1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels

Transcriptie

1 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels Fons J. R. van de Vijver Nederland is de laatste decennia cultureel steeds heterogener geworden. Deze ontwikkeling heeft ook haar weerslag op de psychodiagnostiek. Waar het cliëntenbestand vroeger autochtoon was en Nederlands als eerste taal sprak, vormt de doelgroep van psychodiagnostiek nu een rijk palet aan culturen. Dit hoofdstuk gaat in op de implicaties van toenemende culturele diversiteit van de cliëntengroep voor de psychodiagnostiek. Het doel van het hoofdstuk is om een overzicht te geven van de problemen en oplossingen op het terrein van interculturele diagnostiek. Het gaat dan veelal om de vraag welke opties een professional heeft als er voor een bepaalde cliënt geen echt adequate instrumenten beschikbaar zijn. Hoe kunnen we omgaan met een situatie waarin het gebruik van gestandaardiseerde tests niet echt valide resultaten zal opleveren en de situatie om zomaar wat te improviseren evenmin bevredigend is? In het eerste deel van het hoofdstuk beschrijf ik een theoretisch raamwerk dat een overzicht probeert te geven van mogelijke problemen bij het gebruik van tests in multiculturele groepen. Vervolgens geef ik een korte historische schets van interculturele diagnostiek in Nederland. In het derde deel beschrijf ik drie vermeende oplossingen die voorgesteld zijn (gebruik van cultuurvrije tests, gebruik van Nederlandse standaardtests en het volledig afzien van het gebruik van dergelijke tests). Voor elk van deze benaderingen wordt aangegeven waar ze vandaan komt en waarom ze eigenlijk niet werkt. In het vierde deel beschrijf ik vuistregels die mijns inziens wel bruikbaar zijn. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een korte conclusie. 1.1 Theoretisch kader: vertekening Welke factoren kunnen de validiteit (geldigheid) van uitspraken bij interculturele diagnostiek bedreigen ( Brislin, Lonner & Thorndike, 1973 ; Lonner & Berry, 1986 ; Poortinga, 1989 ; Van de Vijver, 2008 ; Van de Vijver & Leung, 1997 ; Van de Vijver & Tanzer, 2004 )? Er zijn drie vormen van vertekening (ook bias en in andere hoofdstukken van dit boek storende factoren genoemd), die betrekking kunnen hebben op het construct (constructbias), de meetmethode

2 12 Cultuur en psychodiagnostiek (methodebias) en afzonderlijke items (itembias). Het construct dat gemeten wordt (met construct wordt verwezen naar de trek of vaardigheid die een test bedoelt te meten), kan al crossculturele verschillen vertonen. Depressiviteit is een goed voorbeeld. Zo bleek bij onderzoek naar wat depressiviteit is voor Shona-sprekers in Zimbabwe dat de meest gerapporteerde symptomen hoofdpijn en vermoeidheid zijn en dat deze patiënten hun problemen toeschrijven aan kufungisisa, hetgeen zo ongeveer betekent dat de patiënt te veel nadenkt ( Patel, Abas, Broadhead, Todd & Reeler, 2001 ). Er bestaat een term in Shona voor depressiviteit, maar deze wordt kennelijk weinig gebruikt en verwijst naar een ziekte zonder emotionele symptomen. Onze westerse term voor depressiviteit verwijst naar een syndroom dat voorkomt in Zimbabwe, maar de bijbehorende symptomen zijn ongeschikt om depressiviteit in onze betekenis van het woord te meten. Er bestaat in de literatuur overigens verschil van opvatting over de vraag of dit soort verschillen in de taal ook verschillen in ervaring reflecteren: vertonen depressieve Shona-sprekers geen psychische symptomen van depressie, of zijn het alleen culturele normen die hen ervan weerhouden om open over hun emotionele problemen te communiceren? Een tweede vorm van vertekening, methodebias, heeft te maken met de methodische aspecten van interculturele diagnostiek. Er zijn drie bronnen van methodebias. Om te beginnen kunnen problemen voortkomen uit specifieke eigenschappen van de culturele achtergrond van de persoon. Als we de bevindingen uit de literatuur naar Nederland mogen verplaatsen, zou het betekenen dat er flinke verschillen zitten in responsstijlen tussen autochtonen en allochtonen. Vooral bij groepen lager opgeleide allochtonen kunnen we meer sociale wenselijkheid en acquiescence (bevestigen van positieve uitspraken en ontkennen van negatieve uitspraken, ongeacht de inhoud van de uitspraak) verwachten dan bij autochtonen. Bij het afnemen van cognitieve tests kunnen verschillen in bekendheid met psychologische tests en het soort stimuli van een test een negatieve invloed op de testprestatie hebben. Een testinstructie die langer dan gebruikelijk is en ingaat op de problemen die de cliënt met het instrument heeft, kan nog wel eens het probleem verminderen. Ook een herhaalde testafname kan belangrijke aanvullende informatie opleveren. Bij hernieuwde testafnames in groepen analfabeten bleken scores op de Raven relatief veel omhoog te gaan en bleken de scores bij de tweede testafname betere voorspellers van latere prestaties op het werk dan scores bij de eerste testafname ( Nkaya, Huteau & Bonnet, 1994 ). Persoonlijke eigenschappen van de persoon die de test afneemt, kunnen ook een belangrijke invloed hebben op het testresultaat. Verwachtingspatronen bij allochtonen ten aanzien van een autochtone diagnosticus of een diagnosticus uit de eigen culturele groep kunnen nogal eens uiteenlopen. Culturele sensitiviteit bij de testafnemer is een noodzakelijke voorwaarde voor goede testafnames in interculturele groepen (zie verder hoofdstuk 2). Veel hulpverleners krijgen met een veelheid aan culturen te maken, waardoor het praktisch gesproken onmogelijk is om veel expertise op te bouwen op het terrein van die specifieke culturen. Ervaring met culturele groepen leert echter wel op welke terreinen zich vaak problemen voordoen, zoals de

3 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels 13 directheid van Nederlanders, de kleine psychologische verschillen tussen autochtone mannen en vrouwen in Nederland en specifieke aspecten van het taalgebruik (zoals het gebruik van metaforen en spreekwoorden). De invloed van persoonlijke opvattingen is vooral een gevaar bij het gebruik van ongestructureerde technieken, zoals een open interview bij een intake, of bij spelsituaties voor zover ze niet gestructureerd zijn. Ten slotte zijn er verschillen in communicatiepatronen tussen etnische groepen die gemakkelijk voor methodebias kunnen zorgen. De testsituatie zelf kan, indien de onderzochte nooit eerder getest is, al voor de nodige bronnen van vertekening zorgen. Het is dan niet altijd duidelijk voor de cliënt hoe hij of zij zich dient te gedragen, wat de psycholoog verwacht, wat het betekent om op een persoonlijkheidstest geen foute antwoorden te kunnen geven enzovoort. Er zitten in de communicatie tussen psycholoog en cliënt allerlei impliciete verwachtingen en normen (conventies) die voor iemand die nog nooit getest is niet duidelijk hoeven te zijn. Deze conventies kunnen van cultuur tot cultuur verschillen. Zo is het bij een gesprek tussen een cliënt en een hulpverlener of tussen een sollicitant en een psycholoog gebruikelijk in onze cultuur dat beide personen elkaar direct aankijken. Er zijn echter nogal wat etnische groepen in Nederland waarin de cliënt geacht wordt zich onderdanig op te stellen in dit soort gesprekken. De hulpverlener of psycholoog direct aankijken wordt dan als onbeleefd gezien. Er zijn veel culturen waarin het direct afwijzen van een verzoek van een vreemdeling (zoals een psycholoog) onbeleefd is vanwege het gezichtsverlies en de bijbehorende, negatieve gevolgen voor de relatie tussen beide personen. Het is niet ongebruikelijk dat een verzoek van de psycholoog niet direct afgewezen wordt, maar dat de cliënt op problemen wijst die zouden kunnen rijzen bij de uitvoering van het verzoek (zoals het tijdelijk niet kunnen voldoen aan het verzoek). Door Nederlanders kan een dergelijk communicatiepatroon gemakkelijk gezien worden als het creëren van problemen, terwijl het niet veel anders is dan een beleefde, indirecte manier om niet op het verzoek in te gaan. Een laatste bron van vertekening heeft betrekking op de items van een instrument. In de literatuur staat deze bekend als itembias (in de Engelstalige literatuur meestal aangeduid als differential item functioning ). Van der Maesen de Sombreff & Abell (2001) noemen het verschil in connotatie van het woord liegen voor Surinamers en Nederlanders. Het item Liegt u wel eens? (onderdeel van een vragenlijst voor sociale wenselijkheid) heeft waarschijnlijk een iets andere betekenis voor Nederlanders en Surinamers, vanwege de zwaardere lading van het begrip in de laatste groep. Het woord jokken heeft bij Surinamers een wat onschuldiger betekenis, maar voor Nederlanders klinkt dit woord juist weer kinderachtig. Er zijn veel psychometrische technieken ontwikkeld om itembias te onderzoeken (zie onder andere Camilli & Shepard, 1994 ; Poortinga, 2001 ; Van de Vijver & Leung, 1997 ). Itembias is niet alleen voor de wetenschapper maar ook voor de praktiserend diagnosticus van belang. Vreemde of onverwachte antwoorden van een cliënt kunnen wijzen op misinterpretaties of ongeschiktheid van de vraag voor een cliënt. Dit soort communicatiestoornissen kan erop wijzen dat de cliënt een andere vraag dan de gestelde beantwoordt of het opportuun

4 14 Cultuur en psychodiagnostiek acht niet rechtstreeks of helemaal niet te antwoorden. Zo wordt in sommige culturen niet met een directe afwijzing ( Nee, dat wil ik niet doen ) op een verzoek ingegaan omdat dat als gezichtsverlies voor de vragensteller wordt gezien. 1.2 Interculturele diagnostiek in Nederland in de afgelopen veertig jaar Er is in de laatste veertig jaar veel gebeurd in Nederland op het terrein van interculturele diagnostiek. In mijn visie zijn er vier perioden aan te wijzen waarin steeds op wat andere wijze omgegaan is met deze diagnostiek. Aanvankelijk was er in Nederland weinig behoefte aan en interesse in interculturele diagnostiek. Waar bijvoorbeeld in de jaren zestig van de vorige eeuw in de Amerikaanse literatuur al stevig gediscussieerd werd over bruikbaarheid van tests bij verschillende culturele groeperingen (voornamelijk blanke en zwarte Amerikanen), bleef het in die tijd in Nederland in deze eerste periode nog rustig. Aan deze periode van relatieve rust en gebrek aan aandacht komt een einde in de jaren tachtig als er meer belangstelling ontstaat voor de bruikbaarheid van psychologische test bij allochtonen ( Hofstee, 1990 ). Deze tweede fase is vooral probleemidentificerend: kennelijk zijn onze bij autochtonen gevalideerde instrumenten niet altijd goed bruikbaar bij allochtonen. In de jaren negentig zie je in de derde fase ontwikkelingen op twee fronten. Enerzijds zijn er studies naar vertekening in instrumenten die in Nederland gebruikt worden ( Van Leest, 1997 ; Te Nijenhuis, 1997 ). Anderzijds zijn er ook studies waarin nieuwe instrumenten gepresenteerd worden die ontwikkeld zijn op bruikbaarheid in een interculturele samenleving ( Hessels, 1993 ; zie voor een overzicht Bleichrodt & Van de Vijver, 2001 ). In het eerste decennium van deze eeuw (de vierde periode) heeft deze ontwikkeling zich nauwelijks voortgezet en is de belangstelling vanuit de universiteit voor zowel het fundamentele als het toegepaste wetenschappelijke onderzoek voor interculturele diagnostiek weer wat minder geworden. Mogelijk heeft deze stagnatie enerzijds te maken met de beperkte financiële mogelijkheden om grootscheeps onderzoek naar vertekening uit te voeren en anderzijds met de afgenomen wetenschappelijke nieuwswaarde van het onderwerp nu de psychometrische en statistische aspecten van vertekening zich volledig uitgekristalliseerd lijken te hebben. De belangstelling uit de praktijk is echter eerder toegenomen dan afgenomen. Waar het enkele decennia terug vooral psychologen en pedagogen met veel allochtone cliënten waren die belangstelling hadden in interculturele diagnostiek, zie je in het laatste decennium steeds meer professionalisering in de diagnostische praktijk. Crossculturele diagnostiek is nu onderdeel van opleidingen van professionals. Verder is het mijn (niet op een verder onderzoek gestoelde) indruk dat het beoefenen van interculturele diagnostiek steeds meer als een belangrijk onderdeel van de professionele skills gezien wordt. We zijn de beginfase voorbij waarin deze diagnostiek als een hobby van enkele geïnteresseerden was. De geschiedenis van interculturele diagnostiek laat zich mijns inziens samenvatten als een

5 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels 15 vrij natuurlijke opeenvolging van diagnose tot oplossing voor zover het de inbreng vanuit de universiteiten betreft en een steeds verdere professionalisering voor zover het de praktijk betreft. Ik wil met deze samenvatting niet de indruk wekken dat de ontwikkeling van interculturele diagnostiek afgerond is. Het lijkt mij dat er nog meer dan voldoende punten van aandacht overblijven. Op de eerste plaats is het te betreuren dat niet meer instrumenten onderzocht zijn op bruikbaarheid voor de multiculturele samenleving en dat niet meer nieuwe instrumenten ontwikkeld zijn; vanuit de praktijk blijft er een flinke vraag naar deze instrumenten. Op de tweede plaats is het te betreuren dat interculturele diagnostiek nog steeds niet een integraal onderdeel is van het denken over tests en bijvoorbeeld onderdeel is van het COTAN-beoordelingssysteem van tests ( Evers, Van Vliet-Mulders & Groot, 2000 ). Ongeveer 20% van de Nederlandse bevolking is allochtoon, in de grote steden is de helft van de schoolpopulatie allochtoon. Toetsing van een instrument op bruikbaarheid in de interculturele samenleving lijkt dan ook geen overbodige luxe. Ten slotte kan een verdere professionalisering van de testpraktijk bijdragen tot een verhoging van de kwaliteit van dienstverlening. 1.3 Echte en vermeende oplossingen voor interculturele diagnostiek Er zijn in de loop van de geschiedenis van de crossculturele psychologie verscheidene (vermeende) oplossingen voorgesteld om met de problemen van interculturele diagnostiek om te gaan. In deze paragraaf beschrijf ik kort welke oplossingen voorgesteld zijn, wat de kritiek is op deze oplossingen en wat een meer genuanceerde oplossing zou kunnen inhouden. Oplossing 1: gebruik cultuurvrije tests Het idee achter deze oplossing is aantrekkelijk. Voor sommige tests heb je heel veel kennis van de Nederlandse taal en cultuur nodig om te begrijpen wat er gevraagd wordt en een adequaat antwoord te kunnen formuleren. In een vroeger veelgebruikte Nederlandse persoonlijkheidstest komt een item voor waarin de respondent moet aangeven in hoeverre hij of zij het eens is met de stelling oost west, thuis best. Nu is uit linguïstisch onderzoek bekend dat spreekwoorden pas laat verworven worden in het leren van een tweede taal. Spreekwoorden en gezegden zijn dus naar verhouding moeilijk voor personen die Nederlands als tweede taal spreken. Een dergelijk item is dan ook niet goed bruikbaar bij interculturele diagnostiek (tenzij je het item wilt gebruiken om kennis van Nederlandse spreekwoorden na te gaan). Als je dit soort items zoveel mogelijk wilt vermijden, lijk je uit te komen op tests met een inhoud die weinig of niets met een specifieke cultuur te maken heeft. Dit was het idee achter cultuurvrije tests ( Cattell, 1940 ). Al snel ontstond echter het besef dat het naïef is te veronderstellen dat er tests zijn die helemaal geen relatie met cultuur zouden hebben (onder andere Frijda & Jahoda,

6 16 Cultuur en psychodiagnostiek 1966 ). Het gebruik van cijfers in een test voor kortetermijngeheugen (Cijferreeksen) of het gebruik van abstracte figuren (Raven) is nooit helemaal los te zien van de culturele context: kinderen in sommige culturen hebben nu eenmaal meer ervaring met dit soort stimuli dan kinderen in andere culturen en je mag verwachten dat kinderen die meer ervaring hebben beter zullen scoren. In recent onderzoek bij verschillende culturele groepen in Zuid-Afrika vonden we dat kinderen steeds de beste prestaties leveren bij tests die gebruikmaken van stimuli uit hun eigen culturele groep en dat ze slechter scoren op tests die hetzelfde meten maar werken met stimuli uit andere culturen ( Malda, Van de Vijver & Temane, 2010 ). Later zijn de ambities van cultuurvrij testen wat naar beneden bijgesteld en zijn andere concepten geïntroduceerd, zoals culture-fair ( Cattell & Cattell, 1963 ) en culture-reduced tests ( Jensen, 1980 ), maar het idee is steeds gebleven om tests te gebruiken die zo weinig mogelijk gebruikmaken van kennis van de taal en cultuur van de testontwerper. In mijn optiek zijn de ideeën achter cultuurvrij testen bruikbaar. Deze testtraditie heeft ons een belangrijke les geleerd: we moeten bij het opstellen en kiezen van tests die gebruikt gaan worden voor interculturele diagnostiek alert zijn op impliciete en expliciete kennis van de Nederlandse taal en cultuur (gebruik van specifieke woorden of uitdrukkingen, of verwijzen naar binnen autochtonen breed gedeelde culturele kennis) en op de vraag of een cliënt wel over deze kennis beschikt. In een persoonlijkheidsinstrument kan het gebruik van complexe taal de validiteit van het instrument ernstig beperken. Als we op de klassieke manier persoonlijkheid willen onderzoeken met behulp van items waarop personen zichzelf moeten beoordelen, maken we gebruik van taal en is het onvermijdelijk dat gebruik van het instrument in een groep met veel individuele verschillen in taalkennis de validiteit van het instrument in gevaar brengt. Dat de validiteit bedreigd kan worden, wil echter nog niet zeggen dat geen enkele persoonlijkheidsvragenlijst bruikbaar is, of dat alle vragenlijsten even (on)bruikbaar zijn. Er zijn persoonlijkheidsvragenlijsten die in veel verschillende culturen afgenomen zijn en die relatief weinig complexe woorden en zinsconstructies bevatten (zoals sommige instrumenten om de Big Five te meten). Deze instrumenten zijn beter te gebruiken dan andere instrumenten die meer complexe woorden bevatten. Echter, we moeten ons altijd blijven realiseren dat ook voor de betere lijsten een flinke dosis kennis van de Nederlandse taal vereist is en dat het gebruik van deze tests bij personen die het Nederlands slecht beheersen problematisch is en de inzet van professionele tolken vereist. Er zijn noch in het Nederlands noch, voor zover mij bekend, in het Engels gevalideerde instrumenten ontwikkeld om na te gaan of een cliënt de testtaal voldoende beheerst om adequaat diagnostiek te kunnen bedrijven. De conclusie is dat hoewel er geen cultuurvrije tests bestaan, er wel degelijk betere en slechtere tests voor diagnostiek in interculturele groepen zijn. Het is een belangrijk onderdeel van de professionele training en expertise van diagnostici om een goed oordeel te vormen over de bruikbaarheid van tests en om deze bruikbaarheid mee te laten wegen in het uiteindelijke oordeel.

7 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels 17 Oplossing 2: gebruik standaardtests De redenering achter deze de oplossing is ongeveer als volgt: veel tests worden gebruikt om toekomstig gedrag te voorspellen, zoals het gebruik van intelligentietests om school- of arbeidsprestaties te voorspellen. Welnu, er is nogal wat onderzoek dat aantoont dat psychologische tests dezelfde voorspellende waarde hebben voor autochtonen en allochtonen in dergelijke toepassingsdomeinen (zie bijvoorbeeld Te Nijenhuis, 1997 ). Het feit dat er items of subtests in een instrument kunnen zitten die vertekening vertonen, betekent daarom nog niet dat deze instrumenten ook minder bruikbaar zijn. Zolang tests even goed voorspellen voor alle culturele groepen, zijn ze bruikbaar voor interculturele diagnostiek. Er zijn twee soorten kritiek mogelijk op deze redenering. Om te beginnen worden tests veelal gebruikt om uitspraken te doen over eigenschappen en vaardigheden die niet noodzakelijk naar toekomstig gedrag verwijzen. Klinische diagnostiek is een goed voorbeeld. Als je wilt nagaan of een allochtone cliënt depressief is, is het van groot belang om te weten of de items en de Nederlandse normen van het gebruikte instrument toegepast kunnen worden. Er is nogal wat onderzoek waarin gevonden is dat items die verwijzen naar psychologische klachten bij depressie minder bruikbaar zijn dan items over somatische klachten ( Van de Vijver & Tanaka-Matsumi, 2008 ). Wie daar geen rekening mee houdt, loopt een reëel gevaar met een verkeerde diagnose te komen. Daarnaast is het een wat kortzichtige redenering om tests alleen op hun pragmatische bruikbaarheid te beoordelen en voorbij te gaan aan relevante individuele eigenschappen van de cliënt. Een derde generatie allochtone leerling in het vervolgonderwijs heeft veel meer Nederlandse bagage dan een recent geïmmigreerde vluchteling. Het is naïef om met deze verschillen in de diagnostiek geen rekening te houden. Ten slotte valt vaak niet uit te sluiten dat het toekomstige gedrag dat voorspeld wordt, zoals schoolprestaties, zelf ook nogal wat culturele en talige vertekening bevat. Oplossing 3: gebruik geen standaardtests en werk enkel met interviews en gedragsobservaties Het idee achter deze aanpak is dat er eigenlijk nauwelijks een psychologische test bruikbaar is voor allochtone groepen, zeker waar het om groepen gaat die niet eerder in valideringsonderzoek betrokken zijn geweest, zoals vluchtelingen. In feite betreft het hier alle groepen met uitzondering van Antilliaanse, Surinaamse, Turkse en Marokkaanse Nederlanders. De kracht van deze opvatting is dat ze veel oog heeft voor vertekening in tests. In deze opvatting lijkt echter het kind met het badwater weggegooid te worden. Dat tests niet goed bruikbaar zijn, betekent nog niet dat ze helemaal onbruikbaar zijn. Van ongestandaardiseerde methoden zoals het ongestructureerde interview, is bekend dat ze een dubieuze validiteit kunnen hebben. Het volledig afzien van tests en ze vervangen door interviews en gedragsobservaties kan dan ook gemakkelijk leiden tot een remedie die het oorspronkelijke probleem (gebrek aan validiteit) niet oplost. Verder is met interviews

8 18 Cultuur en psychodiagnostiek en gedragsobservaties een aantal psychologische eigenschappen niet goed te achterhalen, zoals het kortetermijngeheugen. Observaties en interviews kunnen echter wel helpen om de testbaarheid van een persoon te bepalen. Het gebruik van tests op ongestandaardiseerde wijze herbergt ook gevaren, omdat normeringsgegevens, zoals normtabellen, niet meer bruikbaar zijn in dergelijke gevallen. In de praktijk valt dit probleem wel mee: de diagnosticus die op ongestandaardiseerde wijze een test afneemt omdat een reguliere afname geen goede gegevens oplevert, was waarschijnlijk toch al niet van plan om normtabellen te gebruiken. De drie soorten aanpak die ik hier besproken heb, proberen elk op eigen wijze om te gaan met problemen in de interculturele diagnostiek. In elk van de drie gevallen is de conclusie dat het een aanpak betrof waarvan de kern bruikbaar was, maar die, indien consequent toegepast, niet tot een adequate oplossing leidt. Er is dus geen uniforme aanpak die alle problemen van de interculturele diagnostiek zal oplossen. Het lijkt er eerder op dat een pragmatische aanpak tot betere resultaten zal leiden. Belangrijke kenmerken van deze aanpak worden in de volgende paragraaf uiteengezet. 1.4 Naar verantwoord testgebruik Er zijn in de literatuur verschillende pogingen ondernomen om het psychodiagnostische proces te formaliseren en rationaliseren (zie bijvoorbeeld De Bruyn, Ruijssenaars, Pameijer & Van Aarle, 2003 ). Ook in de interculturele diagnostiek zijn enkele modellen ontwikkeld waarin geprobeerd wordt om het hele proces van testkeuze tot de conclusie en rapportage in een stroomschema met een groot aantal opeenvolgende beslismomenten onder te brengen, om daarmee het diagnostische proces op een meer gestandaardiseerde en transparante wijze te laten verlopen. Voorbeelden zijn te vinden in de Angelsaksische literatuur in onder andere het werk van Dana, 2000 (zie ook Suzuki, Ponterotto & Meller, 2001 ). Ik ben wat huiverig voor een dergelijke formalisering, omdat het proces vaak zo complex is en de relevante externe condities (onder andere specifieke culturele groep en reden voor verwijzing) vaak zo sterk uiteenlopen, dat een dergelijk stroomschema wel erg complex gaat worden. Daarom geef ik een aantal heuristieken (vuistregels) die van belang zijn in interculturele diagnostiek. In het volgende kader staat een overzicht van bevindingen van een boek over diagnostiek bij allochtonen waarop deze heuristieken deels teruggrijpen ( Van de Vijver & Bleichrodt, 2001 ). Deze heuristieken zijn te beschouwen als relevante overwegingen in interculturele diagnostiek, die niet voor of tegen het gebruik van een specifiek instrument pleiten, maar die invloeden weergeven die hun weerslag hebben op de validiteit van interculturele diagnostiek.

9 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels 19 Regels voor het gebruik van psychologische tests in interculturele groepen 1 Psychologische tests zijn alleen op valide wijze toepasbaar bij allochtonen als deze toepasbaarheid is aangetoond. 2 Het is noodzakelijk om bij de interpretaties van testscores de bruikbaarheid van de test voor allochtonen in ogenschouw te nemen. 3 Resultaten van onderzoek naar vraagpartijdigheid in Nederlandse tests laten vaak dezelfde conclusies zien als onderzoek naar vraagpartijdigheid in Amerikaanse tests. 4 De belangrijkste bron van partijdigheid in tests is kennis van de Nederlandse taal en cultuur. 5 Verschillen in woordenschat tussen allochtonen en autochtonen kunnen leiden tot systematische bias (partijdigheid, vertekening) van de testscores. Deze bias kan betrekking hebben op zowel afzonderlijke vragen (als er bijvoorbeeld ongebruikelijke woorden of zegswijzen in items gebruikt zijn) als op de gehele test. Deze globale invloed van bias op testscores, ook wel methodepartijdigheid genaamd, is moeilijker aan te tonen en kan gemakkelijk als echte verschillen in testscores geïnterpreteerd worden. 6 Voor het interpreteren van testscores van allochtonen zijn naast de testscores zelf ook gegevens nodig over de persoon, zoals verblijfsduur, generatiestatus (eerste, tweede of derde generatie) en acculturatiestrategie. 7 Indien een test in mindere mate bij allochtonen bruikbaar is dan bij autochtonen, dient dit bij de interpretatie in ogenschouw genomen te worden en bij de rapportage vermeld. 8 Bij de keuze van tests voor gebruik bij allochtonen verdient het aanbeveling gebruik te maken van tests die op hun bruikbaarheid bij allochtonen onderzocht zijn. 9 Om een beleid van equal opportunity employment te realiseren moet aan psychometrische en maatschappelijke condities voldaan zijn. De psychometrische eisen hebben te maken met de beschikbaarheid van tests en adequate testprocedures, terwijl de maatschappelijke conditie te maken heeft met een draagvlak voor een dergelijk beleid. 10 In het proces van maatschappelijke integratie kunnen tests een belangrijke rol spelen, maar verdere maatregelen op scholen en in organisaties zijn nodig om een maatschappelijke integratie van allochtonen te bevorderen. 1 Er bestaat geen standaardaanpak om problemen van validiteit en vertekening in interculturele diagnostiek op te lossen. Sensitiviteit voor problemen in deze diagnostiek en kennis van de relevante literatuur zijn belangrijker dan de keuze voor een standaardaanpak.

10 20 Cultuur en psychodiagnostiek Psychologen met weinig ervaring in interculturele diagnostiek zijn naar mijn ervaring eerder geneigd om te zoeken naar standaardoplossingen, terwijl meer ervaren collega s weten dat dergelijke oplossingen vaak niet bestaan. In mijn contacten met mensen uit de praktijk krijg ik vaak problemen voorgelegd in de trant van: ik heb een cliënt uit land X die een dochter van zeven jaar heeft die problemen heeft op school. Het gezin is zes maanden in Nederland. Het is de diagnosticus niet helemaal duidelijk in hoeverre de problemen die zich voordoen op school te maken hebben met beperkte leervermogens van het kind, met problemen om Nederlands te leren, met heimwee, of met algemene aanpassingsproblemen. Het is mijn ervaring dat taal vaak een enorm obstakel is een dergelijke diagnostiek. Interviews moeten veelal via tolken verlopen en het instrumentarium dat we ter beschikking hebben, is beperkt. Zo zijn er nog wel tests om de intellectuele vermogens van het kind te bepalen (zoals de Raven en SON-R), maar instrumenten om heimwee en aanpassingsproblemen te meten zijn beperkt. In dergelijke gevallen kan het gebruik van een standaardaanpak snel een keurslijf worden. Een Raventest en een SON-R geven dan waarschijnlijk een onderschatting van de intellectuele vermogens van het kind, hoewel de mate van onderschatting waarschijnlijk nauwelijks aan te geven is. In de praktijk wordt vaak van triangulatie gebruikgemaakt. Deze procedure houdt in dat de onzekerheid die gecreëerd wordt omdat een bepaald instrument of methode niet valide zou kunnen zijn, gereduceerd wordt door een tweede instrument of methode te gebruiken. Zo kunnen bijvoorbeeld indrukken opgedaan tijdens observaties van het gedrag van de cliënt tijdens het invullen van tests in een interview besproken worden. 2 Er zijn geen cultuurvrije tests, maar er zijn wel tests die beter bruikbaar zijn en tests die minder goed bruikbaar zijn in interculturele diagnostiek. Het kan gemakkelijk voorkomen dat tests additionele vaardigheden meten als deze bij interculturele groepen gebruikt worden. Psychologen moeten alert zijn op deze extra bagage van tests. Zo kunnen items uit een persoonlijkheids- of interessevragenlijst onbedoeld intelligentie meten; items uit intelligentietests kunnen verwijzen naar Nederlandse taal (hoeveel potloden zitten er in twee dozijn potloden?). Een analyse van de testinstructie en -inhoud leert vaak al snel in hoeverre een test bruikbaar is voor een bepaalde cliënt. Een standaardinstrument om na te gaan of een cliënt testbaar is bestaat niet, maar een ervaren diagnosticus die een inschatting heeft gemaakt van het niveau van taalkennis van de cliënt, kan waarschijnlijk al een goede inschatting maken. Naast kennis van taal kan ook inzicht van de culturele afstand van de cliënt tot de Nederlandse cultuur relevant zijn voor het diagnostische proces. In ons onderzoek met uitwisselingsstudenten uit Azië, Afrika en Zuid-Amerika in Moskou vonden we dat de afstand die studenten voelden ten opzichte van de Russische samenleving sterk samenhing met allerlei testscores ( Suanet & Van de Vijver, 2009 ). Personen die meer afstand voelden, waren minder gelukkig, hadden meer heimwee en hadden minder

11 1 Interculturele psychodiagnostiek: zes vuistregels 21 Russische vrienden. Het zou interessant zijn om na te gaan of tests voor culturele afstand ook in de Nederlandse situatie bruikbaar zijn en indicaties kunnen geven voor de testbaarheid van allochtone cliënten (individuen die minder afstand ervaren ten opzichte van de Nederlandse samenleving, zouden dan beter testbaar zijn met Nederlandse instrumenten). 3 Het afnemen van een psychologische test bij een allochtone cliënt stelt eisen aan zowel het instrument als de diagnosticus en de cliënt. Het is belangrijk dat de psycholoog zich bewust is van het feit dat een testscore altijd beschouwd moet worden als een interactie tussen cliënt en instrument. De psycholoog zal dan ook moeten proberen de testsituatie te optimaliseren voor de cliënt als standaardcondities ontoereikend zijn. De cliënt moet testbaar zijn en het instrument moet bruikbaar zijn. De afweging van testbaarheid en bruikbaarheid moeten door de psycholoog gemaakt worden. De vraag van de diagnosticus om meer duidelijkheid en voorschriften over hoe met deze onzekerheid om te gaan is begrijpelijk, maar ook moeilijk te beantwoorden, al was het alleen maar omdat de culturele achtergrond en de graad van aangepastheid aan de Nederlandse samenleving van cliënten zo sterk uiteen kan lopen, dat voorschriften al heel snel een keurslijf kunnen worden. 4 Het is van groot belang rekening te houden met bronnen van vertekening bij interculturele diagnostiek. In een vorige paragraaf zijn verschillende bronnen van vertekening besproken. Sommige instrumenten zijn onderzocht op vertekening, maar in de praktijk zal de psycholoog vaak zelf moeten bepalen in hoeverre er hier sprake kan zijn van vertekening; intercollegiale contacten en intervisie kunnen de kwaliteit van het oordeel over tests positief beïnvloeden. Belangrijke vragen daarbij zijn onder andere of een instrument wel zal meten wat het geacht wordt te meten bij deze cliënt, in hoeverre kennis van de Nederlandse taal en cultuur invloed zal hebben op de testprestaties, in hoeverre er specifieke items zijn die niet gebruikt kunnen worden enzovoort. 5 De kwaliteit van interculturele diagnostiek wordt sterk bepaald door het vermogen van de diagnosticus om op adequate wijze om te gaan met problemen als gevolg van de beperkte bruikbaarheid van tests.

12 22 Cultuur en psychodiagnostiek Interculturele diagnostiek zal zich gaan bewegen tussen de extremen van het gebruik van standaardinstrumenten en het volledig improviseren. Beide extremen kunnen een problematische validiteit hebben. Het is aan de diagnosticus om te bepalen in hoeverre een standaardaanpak tot goede resultaten kan leiden en in hoeverre een aanpassing ervan noodzakelijk is. 6 Het getuigt van professionalisme om in de rapportage aan de cliënt en opdrachtgever duidelijk te maken hoe met de culturele achtergrond van de cliënt rekening gehouden is. Het is van belang om overwegingen van bruikbaarheid, testbaarheid, aangepastheid van de cliënt aan de Nederlandse cultuur en vertekening mee te nemen in het eindadvies. Inzicht hebben in de culturele achtergrond van de cliënt (zoals door het afnemen van een cultureel interview) zal vaak een onderdeel van deze overwegingen zijn. De indruk lijkt hier en daar te bestaan dat het verwijzen naar de beperkte bruikbaarheid van tests in een eindadvies als een zwakte van de psycholoog gezien kan worden. In mijn optiek is het omgekeerde het geval. Het getuigt juist van professionalisme om je bewust te zijn van mogelijkheden en beperkingen van psychologisch instrumentarium. 1.5 Tot slot Psychodiagnostiek is in de loop van de tijd steeds minder een kunst en steeds meer een kunde geworden. Deze toenemende professionalisering is ook van toepassing op de interculturele diagnostiek. Vanwege de enorme verschillen in de cliëntpopulatie in termen van onder andere verblijfsduur, acculturatiegraad, kennis van de Nederlandse taal en psychologische afstand tot de Nederlandse cultuur levert het gebruik van gestandaardiseerde tests en Nederlandse normen niet altijd het beste resultaat. Daarom stelt interculturele diagnostiek hogere eisen aan de gebruiker dan diagnostiek in een homogene groep autochtonen. Het gebrek aan standaardoplossingen kan gezien worden als een gemis, maar het kan ook gezien worden als een uitdaging om waar mogelijk tests op gestandaardiseerde wijze af te nemen en waar nodig maatwerk te leveren om daarmee een hoge kwaliteit van dienstverlening te waarborgen. Veel van de casussen in dit boek zijn te beschouwen als maatwerk waar culturele sensitiviteit gecombineerd wordt met algemene diagnostische inzichten om tot adequate interculturele diagnostiek te komen.