënten en ex-cliënten er bij studenten ingaan als Gods woord in een ouderling. Het werken met ervaringsdeskundigen is in, het verhoogt de status en aantrekkelijkheid van je hulpverlenings en onderwijsprogramma. Toch bekruipt me steeds vaker een gevoel van onbehagen bij dit didactisch gebruik van deze persoonlijke verhalen. De nogal eens op soapseries lijkende colleges, vind ik meestal niet deskundig. De lessen van het leven kunnen ons wijs maken, maar een door (psychiatrische of verslavings)ervaringen gerijpt mens is nog niet kundig in een bepaald vak. Kundig zijn in een vak bijvoorbeeld dat van hulpverlener betekent je laten inwijden in de traditie van het beroep, de stand van onderzoek, de ontwikkelde praktijken en de ervaringen van duizenden mensen die zich daar mee bezig hielden en houden. Deze zijn vastgelegd en keer op keer beproefd in onderzoek, richtlijnen en methodieken. Wat werkt is in artikelen en boeken vastgelegd. Een (wetenschappelijke) theorie is niets minder dan de gestolde ervaring van vaak tienduizenden cliënten en hulpverleners. Het goeroe-achtig aura dat sommige ervaringsdeskundigen uitstralen ( ik heb alles meegemaakt, je hoeft mij niets meer wijs te maken ) kan een gelijkwaardig gesprek belemmeren. Studenten voelen zich in de ogen van de gelouterde ervaringsdeskundigen nogal eens studentjes die slechts uitgaan van boekenwijsheid. Een wat algemener gesprek met de ervaringsdeskundige over wat werkt in de hulpverlening is lastig, want wie heeft nu het lef om de zeer persoonlijke, heilig aandoende ervaringen van iemand die uit de diepste diepten is opgestaan, kritisch te bevragen? Dat dóe je niet. Zelf dit kritische stukje over ervaringsdeskundigheid voelt al als een vloek in de kerk. De kracht van de ervaringsdeskundige is zijn persoonlijke betrokkenheid. Dit is tevens zijn zwakte. De persoonlijke ervaringen worden soms boven elke kritiek verheven: je komt er nog wel achter hoor ik dan. Sommige ervaringsdeskundigen doen wél een opleiding (SPW*, SPH*, MWD*) en gaan als ervaringsdeskundig professional de hulpverlening in. Dat kan leiden tot een spagaat tussen de boven elke twijfel verheven beleefde persoonlijke verklaringen voor het probleem en andere, in de hulpverlening geaccepteerde visies. Een goeroe-achtig optreden spoort niet met een professionele houding. Anderzijds kan het persoonlijke integreren in het professionele óók leiden tot een krachtige en effectieve professionele houding, waarin een evenwicht is gevonden tussen distantie en betrokkenheid. Het persoonlijke verhaal motiveert en het geeft cliënten hoop: als het hém gelukt is, kan het dus tóch. Een overwonnen probleem dwingt respect af. De ervaringsdeskundige kan als identificatiemodel gaan fungeren: men kan van loser, overwinnaar worden. Toch vind ik deze overwinnaars in de verslavingszorg vaak niet écht vrij van drugs : hun leven draait nog steeds om het middel, maar nu in een rol met meer status. Het bezig blijven in de verslavingszorg door ex-cliënten komt op mij soms over als een gedwongen keuze. Als een substituut-verslaving. Echt vrij zijn van een verslaving houdt in dat de blik gericht wordt op ándere zaken dan problemen met middelen. Dat je weer diverse rollen in de samenleving op je neemt, vooral ook lós van de wereld van de verslaving en hulpverlening. Dat is vaak lastig, omdat de samenleving stigmatiseert en voor kwetsbare groepen niet vrijelijk toegankelijk is. Een rolomkering van loser naar winnaar in de marginale wereld van de verslavingszorg is één, een groei van marginaal burger naar volwaardig participant in de samenleving is een ander verhaal. Daar is nog een wereld te winnen. *SPW: Sociaal Pedagogisch Werk *SPH: Sociaal Pedagogische Hulpverlening *MWD: Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Deze column is eerder verschenen in SOZIO, vakblad voor sociale en pedagogische beroepen. 4

5 Compilatie reacties op column ervaringsdeskundigheid Om met je eerste zin te beginnen; ik kan mij herinneren dat ik je wel eens gezegd heb dat ervaren een ding is, maar dat ervaringsdeskundigheid wat anders betekent. Wij zijn het niet met je eens als je de colleges vergelijkt met een soapserie die in jouw ogen niet deskundig is. Dat je een stigma veroorzaakt met je uitspraken vinden wij jammer. Je suggereert dat bijvoorbeeld P. en ikzelf, die opleidingen hebben gevolgd, niet los kunnen komen van onze verslaving. Dit is natuurlijk in onze visie je reinste flauwekul. Waar denk je dat professionals hun zogenaamde kennis vandaan hebben gehaald? Hoe verklaar jij aan ons dat er toch nog zoveel verslaafde mensen rondlopen als deze zogeheten professionals het allemaal zo goed weten? Het is niet zo, dat wij het helemaal oneens zijn met jouw betoog, maar wij vinden het ook noodzakelijk dat je het kaf van het koren kan scheiden. Je kan er vanuit gaan dat P. en ik meer hebben gezien en geleerd, dan alleen onze achtergrond op het gebied van verslaving doet vermoeden. Wij zijn buiten de verslaving zeer geïnteresseerd in de wereld om ons heen. Je kunt zeggen dat wij algemeen ontwikkelde mensen zijn. Daarentegen komen wij vaak professionals tegen die met oogkleppen op leven, doordat ze alleen maar denken verstand te hebben van verslavingsproblematiek. Het kan in onze optiek niet zo zijn dat jouw studentjes ons slechts als goeroes zien. Mijn ervaring is dat studenten zeer kritisch kunnen zijn naar de samenleving en dus ook naar ons. Inderdaad vertel ik een doorleefd verhaal, ik heb het tenslotte ervaren, iets waar ik niet trots op ben, maar wat me wel heeft gemaakt wie ik ben; het heeft de kwaliteit van mijn leven enorm verbeterd!! Wat ons de, ervaringsdeskundigen, juist enorm frustreert, en ik draai dus om wat jij schrijft, is de vaak goeroeachtige houding van de hulpverleners: wij weten wel wat goed voor jou is. machtsverhouding cliënt/ wetenschapper is daarvoor te ongelijk. Wat ik lees in de column van Alie is vooral een persoonlijke ervaring en een persoonlijke mening. Dat is legitiem. Een column is immers geen wetenschappelijk betoog. Een column moet prikkelen en dat is gelukt. In die zin is de column geslaagd. In de eerste plaats deel ik niet jouw ervaring; in het contact met ervaringsdeskundigen, (ex-) cliënten en leden van cliëntraden dat er goeroes tussen lopen. Ik was aanwezig op het congres landelijke cliëntenraden verslavingszorg in mei 2007 en ik zag veel betrokken mensen met veel kennis van zaken. In de tweede plaats ben ik het niet eens met jouw mening, die verwoordt staat in de laatste alinea van de column. Het leven van deze overwinnaars draait niet om het middel, maar om het verbeteren van de zorg die zij van binnenuit kennen en meegemaakt hebben. Dat dit tevens een zinvolle invulling van het leven is, die misschien ook nog statusverhogend werkt, is alleen maar mooi meegenomen. Na het lezen van uw column en uw kijk op ervaringsdeskundigen en de verslavingszorg op zich, moest ik denken aan Manuel uit de TV serie Fawlty Towers. In één van de afleveringen zegt hij het volgende: I can speak very good english, I learn it from a book. Ik moet dan een beetje aan u denken en word dan een beetje droevig. Volgens mij komen wij langzaam tot de kern van de zaak. Vanaf het begin is er gezegd dat het nodig is dat wij tot elkaar moeten komen, omdat je volgens mij dan een betere waarheid vindt dan los van elkaar. Iemand die opgeleid is heeft beslist niet die ervaringskennis, tenzij hij of zij natuurlijk foto: Kees C. Keuch Ik weet dat er onder ervaringsdeskundigen mensen rond lopen die denken de wijsheid in pacht te hebben, volgens mij kan je dit ook weer omdraaien. Veel hulpverleners denken dat ze de wijsheid in pacht hebben, die reflectie vind ik in jou stuk niet terug. Volgens mij hebben P. en J. gelijk en lopen veel wetenschappers/ hulpverleners met oogkleppen op. Probeer niet te beweren dat wetenschappers luisteren naar wat cliënten nu eigenlijk willen: de 5

6 zelf ervaringskennis heeft. Ik pretendeer beslist niet dat ik een wetenschapper ben. Daarentegen hebben heel veel hulpverleners niet mijn ervaringskennis maar pretenderen zij dat zij weten wat goed voor mij is. Dit mag dan wel wetenschappelijk onderbouwd zijn, maar we zijn het er over eens dat wetenschap vergankelijk is en geloven niet in altijd geldende theorieën. De participatie van cliënten als partner in onderzoek heeft consequenties voor de wijze waarop wetenschap bedreven wordt. Dit betekend dat inzicht in de complexe werkelijkheid een proces is, waarbij diverse belanghebbende, betrokken moeten worden om deze werkelijkheid te doorgronden. Onderzoekers en belanghebbenden (ervaringskennis/ deskundigheid) dienen samen invulling te geven aan het onderzoeksprogramma, inclusief het onderzoeksdesign, de verzameling en analyse, het formuleren van conclusies en aanbevelingen en het verspreiden en implementeren van bevindingen. Daar is volgens mij altijd ervaringsdeskundigheid voor nodig. Je geeft een prachtig voorbeeld over jou zoon die automonteur is. Jij vindt hem deskundig. Jij constateert dat je voorband wiebelt. Hij kijkt er naar en vindt niets. Wie heeft er nu gelijk? Jij weet toch zeker dat je voorband wiebelt, jij hebt toch die ervaring, het is toch jouw auto. Volgens mij heb jij gelijk, het is tenslotte jou gevoel hierbij. Wetenschap is vaak theorie zonder dit gevoel. alsnog afgestudeerd in de psychologie op de Universiteit van Tilburg. In het onderwijsprogramma was er weinig tot geen aandacht voor de verslavingszorg. Dit heb ik aangekaart en dit is goed ontvangen. Gevolg is dat ik nu af en toe een college over verslaving en verslavingszorg geef. Daarnaast is er sprake van een onderzoek in samenwerking met NISPA*. Op dit moment is het nog vooral een kwestie van overleg, want er moet natuurlijk toestemming zijn om cliënten te spreken en om data te verzamelen. Ik leer dus nog veel, ook over de voorwaarden voor onderzoek en over belangen (meerdere partijen, meerdere belangen!). Ook is er nog geen budget. Ik ben echter wel enthousiast en heb besloten door te gaan. Een compliment voor Alie Weerman. Zij is er in geslaagd om een prikkelende column te schrijven, waarbij ik het gevoel heb dat ze niet alleen veel juiste punten aanhaalt, maar ook lekker prikkelt om de geesten te activeren. Wat uiteraard ook de bedoeling is van een column. Wat ik in de achterliggende discussie (polemiek) nog graag benoemd zou willen zien, is dat eigenlijk al ons handelen, zowel vanuit ervaringen, als ook vanuit de wetenschap, eerst dan pas succesvol kan zijn, als het vanuit het HART komt. De hulpverlener werkt aan iets wat hem/haar ZIN geeft. Een zinvol bestaan leiden, is wat menig mens ontbeert in de huidige tijd. Reactie van Alie Weerman Als ik tegen mijn zoon zeg dat het wiel van mijn auto wiebelt, is dat input voor hem om verder op onderzoek uit te gaan. Als hij dan ontdekt dat het wiel echt muurvast zit en als hij in de auto rijdt en niets merkt, is mijn gevoel dus fout. Hij is de expert die dat kan vaststellen, ik niet. Ik moet dan maar eens gaan denken, wat er met mezelf mis is als ik toch zeker voel dat er een wiel wiebelt. Een cliënt die in de groep zit te vertellen dat zij drie keer in de week heeft gechineest, waarop de professionele hulpverlener haar vertelt dat als zij drie keer in de week chineest zij een dikke kont krijgt, vind ik een duidelijk voorbeeld. Beste Alie, het is positief dat je op alle reacties persoonlijk reageert. Ik werk al twintig jaar in de praktijk van de verslavingszorg (met name preventie, nu als verslavingszorgconsulent) en ben in

7 Reactie van Alie Weerman In onze opleiding Verslavingskunde beoordelen we niet op het hart maar wel op attitude. Die moet aansluiten op de beleving van de cliënt. Misschien kun je een harteloze hulpverlener zijn en tóch de juiste attitude, kennis en vaardigheden hebben om veel voor anderen te betekenen.maar nu dreigen we verzeild te raken in een compleet andere discussie. Je maakt een scheiding tussen attitude en hart en vraag me af of dat wel juist is. De basisattitude moet volgens mij de oprechte en onbevooroordeelde interesse in de ander zijn en dat kun je volgens mij niet, als dat niet door je hart wordt ingegeven. De laatste jaren wordt terecht meer aandacht gevraagd voor de attitude van de hulpverlener. Ik weet overigens niet of er al onderzoek is gedaan naar wat de attitude van mensen in het algemeen bepaald. Dat zou bruikbaar materiaal op kunnen leveren of die attitude wel en zo ja hoe te beïnvloeden is. Je moet Alie wel een beetje gelijk geven, als ze stelt dat het begrip ervaringsdeskundigheid vaak te pretentieus overkomt. Dat men zich er zo op voor laat staan, het verschil zo aanstipt en belangrijk vindt, komt voort uit het ervaren hebben. Dat is aan de ene kant het ziekteproces ervaren. Het is ieders eigen persoonlijke ervaringskennis, daar zijn we het dacht ik wel over eens. De andere kant is het ondergaan van een behandeling in een verslavingsinstelling. Waarom denkt u dat we feitelijk zo blij zijn dat men nu eindelijk het belang inziet van specifieke opleidingen verslavingszorg? U niet onbekend want Hogeschool Windesheim is een voorloper in deze. Tot voor tien, vijftien jaar geleden was het in Verslavingsland helemaal een jungle waar iedereen, cliënt zowel behandelaar, maar wat aan het freaken en uitproberen was. Gedegen wetenschappelijk onderzoek naar verslavingsproblematiek bestond nog niet. Je mag overigens nog steeds van geluk spreken als je een beetje goede therapeut tegen komt, waarbij je elkander verstaat en die ook nog een weldenkende menselijke instelling heeft. We zien op de werkvloer nog steeds maar weinig geschoolden. En dan hebben ze wel geen verslavingservaringskennis, veelal hebben ze zo goed als helemaal geen kennis en ervaring. Doordat de Cliëntenraden verslavingszorg in het land de koppen bij elkaar hebben gestoken (doen ze al sinds een aantal jaren) en twee keer per jaar een weekend bijeenkomen, is het zo langzamerhand wel duidelijk geworden dat het beter is dat een aantal zaken vanuit een breder (cliënt) perspectief worden bezien. Hoe dan ook krijg je uiteindelijk een betere nuance over de problematiek als je de beschikbare kennis bundelt, dus ook de ervarings(des)kundigheid meeneemt. Om mee te kunnen praten als ervaringsdeskundige moet je natuurlijk wel wat bagage hebben. Ook wij doen literatuuronderzoek en lezen de vakbladen, Waarschijnlijk had je niet verwacht dat jou column zoveel reacties zou opleveren, en ook zo verschillend van toon. Ik denk dat dit een goede zaak is, want nu gaan we eindelijk eens goed nadenken over wat die titel ervaringsdeskundige eigenlijk inhoud. En natuurlijk ook hoe deze in te zetten. Het is de cliënt die het rapportcijfer geeft. Het cijfer waar ook de zorgkantoren zo geïnteresseerd in zijn. Noten: * NISPA: Nijmegen Institute for Scientist-Practitioners in Addiction, consortium van vier verslavingszorginstellingen in Oost en Zuid Nederland, te weten Novadic-Kentron, TACTUS, IrisZorg en GGZ groep Noord en Midden Limburg met als doel in samenwerking met de faculteit Sociale Wetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen een kenniscentrum voor zorgontwikkeling, onderzoek en onderwijs ten behoeve van de verslavingszorg in het leven te roepen. uiteenlopende meningen (foto: Kees C. Keuch) 7

8 Ervaringsdeskundigheid derde bron van kennis in de verslavingszorg Reactie van Gert de Haan op het lopende debat over zin en onzin van ervaringsdeskundigheid in de verslavingszorg De discussie over Alie Weermans column in SOZIO is een repeterende breuk aan het worden. Moeten ervaringsdeskundigen zich onderwerpen aan formele training/scholing om als deskundige waarde te hebben in de ogen van agogen of niet? Het antwoord blijft in het midden hangen. In een poging het repeterende karakter te doorbreken zal ik in mijn bijdrage proberen te beredeneren hoe het welles-nietes debat een andere richting kan krijgen. Die poging zal ik doen aan de hand van de vraag: wat kan ervaringskennis/ deskundigheid bijdragen aan de verdere professionalisering van beroepsgroepen in de verslavingszorg? Wordt dat een lange mars door de instituties of gaan we als partners dansend op weg? Of leidt dat tot de omkering van het vraagstuk is ervaringsdeskundigheid in staat om de sector verslavingszorg op een hoger plan te krijgen? In het algemeen kun je stellen dat een ervaringsdeskundige iemand is met uitgebreide ervaring en kennis op een bepaald terrein. In de gezondheidszorg met betrekking tot een (chronische) ziekte/aandoening, met alle biologisch, sociale en psychologische gevolgen van dien. Met unieke expertise om zich te hernemen en handhaven in de maatschappij en de vraagstukken die daarbij optreden. De ervaringsdeskundige zet zijn expertise in voor lotgenoten, rechtstreeks, voor belangenbehartiging en voor eventueel bijdragen aan onderzoek. Of in laatste instantie nemen ze zelf het heft in handen en creëren een eigen (zorg) en onderzoeksomgeving, een prachtig voorbeeld hiervan vind ik nog altijd de aids-beweging. 8 disciplines, eenduidige aanpak? Waar we in de discussie met Alie tegenaan lopen is dat er in de Nederlandse verslavingszorg veel disciplines actief zijn. Artsen, verpleegkundigen, agogen. Het gevolg hiervan is dat deze naast het doolhof van instanties er ook nog eens veel verschillende manieren van redeneren en opvatting leven omtrent verslaving en hoe de zorg eromheen te organiseren. Sommige beroepsgroepen zijn redelijk transparant in hun opvattingen en manier van redeneren. Andere wat minder. In november 2007 is de Canon Verslaving verschenen. Een poging om te beschrijven op basis waarvan de sector vindt dat ze effectief en efficiënt zorg verleent. Ik ben benieuwd hoe beroepsgroepen zich zullen gaan (re)organiseren als de Canon is verschenen. Want dat het zo niet langer kan lijkt me duidelijk, een lappendeken aan opvattingen, benaderingen. Wel pogingen om via Resultaten Scoren meer eenheid van handelen te krijgen maar in mijn ogen nog maar mondjesmaat. We staan wat dat betreft aan de vooravond van een ontwikkeling waarvan ik de impact niet kan overzien. Als ik kijk naar ontwikkelingen in de (para)medische wereld zal hierin het klinisch redeneren een belangrijk instrument kunnen worden. Klinisch redeneren is het proces van systematisch beslissingen nemen dat rust op een herkenbaar professioneel raamwerk met onderlinge (kennis)verbanden, dat gebruik maakt van zowel objectieve als subjectieve gegevens die voortkomen uit toereikende beoordelingen en evaluaties. Een mond vol, maar het komt neer op het bijeenbrengen van alle gegevens, inclusief de ervaringsdeskundigheid, evenals de wensen en verwachtingen van cliënten, om op een verantwoorde wijze beslissingen te kunnen nemen. Het zou een mooie kans kunnen zijn als we door het verder uitwerken van het begrip ervaringsdeskundigheid een push aan die ontwikkeling zouden kunnen geven. Om zo van de binnen Resultaten Scoren zo aangehangen evidence based benaderingen (wat overigens niet meer is dan een poging om toeval uit te sluiten) naar een preference based benadering toe te werken. Dat is een benadering die gebaseerd is op voorkeur van cliënten. Uit mijn vijftien jarige ervaring in de Nederlandse patiëntenbeweging weet ik dat hier nog een wereld te winnen valt in de verslavingszorg. Hoe we dit dansend moeten inzetten? Allereerst door onze inzet bij Resultaten Scoren te effectueren over het uitbouwen van het begrip ervaringsdeskundigheid en nazorg maatschappelijk herstel voor op de agenda te krijgen. Er is al voldoende gemarcheerd in deze wereld. Hiervoor zullen we de drie bronnen van kennis hard nodig hebben en moeten combineren. Niet alleen de wetenschappelijke kennis en methode, op welk spoor Alie zo zit, maar ook expertise van hulpverleners en inbreng van ervaringsdeskundigheid. Laten we in godsnaam daar een dans over inzetten. Zo kan niet alleen de zorg, maar ook het Hoger Onderwijs een vrolijke, inspirerende boel worden. Daar wil ik een andere keer nog op ingaan. Welke mogelijkheden er ontstaan nu er volop minoren verslavingszorg starten om meer tempo en dynamiek in deze beweging te krijgen.

9 Vrolijk dansen we door de lappenmand Jos Oude Bos Een mooie uitspraak die Gert de Haan wel eens gebruikt (overigens vrij naar Nietsche) luidt: de verslavingszorg is glad ijs, maar een paradijs voor de man die dansen kan. Ik weet niet of we echt vrolijk dansen. Vrolijkheid betekent ontspanning, maar ik zie veel samengeknepen billen bij hulpverleners in het werk dat ik doe. It takes two to tango. Ons vermoeden is dat er veel hulpverleners zijn die niet kunnen dansen en dat er daarom veel zorgwekkende zorgmijders zijn. spelen en er soms een dans mee inzetten samen met onze cliënten. Als cliënten te moeilijk zijn schuiven ze het liefst de verantwoordelijkheid af naar een ander, terwijl wij dan juist een tandje bij zetten om patronen te doorbreken. Onze achtergrond helpt ons hierbij. Je hebt niet alleen affiniteit, maar ook bezieling nodig om je te willen inzetten voor onze doelgroep. We kunnen als bondgenoot optreden zonder vooroordelen. Ervaringsdeskundigheid is gewoon de optelsom van mijn eigen en andermans ervaringen. Samen met mijn collega Peter hebben we onze eigen kennis en inzichten verder ontwikkelt, door deze te combineren met die van anderen. Deze kennis gaat niet alleen over hoe verslaving verloopt, maar ook over wat dit voor ons en anderen betekent. Afgezien van de vele, vaak zeer teleurstellende ervaringen in het ontvangen van verslavingszorg, is misschien wel het belangrijkste, welke plek verslaving in je leven kan innemen. Dit vermogen zetten we in om vanuit cliëntperspectief de zorg op een ander niveau te krijgen. En of dat nou gesystematiseerd plaats vindt maakt ons niets uit. Nu de polemiek rond ervaringsdeskundigheid al twee weken loopt ga ik proberen aan te tonen waarom ervaringsdeskundigheid en professionele deskundigheid niet zonder elkaar kunnen. Niks geen goeroegelul: gewoon de ex- gebruiker aan het werk. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat veel agogen nooit hebben geleerd dat er buiten hun burgermansbestaan nog andere waarden en normen heersen. Moet je per se veel boekenkennis in huis hebben om je in te leven in de ander? Als ervaringsdeskundige werk ik nu al weer twee jaar als beleidsmedewerker cliëntgestuurde projecten voor de VNN*. Als projectleider van het project Help, mijn buurman (ver)zuipt heb ik (of het nou agogen, hulpverleners of andere medewerkers zijn) veel met collega s te maken. Samen met mijn collega Peter Barendsen worden wij als ervaringsdeskundigen af en toe de hemel in geprezen, maar ook wel eens onheus bejegend door collega s. Jammer genoeg voor deze collega s hebben wij zowel een theoretisch als een praktische opleiding gehad aan de universiteit van het leven. Dat wij met andere ogen naar de hulpverlening kijken is voor ons niet meer dan logisch. Wij onderbouwen onze theoretische kennis met empathisch vermogen voor cliënten. En dit is wat veel collega s missen. We doorzien snel patronen, kunnen er mee Nu moeten we niet doen alsof het helemaal niks is met de professionals in de verslavingszorg en andere GGZ gerelateerde instellingen. Ze moeten alleen nog leren dat ervaringkennis een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van het zorgaanbod. Je hebt nu eenmaal theoretische wetenschap en praktische wetenschap. Zo heb je ook ervaringswetenschap en ervaringsdeskundigheid. Alle wetenschap is even belangrijk en professionals en ervaringsdeskundigen zouden elkaar, als ze samen werken, van dienst kunnen zijn. Zodat ze uiteindelijk samen vrolijk kunnen dansen door de lappenmand. De ene ervaringsdeskundige is de andere niet, maar eenieder die een steentje bij wil dragen aan kwalitatief betere zorg kan dat op zijn eigen manier inbrengen. Natuurlijk moeten ervaringsdeskundigen er wel voor oppassen om geen verlengstuk van hun eigen verleden te worden. Maar moeten professionals ook niet leren bewegen als een danser die soepel in de heupen opereert met de cliënten? Ze bouwen nu nog te vaak liever een muur om zich heen, met als resultaat een soort verkeerde bejegening uit angst dat iets te dicht bij komt. Zo zullen ze nooit leren dansen. De wereld van de verslavingszorg is voortdurend aan verandering onderhevig. Beide partijen moeten daar op anticiperen. Er bestaat bij ervaringsdeskundigen kennis, waar de professionals gebruik van moeten leren maken. Kijk naar zaken als nazorg/ maatschappelijk herstel, daarover hadden professionals jaren geleden al van ons het nodige kunnen leren, als ze zich wat meer verdiept hadden in de mens en wat minder in zijn verslaving. VNN: Verslavingszorg Noord Nederland 9

10 Praten over en praten uit. door Alie Weerman Het werd nachtwerk, dat beantwoorden van de stroom reacties op mijn column over ervaringsdeskundigheid. De ruim twee maanden durende -discussie was een wat chaotische, persoonlijke, tikje anarchistische discussie. En daarin zit geloof ik ook een verschil met ervaringsdeskundigen in de gewone psychiatrie. Ik was ooit ondersteuner patiëntenraad in een psychiatrisch centrum. Het valt mij op dat de cliënten en ex-gebruikers in de verslavingszorg, de ervaringsdeskundigen, mondiger zijn, en ook zeer initiatiefrijk en creatief. Men is sterk persoonlijk betrokken bij de ontwikkeling van goede zorg. Het is prettig om met hen ruzie te maken en het leidt tot nieuwe ideeën. Ik heb in ieder geval besloten er de komende vier jaar mee dóór te gaan in een onderzoek naar ervaringsdeskundigheid! Wat mij stoorde in de discussie is het gemak waarmee sommige ex-gebruikers zich ervaringsdeskundig noemden. Opleidingen en professionals moeten zich voortdurend verantwoorden. Ze moeten kunnen uitleggen waarom ze doen wat ze doen, of het echt helpt en wat hun deskundigheid precies is. Ervaringsdeskundigen kunnen minder goed tegen kritiek heb ik gemerkt. Ik werd eigenlijk vaak verkapt verzocht maar gewoon te geloven dat ervaringsdeskundigheid een speciale vorm van waardevolle deskundigheid inhoudt. Helaas wil ik, sinds ik als streng gereformeerde domineesdochter uit de kerk ben gestapt iets nooit meer zó maar aannemen. Ik wil argumenten, uitleg, onderzoek. Maar als ik dóórvroeg kreeg ik maar weinig bewijs voor de specifieke waarde van ervaringsdeskundigheid. Sommigen spraken van de eigen taal van cliënten-onder-elkaar, of van een gedeelde ervaring van dezelfde misère. Ook vonden sommigen dat ervaringsdeskundigen goed oog hebben voor blinde vlekken van de professionele zorg, zoals de gebrekkige názorg. Wát precies ervaringsdeskundigheid is, waarin het verschilt van de deskundigheid van de professional en wat het belang is, bleef vaag. De verslavingszorg heeft zich de afgelopen 15 jaren geprofessionaliseerd. Er is veel Ook de professional kan blinde vlekken hebben voor aspecten van cliënten die je moeilijk kunt begrijpen ontdekt en onderzocht op het gebied van verslavingszorg. De canon Verslaving die op 30 november 2007 verscheen geeft daar een mooi beknopt overzicht van. Wat prominent áfwezig is in deze canon is de bijdrage van ervaringsdeskundigheid. De vraag is of dat ligt aan een flinke blinde vlek van de canon of aan de gebrekkige profilering en onderbouwing van ervaringsdeskundigheid? Waarschijnlijk beide. Ervaringsdeskundigheid speelt een steeds sterkere rol in de reguliere zorg: verschillende verslavingszorginstellingen hebben inmiddels cliëntgestuurde projecten en speciale functies voor ervaringsdeskundigen. In die zin heeft ervaringsdeskundigheid zich eveneens geprofessionaliseerd. Ook het verslavingsonderwijsprogramma van Hogeschool Windesheim, dat óók toegankelijk is voor (ex-)-cliënten, werkt nauw samen met ervaringsdeskundigen. Praten uit de verslavingservaring is anders dan praten over verslaving Enerzijds werken ex-gebruikers en professionals meer samen, anderzijds zijn er grote verschillen. Mijn ervaringsdeskundige niet-drinkende alcoholische echtgenoot weet tot mijn grote verbazing een verstokte alcoholist die niet ver van de dood is, te motiveren tot een behandeling door hem keihard te confronteren en hem, vanuit de bodem van zijn ziel, min of meer uit te schelden. En het werkte! Maar de studenten op Hogeschool Windesheim leren de techniek van de wetenschappelijk bewezen motiverende gespreksvoering waarbij dit soort confrontaties uit den boze zijn. Het lijkt alsof ervaringsdeskundigen op een ándere manier kunnen motiveren dan niet-ervaringsdeskundigen. 10

11 Ervaringsdeskundigen lijken zich ook goed te kunnen inleven in de dagelijkse hobbels van het leven, in het geknakte zelfvertrouwen en in de manier waarop je na de verslaving langzaam herstelt. Zelfhulpgroepen hebben daarin natuurlijk ook een lange traditie. Wil ervaringsdeskundigheid de plaats krijgen die het waarschijnlijk verdient, dan zal duidelijker moeten worden wát deze deskundigheid precies is en op welke manier de verslavingszorg er effectiever door kan worden. Het viel mij op dat redenen waarom men zich ervaringsdeskundig noemt, verschillen. Ik ben tien verschillende redenen tegengekomen, namelijk: Deskundigheid vanwege: 1. de ervaring van middelen afhankelijke gebruiker: weten hoe het is om van een middel afhankelijk te zijn, het aan den lijve ondervonden hebben; 2. de ervaring van cliënt zijn : men weet hoe de hulpverlening werkt, hoe het voelt om op een bepaalde manier bejegend te worden, men kent gebouwen, instituten, hulpverleners, botte dokters, lieve verpleegkundigen, goeroe-achtige professionals, rottige slaapzalen, bijwerkingen en wachtlijsten. Men is deskundig in het kunnen aanwijzen van lacunes, zwakke plekken, onheuse bejegening. 3. de ervaring van kwetsbaarheid, afhankelijkheid en machtverschil in een ongelijkwaardige relatie van verslaafde cliënt en niet-verslaafde professional 4. het kunnen vertellen van een persoonlijk herstelverhaal en het kunnen vertellen over en delen van ervaring: men is in staat een goed verhaal te vertellen over ontstaan, beloop en herstel van de eigen verslaving en eventueel het cliënt zijn en kan deze delen met anderen; men kan reflecteren over het beloop van en de omgang met de eigen verslaving; 5.het feit dat men voorlichting geeft over verslavingsproblematiek en het omgaan hiermee 6.het kunnen begeleiden van mensen met problemen met middelen: 7.het feit dat men samenwerkt met professionele medewerkers in de verslavingszorg in onderzoek, onderwijs, dienstverlening, preventie, kwaliteitszorg, of hulpverlening 8.het feit dat men actief is in een cliëntenraad, cliëntenplatform of cliëntenbeweging. 9.een cursus of training, of opleiding tot ervaringsdeskundige waarin men aan competenties heeft gewerkt gericht op voorlichting, belangenbehartiging, ondersteuning, dienstverlening, begeleiding of zorg 10.het feit dat men, als (ex-)gebruiker een reguliere opleiding heeft gedaan gericht op zorg, dienstverlening, ondersteuning, begeleiding of belangenbehartiging of hulpverlening. De verschillende vormen van deskundigheid kunnen mijns inziens op verschillende manieren in de verslavingszorg ingezet worden, mits de bijdrages goed onderbouwd kunnen worden. Praten uit de verslavingservaring is anders dan praten over verslaving. De professionals praten over verslaving. De ervaringsdeskundigen praten er uit. Ik heb gemerkt dat dat enerzijds leidt tot een zeer grote persoonlijke inzet, maar anderzijds ook tot blinde vlekken. Het gevaar is dat de eigen ervaring als de ervaring wordt gezien en je cliënten die het anders ervaren of zien buitensluit. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor de professional: ook die kan blinde vlekken hebben voor aspecten van cliënten die je moeilijk kunt begrijpen als je niet van binnenuit weet hoe het voelt en waarvan je de taal niet spreekt, en de cultuur niet kent. In de discussie liep niet alleen de inhoud van de deskundigheid door elkaar (die ik hierboven in tien types heb verdeeld), maar ook de wég naar deskundigheid. Sommige ervaringsdeskundigen zoals Jos Oude Bos uit Groningen - wordt droevig van deskundigheid uit een boekje. Deskundigheid vanuit een boekje wordt dan tegenover deskundigheid vanuit ervaring gezet. Eigenlijk is dat jammer, want ervaren, denken en boekjes lezen zijn allemaal van belang om goede zorg te kunnen verlenen. Een handig model waarvan het onderwijs de laatste jaren bijna een overdosis heeft gehad, en dat gebruikt wordt om leerprocessen te beschrijven is de leercirkel van de Amerikaanse leerpsycholoog Kolb. Hierbij is plaats voor verschillende wegen om tot deskundigheid te komen. Maar iedereen moet een aantal fases doorlopen, namelijk: Concreet ervaren (voelen, ervaren); Waarnemen en overdenken (observeren); Theorievorming (denken) ; Actief experimenteren (handelen). 11

12 Uitsluitend iets meemaken of ervaren maakt nog niet deskundig. Om deskundig te worden ga je over je ervaringen nadenken, je probeert ze te begrijpen. Je gaat bijvoorbeeld een boek lezen. Vanuit dit begrip (een theorie ) benader je de situatie de volgende keer opnieuw. Als dat dan niet meer werkt, of als je dan een andere ervaring krijgt, ga je weer nadenken en stel je je begrip (je theorie) weer bij. Op deze manier leer je een verschijnsel steeds beter kennen en leer je beter hoe je ermee om kunt gaan. Sommigen starten hun kennisvergaring met een eigen ervaring en denken er daarná over na om tot begrip en kennis te komen. Anderen beginnen met het lezen van een boek (theorie) en doen vervolgens praktijkervaring op, waardoor hun begrip en kennis groeit. Je kunt op elk punt in de cirkel instappen. De één begint met een eigen ervaring, de ander met een boek. Deskundigheid is nooit af. Leren uit een boekje hoort er altijd bij, maar ervaring in de praktijk opdoen óók. De verslavingszorg is de laatste jaren verbeterd: men onderzoekt wat men doet. Ook opleidingen zijn verbeterd. Maar in de discussie merkte ik dat ervaringsdeskundigen nog vol zitten met oude en stereotype beelden van professionals: alsof het om mensen gaat die in een soort isoleercel boekjes lezen die nergens over gaan. Ik hoop dat in de toekomst de ervaringsdeskundigheid duidelijker wordt verwoord, dat de opleidingen gericht op de verslavingszorg groeien én dat hierin speciale routes worden ontworpen voor ervaringsdeskundigen, die wellicht op een andere manier bovenstaande leercirkel doorlopen, en op die manier hetzelfde diploma kunnen halen. Ik hoop ook dat er effectonderzoek gedaan wordt naar de stijl, de communicatie, de aanpak van ex-gebruikers en in welke zin deze een toevoeging kunnen betekenen voor de professionele zorg. Professionals praten over ervaringen van cliënten, ex-gebruikers praten uit hun ervaringen. Het uitsluitend over cliënten praten is niet meer van deze tijd. De moderne wetenschap en de hedendaagse professional zal nooit uitsluitend over cliënten spreken, maar ook altijd met. Onderzoek doen naar mensen betekent dat zij terugpraten, dat zij reageren op de resultaten van onderzoek. Professionals kunnen wél met cliënten en ex-gebruikers praten en dat moeten ze ook vooral veel met elkaar doen - maar nooit uit een verslavingservaring. In hoeverre praten uit een ervaring een speciale bijdrage is aan de zorg en ondersteuning wil ik graag onderzoeken. In ieder geval is duidelijk dat deze discussie nog lang niet over en uit is. Dit artikel is dat wel. Over en uit. 12

13 Foto: Kees C. Keuch Continue zorg door Bani da Lima Al enige tijd pleit ik ervoor de term nazorg te verbannen uit alle beleidsstukken die betrekking hebben op de verslavingszorg. Onlangs heb ik op uitnodiging van het Trimbos Instituut een presentatie gedaan waarbij ik het begrip continue zorg introduceerde. Bijval kwam uit de hoek van aanwezige (ex-)cliënten en (ex-)gebruikers. Zij begrepen dat ik doelde op de eindigheid van behandeling en de nieteindigheid van zorg. Immers, als we er met z n allen van uitgaan dat verslaving een chronische ziekte is hoe kunnen we vervolgens denken dat enige wijze van continuïteit in de zorg niet nodig is? Hoe kunnen we er bovendien voor zorgen dat die continuïteit al tijdens de behandeling structuur krijgt? Maar ook: hoe kunnen we daarbij voorkomen dat die continuïteit leidt tot een andere vorm van afhankelijkheid? Zeker, de ketenzorg krijgt binnen de verslavingszorginstellingen veel aandacht. Toch zou wat mij betreft nóg beter naar de inhoud en vormgeving van die zorg kunnen worden gekeken. Zo neemt nazorg een prominente plek in de keten en staan binnen de nazorg arbeidsrehabilitatie en arbeidsreïntegratie hoog op de to-do - of takenlijst. Ook problemen op allerlei levensgebieden, van financiën tot wonen, krijgen aandacht. Waar ik mijn wenkbrauwen bij frons is de relatieve afstandelijkheid bij die nazorg. Teveel aandacht gaat naar wat er gedaan moet worden in plaats van naar hoe iets gedaan kan worden. Het gaat me er niet om dat de cliënt bij de hand wordt genomen, maar wel dat hij leert hoe iets kan worden bereikt of hoe iets tot een goed resultaat kan leiden. Nogmaals, cruciaal is dat dit traject al tijdens de behandeling wordt ingezet. Behandelteam en cliënt kunnen dan samen kijken naar een plan van aanpak waarbij wel steeds de nadruk ligt op eigen inzet en verantwoordelijkheid van de cliënt. Interessant in deze is dat velen van mening zijn en de Cliëntenraad van mijn eigen instelling behoort tot deze groep dat diverse zaken eerst moeten zijn opgelost, omdat het anders namelijk onmogelijk [is] om aan je verslaving te werken [ ]. In mijn ogen werkt dit averechts en wordt de cliënt hiermee een instrument aangereikt om de eigen verantwoordelijkheid te schuwen. Opnieuw krijgt hij de gelegenheid zich als slachtoffer op te stellen, terwijl nu eindelijk met dat oude gedrag kan worden afgerekend. Juist als de cliënt aan zijn verslaving werkt te beginnen met clean zijn zal hij beter in staat zijn om de consequenties van gebruik onder ogen te zien. Dan is ook het moment aangebroken waarop hij het initiatief naar zich toe kan trekken en in staat is andere keuzes te maken. Het dragen van de eigen verantwoordelijkheid is in het herstelproces dus essentieel. Deze wijsheid heb ik verkregen door goed te luisteren naar mensen met een verslaving én die ervoor hebben gekozen om niet meer te gebruiken. Ervaringsdeskundigen als dat woord al moet worden gebruikt die dat proces van herstel stap voor stap clean, en dus bewust, meemaken. Hun kennis is onontbeerlijk als het gaat om een beter begrip van de ziekte verslaving. Dit laatste geldt niet alleen voor behandelaars maar ook voor veel cliënten. Het inzetten van die kennis bij zowel opleiding van (toekomstige) behandelaars als bij behandeling van cliënten is voor mij dan ook geen discussiepunt. Daarbij is het uiteraard van belang goed te kijken naar hoe dit instrument wordt ingezet. Binnen het programma van de Jellinek Minnesota dagbehandeling is via een besloten AA/NA bijeenkomst voor deze (12 Stappen zelfhulp-)groep van ex-gebruikers een speciale plek gecreërd. Hiermee hopen wij twee dingen te bewerkstelligen. Niet alleen leren onze cliënten uit hun vaak jarenlange isolement te treden, maar ook wordt hiermee een begin gemaakt met een stukje van de continue zorg. Over hoe opleidingscurricula moeten worden samengesteld opdat (toekomstige) behandelaars optimaal leren van de ervaringskennis van ex-gebruikers, kan ik niet veel zeggen. Ik ben immers geen opleider. De ervaring van menig ex-gebruiker vertelt ons echter dat alle kennis in het proces van herstel van belang is. Dus: laat je niet afschrikken door mogelijke wijsneus -achtig gedrag; deins niet terug voor neerbuigend gedrag of, zo las ik ergens, voor goeroe-achtige optredens. Filter daar uit wat je nodig hebt. Besef dat de persoonlijke betrokkenheid van de ex-gebruiker altijd zijn kracht is, en nooit zijn zwakte. Maak er gebruik van. 13

14 Ervaringsdeskundigheid in de verslavingshulpverlening door Anne Goossensen We ourselves fail to notice that our techniques of perceiving the world are changing. Het is redelijk lange tijd geleden dat ik samen optrok met Karel Geelen. Hij was senior onderzoeker bij het Trimbos-instituut en maakte me wegwijs toen ik daar kwam werken. We dronken samen koffie en hij bracht me de informele verhoudingen bij, terwijl hij aan zijn sigaartje lurkte. Hij onderzocht het cliëntenperspectief in de verslavingszorg, een zaak die hij met kracht behartigde. Toen maar ook nog nu, na zijn dood, in de vorm van een fonds. Karel was een slimme, gedegen onderzoeker, maar ook ontmoedigd. Ik weet niet waar het vandaan kwam, die ontmoediging, maar ik vond het op den duur wel moeilijk. Was het de ongelijkheid tussen cliënt en behandelaar, die bij hem naar binnen was geslagen? Een gevoel van minderwaardigheid? Teleurstelling op teleurstelling? Of iets anders? Het leven? Ik moet aan hem terugdenken als me de vraag wordt gesteld om een stukje te leveren over ervaringsdeskundigheid in de verslavingszorg. Waar gaat het om? Wat kan er beter? Wat belemmert? Als er iets is dat de werkwijze van Karel illustreerde, dan was het datgene waar ik het hier over wil hebben. Het vermogen om mensen, cliënten, patiënten of verslaafden, hoe je ze ook wilt noemen, te ontmoeten. Hij stond open voor hun verhaal, accepteerde ze en toonde respect. Hij was als weinig anderen in staat om hun verhaal, hun werkelijkheid naar boven te halen. Hij genereerde daarmee ervaringsdeskundigheid als kennisbron. Vanuit mijn huidig perspectief als opleider aan een hogeschool ben ik geïnteresseerd in die vaardigheid om de kennisbron ervaringsdeskundigheid aan te boren. Ons vertrekpunt in de opleiding is dat toekomstig hulpverleners in hun werk recht moeten doen aan drie kennisbronnen: a) evidence, hier gaat het om onderzoeksresultaten over de werkzaamheid van interventies; b) expertise van professionals, dit betreft de klinische inzichten die uitgekristalliseerd zijn bij zorgprofessionals na jarenlange behandelcontacten met cliënten; c) ervaringskennis: de wensen, voorkeuren, ervaringen en betekenisgeving van cliënten. We willen hulpverleners opleiden die deze drie kennisbronnen (h)erkennen, bijeenbrengen en de inzichten uit deze drie kennisbronnen kunnen wegen om tot een goed besluit te komen. De bronnen spelen een rol in de zorg, bijvoorbeeld bij de indicatiestelling, maar ook bij het maken van richtlijnen en bij het uitvoeren van zorgonderzoek. Sackett, die voor het eerst deze drie bronnen zo noemde, was de kernauteur van de evidence based medicine beweging (Sackett et al. 2000). Helaas is zijn boodschap over de 14 drie kennisbronnen maar ten dele gehoord. De inbreng aan kennis vanuit de wetenschap, de professional en de cliënt bij de keuze voor een interventie blijkt in de praktijk niet gelijkwaardig. Er wordt veel waarde gehecht aan effectieve interventies. Expertise van de professional is meer naar de achtergrond gedreven en ervaringsdeskundigheid? Tja. Er zijn hier twee stappen te onderscheiden. Het aanboren van de kennisbron ervaringsdeskundigheid en het wegen van de inzichten uit de drie bronnen. Dat laatste blijkt een kunst op zich. Ook als de professional wel zijn best doet om de wensen en voorkeuren van een cliënt te achterhalen, blijkt dat evidence based aanbevelingen nogal eens strijdig zijn met de voorkeuren van de individuele cliënt, zo beschreef Karel Geelen al op heel heldere wijze (Geelen 2001). Wat betekent dit voor de hulpverlener (in opleiding)? Wat is het dan waar hulpverleners zich in kunnen kwalificeren? Wat betreft het aanboren van de ervaringsdeskundigheid gaat het om het bereiken van de belevingswereld van de cliënt. In poëtische zin lijkt het te gaan om kwaliteit van zien en er zijn. Innerlijke activiteiten, die bijdragen aan het contact maken met de bron van ervaringsdeskundigheid gedurende het zorgwerk. Wat kunnen we waarnemen bij een cliënt en hoe duiden we deze waarneming? Volgens Levenstein betekent cliëntgericht werken: overeenstemming bereiken ten aanzien van de oorsprong van problemen en prioriteiten, de doelen van de behandeling en de rollen die arts en cliënt innemen in het behandelproces (Colijn et al. 2003). Als het gaat over de oorsprong van de problemen, gaat het over de wijze waarop we de verslavingsproblemen zien, of hoe we ze labelen, het denkkader. Als het gaat over vanzelfsprekendheid van het gehanteerde denkkader, en ook over veranderingen daarin, is een gedicht van Igor Savchenko relevant. Het gaat over waarneming en het interpreteren van het geziene. Deze Wit-Russisische kunstenaar werkt veel met foto s. Ik citeer hier delen uit een project met de titel: On the altered behaviour of sunlight (1996)1: We no longer have A constant flow of sunlight. Light appears to us As a sequence of transcient storms.

15 Everything around us is light up for a brief instant. The world picture shimmers. But moments of lucidity and darkness Still alternate too fast, For us to notice them. We still believe The visible picture is steady. Hoe selectief zien we wat er speelt bij iemand met verslavingsproblemen, die zich meldt? Waardoor is ons beeld gekleurd? En hoe goed zijn we om te zien wat we niet zien? Kunnen we ons leeg maken voor de beleving van de ander? Kunnen we zicht krijgen op diens ziektemodel? Savchenko vervolgt: Though in actual fact Storms of sunlight meer voor de hand als behandeloptie, dan therapie voor hechtingsproblemen. Hoe vaak zou het voorkomen dat een te smalle visie, of het speculatieve model, zoals Savchenko het noemt, onrecht doet aan het individu met verslavingsproblemen? But this we can only guess at From indirect signs Inexplicable and sudden failures. Door (in)directe signalen kunnen we er achter komen of we er naast zitten. Hoe precies en hoe open durven wij te kijken bij een intake? Hoeveel tijd is er om een behandelrelatie op te bouwen? Hoeveel tijd nemen we om ons te verdiepen in de werkelijkheid van de cliënt en diens interpretatie? Hoe bekwaam zijn we in het opvangen van diens eigen duidingen, voorkeuren en diens identificatie van tegenwerkende factoren? Hoezeer durven we onze kaders of interpretaties los te laten om ruimte te bieden en de ander te volgen? We ourselves fail to notice that Our techniques of perceiving the world Are changing. We ourselves are changing. The consequences are not yet clear. Het werk van Savchenko pleit voor zelfonderzoek van hulpverleners en voor los van de heersende kaders of aangeleerde modellen durven kijken naar cliënten. Hen aan het woord te laten zonder alles meteen te kaderen. Het pleit voor durven kijken naar ons kijken en leren wat ons belemmert in het contact. Dit, het vermogen om de ervaringsdeskundige kennis aan te boren in hulpverleningscontacten vinden we een belangrijke competentie in de opleiding van hulpverleners. Om dit te leren gelden vorming van attitude, scholing in aandacht, bejegening en communicatie bij hulpverleners als belangrijke aangrijpingspunten in de opleiding. Hoe die vorming optimaal plaats kan vinden, met of zonder ervaringsdeskundigen, vind ik op dit moment van ondergeschikt belang. Mijn punt is dat ervaringsdeskundigheid als één van de drie gelijkwaardige kennisbronnen beschouwd zou moeten worden, op veel meer momenten in de zorg, dan nu gebeurt. En dat de koninklijke weg om dat te bereiken is via de vorming van bejegeningsvaardigheden bij de hulpverleners. Blow past more rarely and less regularly.darkness has been gathering. Uncertainty keeps growing. The visual picture Is gradually being replaced By its speculative model. Gedurende de afgelopen decennia hebben we verschillende modellen in de verslavingszorg voorbij zien komen, met in de afgelopen jaren een sterke nadruk op het biologische en genetische model (Wetering et al. 2001). En hoe verhoudt de gevarieerde werkelijkheid van de cliënt zich tot het hulpverleningsmodel? Het gekozen model opent of sluit wegen richting behandelopties. Uitgaande van een model van genetische kwetsbaarheid liggen bijvoorbeeld medicijnen foto: Kees C. Keuch Anne Goossensen Lector Verslavingszorg, hogeschool INHOLLAND, Den Haag Senior onderzoeker instituut Beleid Management Gezondheidszorg (ibmg), Erasmus MC, Rotterdam, anne.goossensen@inholland.nl Colijn, S., J. A. Snijders, et al. (2003). Leerboek integratieve psychotherapie. Lisse, Swets & Zeitlinger. Geelen, K. (2001). Wetenschappelijke GGz: einde van de cliënteninbreng? Deviant 30. Sackett, D. L., S. E. Straus, et al. (2000). Evidence-based medicine. How to practise and teach EBM.. Edinburgh, Chruchill Livingstone. Wetering, B. v. d. and E. Czychewski (2001). Visiedocument: het is tijd voor een paradigmaverschuiving in de verslavingszorg. Rotterdam, Bouman Verslavingszorg. 1 Meer over deze kunstenaar en kwaliteit van verslavingshulpverlening wordt beschreven in de lectorale rede, die de auteur donderdag 7 februari 2008 zal uitspreken in Rotterdam. Zie 15

16 Nieuwe rol voor professionals door Gert de Haan Op 1 januari 2006 werd de nieuwe Zorgverzekeringswet van kracht. De wet is onderdeel van een overheidsbeleid dat gericht is op het meer vraaggericht en vraaggestuurd maken van de zorg. De sturing van de zorg komt op afstand van de overheid te staan. Hierdoor ontstaat ruimte voor zelfregulering: patiënten/consumenten, verzekeraars en zorgaanbieders moeten elkaar prikkelen tot het leveren van goede en doelmatige zorg die aansluit bij de wensen van burgers. In de zorg is per definitie sprake van ongelijkheid. Een arts of andere hulpverlener is over het algemeen deskundiger dan zijn patiënten. Een arts is ook degene die bepalen kan of een patiënt toegang krijgt tot bepaalde voorzieningen. De arts - patiënt relatie is er deels - één van vertrouwen waarin vooral de patiënt erop moet vertrouwen dat de arts zijn belangen goed zal behartigen. Patiënten zijn niet of nauwelijks in staat dit te controleren. Bij vraaggestuurde zorg spitst de vraag zich toe hoe patiënten oordelen over het zorgaanbod, of dit zorgaanbod daadwerkelijk vraaggerichter wordt en hoe deze verschuiving dan tot stand komt. Belangrijk daarbij zijn de relaties in de driehoek patiënten/consumenten, verzekeraars en aanbieders. Deze onderlinge relaties integreren en creëren een sterke dynamiek: De relatie patiënt aanbieder: mechanismen, wettelijk en financieel, borging in kwaliteitssystemen De relatie verzekerde verzekeraar: mate van keuzevrijheid, verhouding AWBZ 1 ziektekostenverzekering WMO 2 regelingen De relatie verzekeraar aanbieder: hoe concurrerend is de markt, transparantie, regie over ketens. Voor een goede werking van de zorgaanbieders als vraaggestuurde organisaties is vergelijkend warenonderzoek nodig van de prestaties van zorgaanbieders en zorgverzekeraars. Dit heeft geresulteerd in de Algemene kwaliteitscriteria, de kwaliteit van de gezondheidszorg in patiëntenperspectief * Allereerst: vakbekwaamheid, een open deur, maar toch. Daar valt ook verwijsgedrag onder, weten wat de grens van je domein is en kunnen verwijzen. * Informatie: bereidheid tot het geven van antwoorden tijdens onderzoek, diagnose en behandeling, kunnen kiezen uit alternatieven. Daar tegenover staat dat die plicht wederzijds is. De patiënt/cliënt dient ook alle informatie te geven om de behandeling te kunnen uitvoeren. * Bejegening: een lastig, natuurlijk een interactief proces, dat in ieder geval gebaseerd moet zijn op wederzijds respect. Evenals tact, een natuurlijk basisgegeven. Uiteindelijk zal het moeten gaan om het opbouwen van een vertrouwensband. 16 *Zelfstandigheid: wellicht in dit tijdsgewricht de belang rijkste. Het voorkomen van afhankelijkheid en het zoveel recht doen aan het streven naar autonomie. In ieder geval dienen cliënten te participeren in de zorg. * Organisatie: Wie medische hulp nodig heeft krijgt te maken met een organisatie. Vergelijk het maar met het maken van een vliegreis: Om van vertrek- tot eindpunt te komen is heel wat nodig, van tickets tot landingsrechten en je komt allen volgens plan op de plaats van bestemming als de organisatie tot in de puntjes klopt. Met de hulpverlening is het niet anders, al kent wie ziek is vaak zijn eindbestemming niet. Gezondheidszorg begint in de kern van de zaak bij de vraag van patiënten die met hun klachten en beperkingen een beroep doen op allerlei voorzieningen. Terwijl de patiënten als klant en gebruiker van zorg het aanbod zou moeten aansturen, wijst de huidige praktijk nog steeds uit dat het aanbod bepalend is voor de zorgverlening. De fysieke in- en toegang vinden patiënten meestal wel.. Maar daartussen heeft zich een complexe procesgang voltrokken. De complexe procesgang wordt tevens niet zelden gekenmerkt door veel tussentijds oponthoud, veroorzaakt door capaciteitsproblemen, grotere toeloop en veelal ondoelmatige organisatie van de het labyrint. Tot dit labyrint reken ik ook welzijn, woningbouw en arbeidsmarkttoeleiding. Verslavingszorgcliënten analyseren tekortkomingen en achterblijvende kwaliteit van zorg vooral in de nazorg en bejegening. Deze aspecten behoeven sterke upgrading in de sector. 1 AWBZ: Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten 2 WMO: Wet Maatschappelijke Ondersteuning foto: Kees C. Keuch Cliënten beleven de zorg en maatschappelijk hersteltrajecten als een labyrint

17 In maart 2007 kwam VWS met de Proloogbrief. Hieruit heeft de redactie enkele highlights schoon gesneden. Opdat we vooral maar goed weten waar het over gaat! In deze komende periode zullen we dan ook prioriteit geven aan: kwaliteitsverbetering in cure en care, positieversterking van patiënten en cliënten, van nazorg naar voorzorg in de zorgketen (preventie) en bevordering van innovatie, participatie, en meer werkplezier voor de werkers in de zorg. * De zorgprofessionals weten hoe hoog de inhoudelijke lat van de (medische) zorgkwaliteit moet liggen. * De patiënten en cliënten weten uit ervaring hoe kwaliteit beter kan. * Zorginstellingen beseffen hoe groot de invloed is van een efficiënte zorgorganisatie op plezier in het werk en (dus) kwaliteit. * Zorgverzekeraars en zorgkantoren kunnen door zorginkoop impulsen geven voor kwaliteitsverbetering. De kwaliteit van zorg wordt steeds meer vanuit patiënten- en cliëntenperspectief in kaart gebracht en openbaar gemaakt. Daarnaast is het van belang de rechten van patiënten en cliënten goed te benoemen, omdat versterking van de derde partij in de zorg naast aanbieders en verzekeraars van belang is voor een moderne, op de gebruiker gerichte zorg in de toekomst. Bevorderen dat patiënten en cliënten invloed hebben op het zorginkoopbeleid van verzekeraars. vastgelegd in wetten als de Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (WGBO), de Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen (WMCZ) en de Wet klachtrecht cliënten zorginstellingen (WKCZ). Om kwaliteit van die zorg te meten is het noodzakelijk over de sectoren heen te kijken. De komende periode willen wij bezien of en hoe we de kwaliteit van dergelijke ketenzorg en netwerkzorg in beeld kunnen krijgen. De cliënt heeft niet alleen goede informatie nodig. Om aan aanbieders meer vraaggericht gedrag te ontlokken, heeft hij ook een sterke positie nodig. Daarom zetten wij als tweede pijler in op het versterken van de feitelijke invloed van de cliënt op de zorgverlening. Wij komen met een programma met initiatieven ter versterking van de positie van de cliënt in de zorg. Het gaat om bruikbare, praktische producten die de cliënt beter in staat stellen te kiezen en meer invloed uit te oefenen op de zorgverlening of de zorginkoop. Betrokkenheid bij richtlijnontwikkeling en kwaliteitsindicatoren. Wij willen daarmee de patiënt/ cliënt meer invloed geven op de levering van zorg door zorgaanbieders en op het zorginkoopbeleid van verzekeraars. Cliënten worden zich steeds meer bewust van verschillen in zorgaanbod, wijze van zorgverlening en kwaliteit van zorg. De positie van cliënten moet zo sterk zijn dat zij, eventueel via de verzekeraars, er voor zorgen dat de zorg op hun behoefte wordt toegesneden. De rechten van de patiënt en cliënt zijn 17

18 Voorbeeldbrief zoals deze door de Cliëntenraden verslavingszorg in Nederland is gestuurd naar hun directies, of Raden van Bestuur (RvB) Ongevraagd advies maatschappelijk herstel vanuit cliëntperspectief Aan: Raad van Bestuur, Betreft: Op grond van de WMCZ (artikel 3.3; 3.h en 3.j) heeft de Cliëntenraad de bevoegdheid ongevraagd advies te geven aan de organisatie. Bij deze maakt de cliëntenraad gebruik van deze mogelijkheid.de Cliëntenraad is actief in het landelijk netwerk van cliëntenraden in de verslavingszorg. In dit landelijk netwerk is afgesproken dat alle aangesloten cliëntenraden aan hun raden van bestuur ongevraagd advies uitbrengen over verbeteringen in de zorg voor cliënten in de verslavingszorg. Het landelijk netwerk heeft hiervoor een kader aangeleverd aan zijn leden. De cliëntenraad zou graag dit advies de titel willen meegeven: preventie is nazorg en nazorg is preventie. Vanuit cliëntperspectief naar het zorgproces kijken Het landelijk netwerk van cliëntenraden voert al sinds enige jaren politieke lobby om de positie van cliënten in de verslavingszorg te verbeteren. Dit heeft er mede toe geleid, dat in het nieuwe regeerakkoord specifiek aandacht is voor deze groep cliënten. Zo staat bijvoorbeeld in het coalitieakkoord: hoogwaardige verslavingszorg is mede gericht op arbeidsrehabilitatie en arbeidsre-integratie. (coalitieakkoord tussen de Tweede Kamerfracties CDA, PvdA en ChristenUnie. 7 februari 2007). De Cliëntenraad interpreteert deze zinsnede als dat het de opdracht is van iedere GGZ- of verslavingsinstelling om - anticiperend op het komende beleid - de zorg zo in te richten dat deze vraaggestuurd en dus cliëntgericht wordt, onder anderen door het opzetten van cliëntgestuurde projecten. In de proloog tot het coalitieakkoord getiteld: Samen zorgen voor beter, Proloog VWS-beleid (verder te noemen: Proloog CA) worden een aantal belangrijke speerpunten van de nieuwe coalitie uiteengezet. Hét uitgangspunt voor de zorg is de cliënt/ patiënt. Dit wordt treffend verwoordt in agendapunt 2, getiteld: Patiënt en cliënt: het gaat om mensen, niet om systemen. In dit agendapunt worden de rechten van de cliënt benoemd, als derde partij in de zorg naast aanbieders en verzekeraars. Er wordt daarnaast nadruk gelegd op het bevorderen van de invloed van cliënten op het zorginkoopbeleid van de verzekeraars, maar vanuit cliëntperspectief ook naar het gehele zorgproces. Verbeteren van de ketenzorg Het eerste agendapunt uit het Proloog CA: Kwaliteit: veilig, competentie op kwaliteit, noemt het verbeteren van de ketenzorg een belangrijk agendapunt, waarbij de insteek is dat de inzet van meerdere disciplines vereist is. Dit is met name zo belangrijk, omdat binnen de verslavingszorg mensen vaak te kampen hebben met problemen op allerlei levensgebieden, van financiën tot wonen tot en van dagbesteding tot fysieke gezondheid. Landelijk spreken de cliënten in de verslavingszorg van een zwart gat bij het verlaten van de zorg. Er is vrijwel geen samenhang in het woud van instanties dat zich bezighoudt met de genoemde levensgebieden. Daarom richt de Cliëntenraad dit advies op een geïntegreerde aanpak van deze problematiek. De cliëntenraad vraagt de Raad van Bestuur hier het initiatief te nemen om dit gemis aan samenhang, dat veel recidieven veroorzaakt, op te heffen. Al deze levensgebieden dienen bij de opstelling van het allereerste behandelplan in kaart te worden gebracht. Voorts dienen gesignaleerde problemen - bijvoorbeeld met wonen of met inkomen - simultaan met de verslavingsbehandeling te worden aangekaart en te worden opgelost. Indien de instelling oplossingen voor deze problemen niet kan aanreiken, dient zij de cliënten gericht te verwijzen naar derden die dat wel kunnen. Denk hierbij aan het CWI, de schuldhulpverlening en de inzet van ACT teams. Verder dient de instelling dan in samenspraak met deze instanties én cliënten het traject te monitoren. Het is namelijk onmogelijk om aan je verslaving te werken als je niet zeker bent van huisvesting 18

19 en inkomen. Bovendien moet er regelmatig, minstens eens in de zes maanden, een evaluatie plaatsvinden van het behandelplan samen met de cliënt, waarin ook wordt geregistreerd hoe het gaat op alle levensgebieden en wat voor extra stappen daar eventueel genomen moeten worden. Projecten van maatschappelijk herstel moeten integraal zijn De cliëntenraad adviseert om projecten op het gebied van arbeidsrehabilitatie en arbeidsintegratie integraal vorm te geven. Projecten in de instelling moeten bij elkaar aansluiten. Voorts vraagt de Cliëntenraad aan de Raad van Bestuur om nauwe samenwerkingsverbanden aan te gaan met organisaties in arbeidsrehabilitatie. Trajecten moeten ook buiten de organisatie op elkaar aansluiten. De cliënt mag geen hinder ondervinden van organisaties. Resultaten van de behandeling moeten meetbaar zijn In het Proloog staat tevens onder het eerste agendapunt vermeld, dat er speerpunten voor kwaliteit moeten worden geformuleerd. Hierbij is het inzichtelijk maken van het al of niet welslagen van een behandeling door (onder andere) tussentijdse tevredenheidmetingen bij cliënten onontkoombaar. Resultaten van behandelingen moeten dus meetbaar en aantoonbaar zijn. Dit heeft verstrekkende gevolgen voor de inrichting van de zorg. Het betekent dat het hele leven en maatschappelijk netwerk van een cliënt wordt betrokken in het genezingsproces. Dat er sprake moet zijn van goede (maatschappelijke) nazorg, waar ook een preventieve werking van uit kan gaan. Door de juiste netwerken op te bouwen en samen met de cliënt in stand te houden, kan terugval op verslaving - in ieder geval deels - voorkomen worden. De cliëntenraad vraagt de raad van bestuur om de recidivecijfers binnen 2 jaar met 50% te verminderen. Conclusie Gezien het bovenstaande adviseert de Cliëntenraad het volgende: - de instelling dient zich meer te focussen op de nazorg van exgebruikers. - In samenspraak met de cliëntenraad ontwikkelt de instelling een plan volgens de structuur zoals die is vastgesteld bij Resultaten Scoren, gericht op het bevorderen van het maatschappelijk herstel van cliënten van de instelling, zodat de recidivecijfers binnen 2 jaar met 50% verminderen. - Daar waar de instelling de gevraagde (na-) zorg niet kan leveren zorgt zij voor een goede invulling van die zorg door derden en houdt, middels Casemanagement en de structuur zoals die is vastgesteld bij Resultaten Scoren, de regie over deze geleverde zorg. Samen met de cliëntenraad zal de instelling de kwaliteit van de door derden geleverde zorg monitoren. - Het tot stand brengen en in stand houden van een tijdelijke woonvoorziening voor die cliënten die dit na de klinische fase van hun behandeling nodig hebben. - de instelling organiseert met collega instellingen, naar voorbeeld van de landelijke samenwerking van cliëntenraden in de verslavingszorg, een landelijke lobby naar de politiek in Den Haag. In afwachting van uw reactie, teken ik, namens de cliëntenraad, Bijlage: - Proloog VWS-beleid : Samen zorgen voor beter. Ministerie van VWS, DBO/ADV Daar waar staat instelling wordt de naam van de organisatie ingevuld. 19

20 Geen nazorg maar vervolgzorg Interview met Rudolf Beijerman, RvB Tactus verslavingszorg door Reinier Schippers We hebben uit betrouwbare bron vernomen, dat bij Tactus Verslavingszorg het door de Cliëntenraad ingediende ongevraagd advies met betrekking tot maatschappelijk herstel, door de Raad van Bestuur omarmd is. Reden genoeg voor de redactie van het 0-nummer om af te reizen naar het oosten van het land. Eindbestemming: Deventer. We worden te woord gestaan door Rudolf Beijerman, sinds 2006 lid van de Raad van Bestuur van Tactus. Een bevlogen bestuurder gepokt en gemazeld in de verslavingszorg. Hij heeft een achtergrond als hulpverlener. Zo stond hij in de 70-er jaren aan de wieg van de Therapeutische Gemeenschap (TG) de Schuur en later van TG Het Oolgaardthuis. Sinds 1987 werkte hij in het midden management van het Cad* Zwolle, waar hij in 1999 directeur werd. Perverse driehoek Het was aanvankelijk mijn ambitie om het laatste zelfstandige Cad in Nederland overeind te houden. Maar toen werden wij overvallen door de Tsunami in het zorgstelsel: concurrentie, Zorgverzekeringswet, wijziging AWBZ en invoering WMO... We werden om te overleven gedwongen om een fusiepartner te zoeken. Dat werd Tactus. Werd deze fusie puur ingegeven door het feit, dat je als grote marktspeler een sterkere onderhandelingspositie hebt ten aanzien van het Zorgkantoor? Beijerman ontkent dit met klem. Ik zie de externe ontwikkelingen zoals stelselwijziging als een positieve prikkel om de kwaliteit van zorg te verbeteren. We worden immers gedwongen om middels registratie (dbc s prestatie-indicatoren, etc. etc.) inzichtelijk te maken wat wij doen en vooral of dit werkt. Hiervoor is wel kwaliteit en verscheidenheid van staf nodig, dus meer gevaar op bureaucratie. Schaalgrootte is een voorwaarde geworden om te overleven als zorginstelling. Toch heeft Beijerman ( dit is geen officieel Tactus standpunt, maar mijn persoonlijke overtuiging ) ook wel zijn bedenkingen bij de stelselwijziging in de zorg. Gedecideerd ontvouwt hij zijn kritiek op de zogenaamde driehoek in het nieuwe stelsel (zorgverzekeraars, zorgaanbieders en zorgconsumenten moeten door onderling overleg komen tot optimale kwaliteit van zorg, red. ). Hij doceert: Ik vind dat er sprake is van de perverse driehoek. Het probleem van kostenbeheersing in de zorg speelt tussen consument en de verzekeraar. De onderhandelingen vinden nu echter plaats tussen de instelling en de verzekeraar. 20 In mijn beeld zouden die eigenlijk plaats moeten vinden tussen zorgaanbieder en zorgvrager. Cliënten kunnen namelijk het beste zelf bepalen of een zorgaanbieder kwaliteit levert of niet. Ik ben daarom ook een warm voorstander van het PGB als financieringsinstrument. Het zou het leidende principe moeten zijn dat de zorgvraag het zorgaanbod bepaalt. Maatschappelijk herstel vanuit cliëntperspectief Beijerman streeft ernaar om vanuit een optimistische visie te onderzoeken hoe in de praktijk verbeterslagen kunnen worden gemaakt in de zorg. Kwaliteitsverbetering moet geen papier opleveren, maar moet werken voor interne verbetering. Daar zorgen we nu al voor, maar de volgende slag die we moeten maken is het verder betrekken van het cliëntperspectief in dit proces. Bij Tactus heeft men gekozen, naar aanleiding van het ongevraagd advies, om maatschappelijk herstel niet beperkt te definiëren. In samenwerking met de Cliëntenraad wordt de hele organisatie doorgelicht. Ik ben samen met Gerrit Zwart en Hermen Schutte bezig met een traject, waarbij we in iedere fase van het primaire proces verkennen wat er kan verbeteren vanuit cliëntperspectief. We zijn begonnen met de aanmelding en via de intake en de behandeling zijn we nu bij de nazorg aanbeland. Ik spreek trouwens zelf liever over vervolgzorg, omdat de term nazorg geen rekening houdt met chronisch verslaafden. Deze groep heeft een dermate ernstige problematiek, dat permanente zorg noodzakelijk is. Bovendien suggereert deze term dat er een breuk in het zorgaanbod zou zijn: eerst de behandeling en dan pas de maatschappelijke oriëntatie. Dat is een te verknipt beeld. Het streven van Tactus is, om maatschappelijk herstel uiteindelijk integraal onderdeel te maken van het gehele primaire proces. Al bij het formuleren van het behandelplan moeten daarom in de toekomst de verschillende levensgebieden worden geïnventariseerd. Zodat tijdens de behandeling zonodig al kan worden begonnen aan nazorg/vervolgzorg. Van begin af aan moet er een parallel lopende focus zijn op hetgeen zich afspeelt naast of na de behandeling. Zo kan maatschappelijk herstel een geïntegreerd onderdeel worden van het behandelaanbod. Maar we zijn er nog niet, want er moet nog veel gedaan worden om dit doel te bereiken. Beijerman verzet zich tegen het idee dat alle verslaafden na hun behandeling in definitief herstel blijven,