hans willem cortenraad Centraal Boekhuis logistiek van boeken in veranderend perspectief dr. p.a. tiele-stichting amsterdam university press

Transcriptie

1 hans willem cortenraad Centraal Boekhuis logistiek van boeken in veranderend perspectief dr. p.a. tiele-stichting amsterdam university press

2 centraal boekhuis logistiek van boeken in veranderend perspectief

3 De jaarlijkse Tiele-lezing wordt gesponsord door bol.com, Nieuwegein en Amsterdam University Press, Amsterdam Vormgeving omslag en binnenwerk Korpershoek Ontwerpen, Amsterdam Met dank aan Centraal Boekhuis voor de illustraties. isbn issn nur 615 Copyright: Hans Willem Cortenraad, p/a Amsterdam University Press, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

4 hans willem cortenraad Centraal Boekhuis Logistiek van boeken in veranderend perspectief tiele-lezing 2009 dr. p.a. tiele-stichting amsterdam university press

5 Bestelhuis van den Nederlandschen Boekhandel in 1885 door Joh. Braakensiek.

6 oor u ligt een stuk historie, heden en toekomst. In bijna 140 jaar is er veel veranderd bij Centraal Boekhuis, de organisatie die de inslag, opslag, distributie en V het vervoer van boeken in Nederland én Vlaanderen uitvoert en daarnaast diensten verleent op het gebied van informatie, administratie en financiën. Van deze inte grale dienstverlening maken ruim 500 uitgevers en 1500 boekverkopers gebruik. De veranderingen die nu komen gaan sneller dan ooit en zullen een impact hebben die het boekenvak in zijn bestaan nog niet eerder heeft ervaren. Kansen en bedreigingen gaan hand in hand, gezamenlijk zijn we op weg naar de toekomst. Samen boeken we succes. 1 Een historische schets een periode die ver achter ons ligt, een tijd waarin geen telefoon bestaat, geen auto s rijden, de werkdag twaalf uur duurt, het geratel van karrenwielen tegen de huizen weerkaatst en elk contact tussen mensen per brief gaat of via een persoonlijk bezoek verloopt. Kortom de tijd dat het Bestelhuis van den Nederlandschen Boekhandel in Amsterdam wordt opgericht. 1 Het is een Europese primeur als er in 1871 in Nederland een centraal verzendhuis voor boeken komt, waar zowel de uitgevers als de boekhandelaren gebruik van maken. Het is een bijzonder initiatief, omdat het verzendhuis geen commerciële doelstelling heeft, maar een instelling is voor en door de boekenbranche, opgericht onder leiding van een Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels (VbbB). Uitgevers en boekhandelaren zijn gezamenlijk eigenaar en er is geen winstoogmerk, behalve dat het voortbestaan van de firma niet in gevaar mag komen. Hoewel het de oplossing betekent voor veel ellende in het aloude correspondentiewezen, duurt het toch nog decennia voordat dit Bestelhuis van den Nederlandschen Boekhandel, later Centraal Boekhuis geheten, van de grond komt. Van correspondenten naar Boekhuis Versturen gaat tot ver in de negentiende eeuw per postkoets of boot. Vertraging is heel gewoon en weersomstandigheden hebben invloed op de betrouwbaarheid waarmee de verzendingen aankomen. Het systeem van verzenden gaat via correspondenten 5

7 hans willem cortenraad en committenten. Amsterdam is in die tijd het centrum van de boekenbranche in Nederland. Elke boekverkoper heeft in deze stad een correspondent. Deze fungeert als een soort postkantoor voor zijn committent : de boekhandelaar. Alle bestellingen die de boekhandelaar in de provincie plaatst bij een uitgever ergens in Nederland, lopen via deze Amsterdamse correspondent, die de opdracht per post ontvangt en doorstuurt naar de uitgever. Deze zendt de bestelde boeken naar de correspondent die ze weer op de post doet naar zijn committent buiten de stad. Ook teruggaand commissiegoed gaat via de correspondent retour naar de uitgever. Deze Amsterdamse correspondenten zijn, op een enkele na, zelf vaak ook boekhandelaar en doen dit werk als bijverdienste naast hun eigen zaak. Maar de betaling is niet overvloedig, zeker niet in verhouding tot de hoeveelheid werk. Vaak heeft de correspondent ook een depot aan huis, waar hij de meest gangbare titels in voorraad houdt. Niet zelden staan winkel en huis op onoverzichtelijke wijze vol boeken. Loopjongens brengen de post van uitgever naar correspondent of naar de plaats vanwaar verzonden wordt. Kortom, het is een bewerkelijk systeem waarbij de bestelling door vele handen gaat. Halverwege de negentiende eeuw ziet de VbbB zich genoodzaakt aandacht aan het probleem te besteden. Er wordt een commissie benoemd die zal onderzoeken op welke wijze de distributie beter geregeld kan worden en de problemen kunnen worden opgelost. Halverwege 1869 presenteert de commissie een rapport met bevindingen; het bestuur formuleert naar aanleiding daarvan een voorstel voor de ledenvergadering in Het bevat onder andere de volgende punten: De Vereeniging neemt naar aanleiding van het rapport der commissie het initiatief tot oprichting van een Bestelhuis. Zij benoemt daartoe eene commissie van vijf leden, met machtiging eene Vennootschap op te richten die buiten de financiële verantwoordelijkheid der Vereeniging de zaak van het Bestelhuis ter hand neemt en tot stand tracht te brengen. De Vereeniging zal in verhouding tot hare financiële krachten de zaak geldelijk steunen door het nemen van aandeelen en door garantie van rente. Daarentegen wordt in de statuten der Vennootschap bepaald: 1. Dat het Bestuur der Vereeniging door twee zijner leden vertegenwoordigd wordt in het Bestuur der Vennootschap. 2. Dat de Vereeniging nadat alle aandelen in de Vennootschap zijn afgelost, eigenares is van het Bestelhuis. De benoemde Commissie treedt met het Bestuur over de voorbereidende maatregelen tot vestiging der Vennootschap in overleg, en stelt gemeenschappelijk met het Bestuur de statuten vast. Het Bestelhuis zal alleen als expeditielokaal gaan fungeren namens allen, ten bate van allen. Een bedrijf dat als een soort doorgeefluik functioneert en dat geen onnodige 6

8 centraal boekhuis winst maakt. Omdat het een bestelinrichting is zonder depot, betekent het dat alle depot- en magazijnhouders onder de hoofdcorrespondenten gewoon hun taak behouden en op dat gebied de belangen van de boekhandelaren buiten Amsterdam blijven behartigen. Voor de verzending van goederen en andere post maken zij nu echter gebruik van het Bestelhuis. Die expeditie, aldus op één punt vereenigd, moet en dit zal niemand kunnen ontkennen van zelve in aller belang zijn: kosten worden bespaard, tijd wordt gewonnen, vermissing is bijna onmogelijk, en onze goederen lijden veel minder, wanneer deze in hetzelfde lokaal worden ontpakt en opgepakt. Een flink personeel, uitsluitend belast met deze expeditie, zal oneindig beter werken, dan de thans over geheel Amsterdam verspreide krachten der heeren Hoofdcorrespondenten. Van zelve zullen de kosten dier expeditie op den duur kunnen verminderen, wanneer onze inrichting het Bestelhuis der goederen van den geheelen Nederlandschen boekhandel is geworden. Bovendien zullen H.H. Correspondenten, wanneer zij bevrijd zijn van de zorgen der expeditiën, beter dan tot dusverre, als vertegenwoordigers der belangen van de buiten Amsterdam wonende boekhandelaars, kunnen optreden. Het Bestelhuis zal dus werkelijk een voordeel zijn voor den geheelen boekhandel. Het wagenpark van weleer. 7

9 hans willem cortenraad Heikel punt is dat met het instellen van het Bestelhuis de hoofdcorrespondenten een deel van hun inkomsten kwijtraken. Met een licht belerende opmerking als zouden de correspondenten zich dan beter van hun andere taken kunnen kwijten, probeert men hier een draai aan te geven. Maar dat het een struikelblok was, blijkt wel uit de ervaringen tijdens de eerste jaren van het bestaan van het Bestelhuis, want de commissarissen krijgen het zwaar te verduren. Alles verloopt zeer moeizaam. Uiteindelijk komt Centraal Boekhuis er dan toch in 1871, het wordt na een lange zoektocht gehuisvest aan het Rokin 31 in Amsterdam. De ontwikkelingen in de twintigste eeuw In 1920 is het afzetvolume rond de vijf miljoen kilo. Na 1945 neemt de vraag naar boeken gestaag toe en Centraal Boekhuis probeert de zaken zo goed als het gaat voor elkaar te krijgen. Wordt er 1943 bijna acht miljoen kilo aan boeken verwerkt, met een enorme teruggang in 1945, in november 1946 is de afzet alweer gestegen tot ruim negen miljoen kilo. Tijdens de Algemene Vergadering in 1953 komt het ruimtevraagstuk aan de orde. Op de Amsterdamse grachten is het verkeer inmiddels zo toegenomen dat laden en lossen voor opstoppingen zorgt. Bovendien is het gebouw ook aan de krappe kant, wat binnen enkele jaren grote problemen gaat opleveren. Een Commissie voor het Ruimtevraagstuk moet hiervoor een oplossing gaan bedenken. Het komt erop neer dat de Vereeniging in 1960 een nieuw Boekhuis bouwt aan de Jan Tooropstraat 109 in Amsterdam-West. Een jaar na de opening van het nieuwe Boekhuis, in 1963, blijkt al dat het onderkomen te krap is. De groeiende stroom van boeken zorgt in toe nemende mate voor problemen. Dit komt door een combinatie van oorzaken: gebrek aan personeel, onverwachte pieken in de bestellingen (bijvoorbeeld in de schoolboekenperiode van 1961, als er per dag wel veertig kilo bestelbiljetten binnenkomt, ongeveer twintigduizend titels in plaats van negenduizend op een gewone drukke dag), een nieuwe manier van factureren, verkorte werktijden (invoering van de vrije zaterdag) en zo meer. Het hele systeem van Centraal Boekhuis blijkt niet berekend op het verwerken van een dergelijke stroom van opdrachten. Een rampzalige periode is het, waarin duidelijk wordt dat er maatregelen getroffen moeten worden. Een aantal zaken in de werkwijze van Centraal Boekhuis gaat dan ook veranderen. 8

10 centraal boekhuis Mechanisering van processen Mechanisatie behoort nu tot de belangrijke doelstellingen voor de toekomst. In 1964 neemt Centraal Boekhuis een ponskaart-, sorteer- en tabelleermachine in gebruik. In 1966 wordt er bovendien een experiment aangegaan met het opnemen van volledige fondsvoorraden van uitgevers, later bekend als de IF (integraal fonds)-uitgever. Alleen boekhandelaren die een overeenkomst met de IF-uitgever sluiten, kunnen tegen hogere kortingen bestellen; hebben zij onderling geen afspraken, dan wordt geleverd tegen de voor iedereen gebruikelijke kortingen en tarieven van Centraal Boekhuis. Toch gaat het niet goed. De enorme groei is niet meer in verhouding met de inkomsten en vanaf 1960 moet de Vereenigingskas bijspringen. In 1965 luidt het bestuur de noodklok. Er moet een grondige sanering komen van Centraal Boekhuis of anders is sluiting de enige oplossing. Na langdurig overleg met commissies, de Nederlandse Boekverkopers Bond en de Koninklijke Nederlandsche Uitgevers Bond worden de kosten voor uitgevers en boekhandelaren en de tariefstructuur aangepast. In 1966 resulteert dit in een lichte omzetstijging. Voorlopig hoogtepunt van de mechanisatie vormt in 1970 de introductie van een computer waarmee facturen worden gemaakt. De verdere automatisering van processen gebeurt pas later (zie kader). Innovatie in processen In de jaren dertig gebeurt alles nog met de hand. Daarin komt verandering na de Tweede Wereldoorlog, als in 1964 de mechanisatie van de bestelprocedure serieus een aanvang neemt. Er komt een ponskaartenmachine, een sorteerder en een tabelleermachine. Dit betekent dat er voor elk boek een ponskaart gemaakt moet worden. Met ongeveer een miljoen boeken in voorraad is dat geen sinecure. Korte tijd later komen er transportbanden bij die voor een snel vervoer van magazijn naar vrachtauto moeten zorgen. Onvoorzien is het probleem van de menselijke beperkingen. Langs de transportband staat personeel de bestemmingsplaats van de pakjes af te lezen; er is geen rekening mee gehouden dat de leessnelheid van een mens grenzen heeft de loopsnelheid van de banden moet daaraan aangepast worden. 9

11 hans willem cortenraad Bij Centraal Boekhuis wordt in 1970 de eerste computer geïnstalleerd. Het uit Engeland overgewaaide en net ingevoerde Internationaal Standaard Boek Nummer-systeem, beter bekend als ISBN, bewijst nu goede diensten. Op de ponskaart moet de boekhandelaar met een speciaal elektrografisch potlood (met extra grafiet) de benodigde gegevens aanstrepen en het ISB-nummer opgeven. De computer leest dit in en na vijftien seconden is de factuur klaar. Het spreekt vanzelf dat dit een versnelling betekent van de orderverwerking. Voorlopig echter betreft het alleen nog de facturering die via de computer gaat. Dat het in het begin nog niet helemaal soepel verloopt viel te verwachten. Het geduld van de boekhandelaren wordt wel eens op de proef gesteld. Maar ondanks de kinderziektes is het een duidelijke verbetering. De bestellingen worden sneller en met minder fouten afgewerkt. Na enige tijd leidt deze vernieuwing in de organisatie ook tot een merkbare omzetverbetering. Later volgen de procescomputers die de fysieke orderverwerking gaan besturen.tegenwoordig zijn het hoogbouwmagazijn (waar een deel van de bulk voorraden ligt) en de sorteerprocessen volledig geautomatiseerd. Halverwege de jaren tachtig zijn er uiteenlopende informatiesystemen in gebruik ten behoeve van de boekhandelaar en de uitgever. Naast informatie op microfiche die iedere boekhandelaar in zijn winkel kan hebben, is er bijvoorbeeld Boekdata, een zoek- en bestelsysteem waarmee de boekhandelaar op een computer in de winkel het titelbestand van Centraal Boekhuis kan doorzoeken. Bovendien bevat het informatie over bestellingen en verkoopgegevens. Boektel wordt gebruikt als informatie- en bestelsysteem. Het apparaat zoekt via de telefoonaansluiting contact met de Boekdata-computer van Centraal Boekhuis. Met het ISB-nummer kan informatie over de beschikbaarheid van de betreffende titel opgevraagd worden, waarna de beller eventueel een bestelling kan plaatsen. Dit technisch vernuft antwoordt met een menselijke stem. Naast het ISB-nummer is begin jaren negentig de barcode geïntroduceerd. Een cijfer-streepjescombinatie die elke boek herkenbaar maakt. Snel aflezen is nu mogelijk waardoor de verwerking in Centraal Boekhuis nog vlotter verloopt en met minder fouten. Een nieuwe informatie- en bestelvoorziening is het CB-LINK dat gebaseerd is op het cd-romsysteem. Behalve veel meer zoekmogelijkheden kunnen nu ook afbeeldingen zoals boekomslagen op het scherm gezet worden. Maar ook dit zal verleden tijd worden, CB 2000 komt. Via een netwerksysteem kan de gebruiker aansluiting zoeken op een bepaald programma. Bij CB 2000 zit elke mutatie automatisch in het bestand zodra de gebruiker het programma opent. Doelstelling is uiteindelijk papierloos de orderverwerking te kunnen doen. De boekhandelaar ziet de factuur op het scherm in de winkel, betaalt per computer en kan een rekeningoverzicht opvragen in de database. 10

12 centraal boekhuis Opnieuw verhuizen Vanaf 1963 wordt duidelijk dat de jaarlijkse groei groter is dan verwacht, waardoor te voorzien is dat de gebouwen al snel te klein zullen zijn. Er wordt in dit jaar een bouwcommissie ingesteld. Een voorlopige oplossing wordt bereikt in 1969 met de verhuizing naar Zwanenburg. Op acht kilometer van Centraal Boekhuis in Amsterdam-West wordt een hal gehuurd van ruim 3000 m 2, waar voor de komende jaren in ieder geval voldoende ruimte zal zijn. Dat het niet voorgoed is blijkt uit de Buitengewone Algemene Vergadering op 25 september van hetzelfde jaar, waarin het besluit valt dat Centraal Boekhuis een grotere behuizing krijgt. Culemborg komt als de meest gunstige locatie naar voren, vooral omdat daar vijftig woningen beschikbaar zijn voor het personeel van Centraal Boekhuis en het Bestelhuis. Het personeel verhuist namelijk mee. De Vereeniging en de overige instellingen blijven echter waar zij inmiddels bijna 160 jaar gevestigd zijn, in Amsterdam. De verhuizing naar Culemborg betekent een grotere fysieke afstand tot de Vereeniging, waarmee het zelfstandige karakter van de instellingen wordt benadrukt. Distriboek en Centraal Boekhuis Een belangrijke stap in deze tijd is de overname door Centraal Boekhuis van alle aandelen van Distri BV te Hoofddorp. Een overname die laat zien hoe nauw de verschillende branches binnen het vak verstrengeld zijn en hoe ver de invloed reikt als er belangen in het spel zijn. Het distributiebedrijf Distriboek is in 1968 opgericht voor de boekhandel. Aandelen zijn dan ook alleen maar voorbehouden aan boekhandelaren, uitgevers komen er niet aan te pas. De formule van Distri blijkt al snel succesvol, zij geven 24-uursservice en bedingen met hun grote bestellingen hoge kortingen bij de uitgevers. Bovendien introduceert Distri de herbevoorradingsponskaart, wat betekent dat er zeer snel en efficiënt aan de bestellingen wordt voldaan. De s nachts klaargemaakte pakketten worden s morgens afgeleverd bij de boekhandel, de chauffeur neemt dan de herbevoorradingskaarten mee terug. De snelle manier van aanvullen heeft tot gevolg dat de boekhandel een veel breder assortiment gaat voeren en per titel minder aantallen gaat inkopen. Dit is een ongunstige ontwikkeling voor uitgevers, omdat zij nu hun titels nog maar moeilijk bij voorintekening kunnen kwijtraken aan de boekhandel, zoals dat voorheen gebruikelijk was. Als een boek nu niet aanslaat draait de uitgever er 11

13 hans willem cortenraad alleen voor op, terwijl voorheen het risico enigszins verdeeld was over de boekverkoper en de uitgever. Het succes van Distriboek is ook merkbaar in Centraal Boekhuis, want veel boekhandelaren gaan voor hun bestellingen naar de concurrent. Hierdoor wordt ook de opzet van Centraal Boekhuis, een door uitgevers en boekhandelaren gezamenlijk gedragen instelling, ondergraven. De uitgevers voelen zich steeds meer in het nauw gedreven; zij worden gedwongen tot het geven van fikse kortingen aan Distriboek, maar hebben geen invloed in het bedrijf. De boekhandelaren die bij Distri zijn aangesloten lijken geen begrip te hebben voor de positie van de uitgevers en geven niet de gewenste steun; zij laten hun belang het zwaarst wegen. Het gemis aan commerciële vrijheid doet een aantal grote uitgeverijen, zoals Elsevier en de uitgevers die aangesloten zijn bij het Uitgevers Distributie Centrum, uiteindelijk besluiten om door middel van een leveringsboycot aan Distri de overname van Distri door Centraal Boekhuis tot stand te brengen. Dit gebeurt begin 1976, het betekent een uitbreiding voor Centraal Boekhuis met veertig procent. De echte verhuizing van Distri, inclusief een deel van het personeel, vindt pas in 1977 plaats. Positie Centraal Boekhuis groeit Vanaf het einde van de jaren zeventig beginnen de uitbreidingen en de automatisering vruchten af te werpen. Steeds meer uitgevers gaan ertoe over hun gehele fonds bij Centraal Boekhuis onder te brengen, waarbij de distributie dan plaatsvindt onder eigen voorwaarden de zogenaamde DIO oftewel Distributie In Opdracht. De omzet en het reële aantal verwerkte boeken stijgt. Een proces dat doorzet aan het begin van de jaren tachtig. Een belangrijke bijdrage hieraan is de samenwerking die Centraal Boekhuis aangaat met Bruna. Centraal Boekhuis zal voor de Brunawinkels als magazijnhouder gaan fungeren. Voor alle deelnemers aan Centraal Boekhuis is dit een positieve ontwikkeling, aangezien het de algemene kosten omlaag brengt. Rond 1985 is het zover dat vrijwel honderd procent van de boekhandels aangesloten is bij Centraal Boekhuis. Het is dan ook vooral de positie van het bedrijf als integraalfondsbeheerder die nog sterk zal groeien, met name door het toetreden van het Uitgevers Distributie Centrum (UDC) en Elsevier in Het leidt tot een verdubbeling van de activiteiten en van het aantal verwerkte boeken, van 16 naar 32 miljoen. Hiermee heeft het bedrijf in 1986 ongeveer de helft van de Nederlandse boekdistributie in handen. 12

14 centraal boekhuis De aansluiting van het UDC als DIO brengt nogal wat beroering teweeg. De UDCuitgevers leveren op eigen voorwaarden, maar hun titels komen ook voor in het collectieve deel van Centraal Boekhuis, het Centraal Depot. Hiervoor gelden de tarieven en kortingen die door de uitgevers en boekhandelaren gezamenlijk worden vastgesteld. Bovendien heeft een aantal grotere boekhandels een flinke omzet en hebben zij hoge kortingen die ze niet zomaar willen opgeven. Het komt erop neer dat de bestellingen van de boekhandel vooral via het Centraal Depot gaan en niet rechtstreeks bij de (DIO-) uitgever terechtkomen. Daarbij komt dat de uitbreiding met het UDC voor Centraal Boekhuis een verdubbeling van de afzet betekent. De eerste paar jaar verlopen met problemen. De leveringen gaan niet soepel en ook de managementinformatievoorziening aan de uitgevers laat te wensen over. Voorheen was dit binnen de geautomatiseerde distributie van het UDC juist een zeer uitgebreid en modern systeem. Kortom, de uitgevers van het UDC ervaren dat zij door de aansluiting bij Centraal Boekhuis overgeleverd zijn aan de collectieve afspraken en dat er nog maar weinig middelen zijn voor commerciële ontplooiing. Bovendien valt de serviceverlening op verschillende punten tegen. Er volgen vele gesprekken, maar zonder resultaat. Uiteindelijk stelt het UDC zelf nieuwe tarieven op voor rechtstreekse leveringen en dreigt uit het Centraal Depot te gaan. De boekhandel is heftig tegen en reageert geëmotioneerd, maar er komt geen oplossing. Dan besluit het UDC het Centraal Depot te verlaten. De aangesloten uitgeverijen krijgen nu te maken met boycotacties van de boekhandel en enkele uitgevers die zich dergelijke financiële tegenslagen niet kunnen veroorloven, gaan overstag en keren met hun fonds terug naar het Centraal Depot. Een nieuwe gespreksronde resulteert in de afspraak dat het UDC als geheel terugkeert naar het Centraal Depot tegen de oude voorwaarden en dat er een onafhankelijk onderzoek zal komen naar de efficiency en de kostenopbouw van de distributie van het algemene boek. Tariefstructuur: werkelijke kosten doorberekenen Naar aanleiding hiervan krijgt adviesbureau A.T. Kearney de opdracht een onderzoek naar deze aspecten van de distributie in te stellen; het zogenaamde Kearneyrapport verschijnt eind jaren tachtig. Het blijkt dat de opbouw van de tarieven van het Centraal Boekhuis niet de werkelijke kosten vertegenwoordigen. De berekening zou uit moeten gaan van het principe dat de kostenveroorzaker die kosten ook werkelijk betaalt, in plaats van deze te verdelen over alle gebruikers. 13

15 hans willem cortenraad Dat betekent dat aan het begin van de jaren negentig een nieuw stelsel wordt geïntroduceerd waarbij de tarieven worden opgebouwd uit verschillende componenten. Deze componenten geven de kosten weer van de diverse handelingen en diensten van Centraal Boekhuis waarvan gebruik is gemaakt. Ongeveer tien procent van de totale kosten van Centraal Boekhuis is algemeen, daar moet dus iedereen aan meebetalen, een begrip dat met een indrukwekkende term ook wel Parallel Collectief Belang wordt genoemd. Vanuit de gedachte dat de werkelijke kosten ook werkelijk betaald moeten worden, gaat Centraal Boekhuis nu de te hanteren tarieven berekenen, in tegenstelling tot vroeger jaren, toen het verschil tussen uitgeverskorting en boekhandelskorting voor een belangrijk deel bepalend was voor de distributievergoeding van het collectieve deel van Centraal Boekhuis. Wat de kortingen zijn en de commerciële marges voor de verschillende gebruiksgroepen is nu een zaak die tussen de uitgevers- en boekverkopersbonden geregeld wordt en waar Centraal Boekhuis zich zoveel mogelijk buiten houdt. Centraal Boekhuis profileert zichzelf in de jaren negentig dan ook met nadruk als een neutrale distributeur met een commerciële instelling. De nieuwe tariefstructuur voorziet ook in het stimuleren van goedkope en efficiënte bestelmethoden. De kortingen worden gerelateerd aan de omzet van de besteller: hoe hoger de omzet van het bedrijf, hoe hoger de korting, behoort tot het verleden. Want het kost niet alleen de uitgevers veel geld, maar voor Centraal Boekhuis betekent het in feite: hoe meer afzet, hoe minder opbrengst. De term margetrechter geeft beeldend weer hoe dit systeem door Centraal Boekhuis werd ervaren. Zakelijker en commerciëler Centraal Boekhuis heeft zich ontwikkeld tot een moderne, geautomatiseerde distributeur. Interne transportsystemen en gecomputeriseerde bestellijnen zorgen voor een snelle en doelmatige werkwijze. In 1986 is er, na aansluiting bij Centraal Boekhuis van het UDC en Elsevier, op het terrein in Culemborg een hoogbouwmagazijn gebouwd voor de opslag, met ernaast een gebouw voor verwerking van de boekenstromen. De hoogbouw is volledig computergestuurd, technisch zeer complexe systemen leiden het verwerken van de bestellingen. Ook het vervoer door het gebouw van en naar de vrachtwagens gaat volledig mechanisch via transportbanden. De instelling van Centraal Boekhuis als bedrijf wordt steeds zakelijker en commerciëler. Centraal Boekhuis anno 2009 kenmerkt zich als een organisatie die gedreven wordt door 14

16 centraal boekhuis zijn missie Bijdragen aan het succes van onze klanten door een excellente logistieke dienstverlening. Enerzijds door het invullen van customer intimacy, anderzijds door het streven naar operational excellence. De boekendistributie heeft door de jaren heen een geweldige evolutie meegemaakt die verdergaat dan het bedrijven van fysieke logistieke activiteiten. Informatievoorziening in de breedste zin van het woord, digitale ontsluiting van titelinformatie, facturatie en beheer van geldstromen en continue productontwikkeling zijn onlosmakelijk delen van excellente logistieke dienstverlening. Centraal Boekhuis heeft zich daardoor ontwikkeld tot een van de modernste distributiebedrijven in zijn soort. Het succes van de onderneming wordt bewezen door haar voortdurende groei en ontwikkeling. De positie die Centraal Boekhuis in het Nederlandse taalgebied heeft verworven is uniek. Met zijn focus op de supply chain blijft het commerciële proces een zaak van uitgevers en boekverkopers. 2 Supply Chain Management In de definitie van supply chain management 2 wordt gesproken over een netwerk van afnemers en leveranciers die aangestuurd moeten worden als een single entity. Deze single entity kan worden bereikt door goede samenwerking, zowel stroomafwaarts als stroomopwaarts. 3 In de praktijk is de laatste jaren veel aandacht geweest voor afstemming tussen de commerciële processen en logistieke processen, de zogenaamde stroomafwaartse benadering. Deze afstemming resulteert in veel gevallen in een suboptimale situatie. De keten kent pas volledige effectiviteit indien er geen of minimale voorraden nodig zijn om de uiteindelijke consument goed te bedienen. Volledige ketenintegratie wordt mogelijk indien een flexibel productieapparaat het mogelijk maakt om voorraden te reduceren of in het ideale geval zelfs te elimineren. De afstemming tussen productie en logistiek is de essentiële schakel naar de situatie waarin productie en afzet aan elkaar gelijk zijn, zonder daarbij gebruik te hoeven maken van grote voorraden. In het boekenvak ontbreekt het grotendeels aan deze afstemming. De problematiek van de uitgever is evident en kent een directe relatie met juiste planning en besturing van productie en logistiek. Voor de uitgever biedt een flexibelere productie de mogelijkheid om afzet en productie efficiënter op elkaar af te stemmen. Belangrijk resultaat is daarbij uiteraard dat deze afstemming de kosten in de keten verlaagt. 15

17 hans willem cortenraad De boeken supply chain tot op heden De boekenbranche wordt door de betrokken partijen het boekenvak genoemd en daarmee worden alle partijen aangeduid die zich op enigerlei wijze bezighouden met het uiteindelijke product, het boek. De keten bestaat, voordat het boek de consument bereikt, grofweg uit vijf partijen. De auteur, de uitgeverij, de drukkerij, Centraal Boekhuis en de boekhandel. De auteur schrijft zijn of haar manuscript en hij of zij zoekt vervolgens een uitgever die het manuscript wil uitgeven in de vorm van een boek. Veelal koopt de uitgeverij het recht van de auteur om de titel uit te geven. Voor de uitgever start vervolgens een ander creatief proces. Het rekenwerk, besluiten hoe het boek in de markt te zetten, het initiëren van het drukproces en vervolgens de distributie op basis van gemaakte afspraken in het retailkanaal. Kortom, de uitgever neemt een zeer centrale rol op zich en maakt dan ook de meest bepalende keuzes in het boekenvak. Hierbij moet worden gedacht aan het vaststellen van de adviesprijs en de oplage, maar ook het bepalen of een titel wel of niet wordt uitgegeven en of een titel wel of niet leverbaar dient te blijven. Volgens de definitie van Boorsma en Van Noord 4 gaat het bij supply chain management om het zodanig op elkaar afstemmen van logistieke activiteiten binnen afzonderlijke logistieke schakels dat de logistieke processen als een geïntegreerd geheel kunnen worden bestuurd. Deze definitie geeft aan dat alle betrokken partijen bij het logistieke proces in de keten moeten samenwerken om tot een geïntegreerde besturing van het logistieke proces te komen. De betrokken partijen daarbij in het boekenvak zijn de uitgever, de drukker en Centraal Boekhuis. De uitgever bepaalt bij zijn oplagebeleid de omvang van de goederenstroom. De drukker produceert de boeken en Centraal Boekhuis draagt zorg voor de opslag en distributie van de boeken. Deze drie partijen moeten samen tot een geïntegreerde aansturing van de goederenstroom komen. De uitgevers De uitgeversbranche in Nederland kent vele honderden uitgeverijen, waarvan een groot deel kleine zelfstandige ondernemingen. Ook zijn er auteurs die hun eigen boek uitgeven en daarnaast zijn er de middelgrote en grote uitgeverijen. De grotere uitgeverijen of uitgeversgroepen bestaan in Nederland veelal uit een verzameling 16

18 centraal boekhuis middelgrote uitgeverijen. De branche wordt daarbij gekenmerkt door het bestaan van verscheidene organisaties die de belangen per boeksoort behartigen. Het Nederlandse Uitgeversverbond (NUV) is de overkoepelende belangenorganisatie van uitgeverijen. Het doel van het NUV wordt door henzelf als volgt omschreven: Het NUV behartigt de collectieve belangen van alle aangesloten uitgevers en bevordert daarmee vrije informatie en open communicatie via een breed aanbod van alle media gerealiseerd in een onafhankelijke, economisch gezonde bedrijfstak. Het NUV treedt op als spreekbuis van de gehele bedrijfstak door op eigen initiatief en in samenwerking de economische, juridische, maatschappelijke en sociale belangen van de uitgevers, ook internationaal, te verdedigen. Het NUV is voor de leden een deskundige en betrouwbare partner en vertegenwoordiger. De Groep Algemene Uitgevers (GAU), de Groep Educatieve Uitgevers (GEU), de Groep Nederlandse Dagbladpers (NDP), de Groep Publiekstijdschriften (GTP) en de Groep Uitgevers voor Vak en Wetenschap (UVW) zijn de vijf aangesloten groepsverenigingen. De GAU behartigt de belangen van de uitgevers van het algemene boek in Nederland. Onder het algemene boek wordt verstaan fictie, non-fictie, kinderboeken en poëzie. De grootste drie uitgeefconcerns van algemene boeken zijn de Perscombinatie Meulenhoff (PCM), NDC/VBK de uitgevers en de Weekbladpers Groep (WPG). Centraal Boekhuis richt zich voornamelijk op de logistieke dienstverlening ten behoeve van het algemene boek. De drukkerijen De drukkerijen in Nederland dragen zorg voor de fysieke productie van boeken. Hoewel het een separaat specialisme is, wordt het zet- en bindwerk gemakshalve onder de activiteiten van de drukkerij benoemd. Van oudsher worden boeken geproduceerd via de techniek van het drukken. De markt stelt echter steeds hogere eisen aan het productieapparaat, waardoor drukkerijen genoodzaakt zijn steeds verder te automatiseren en op zoek te gaan naar nieuwe technieken. De grafische branche is door de veranderingen op technologisch gebied een branche die sterk in ontwikkeling is. De opkomst van elektronische media zorgt ervoor dat deze branche fundamenteel verandert. De drukpers, van oudsher het middelpunt van de grafische industrie, verliest haar centrale positie. Ook de rol van de moderne graficus is aan verandering onderhevig. De grafische sector wordt steeds meer een onderdeel van de totale markt voor visuele com- 17

19 hans willem cortenraad 18

20 centraal boekhuis municatie en daardoor verschuift het werkterrein van de graficus van het traditioneel drukken naar een meer ondersteunende rol bij het beheersen van informatiestromen. Belangrijk daarbij is stil te staan bij de wijze waarop informatie wordt doorgegeven aan een specifieke doelgroep. Informatieverspreiding vindt immers al lang niet meer uitsluitend plaats via het vervaardigen van een hoogwaardig eindproduct op papier. Internet en dragers van digtale informatie winnen al geruime tijd terrein. Het resultaat van deze ontwikkelingen is dat de informatie ofwel de content steeds vaker op een mediumonafhankelijke manier wordt opgeslagen om vervolgens afhankelijk van de wensen van de consument, via het door hem gekozen medium, te worden verspreid. Volgens de sectorstudie grafimedia van de ING bank is het dan ook zinvoller te spreken over de grafimedia branche in plaats van de grafische branche. Deze branche wordt in de sectorstudie in drie hoofdsegmenten gesplitst: prepressbedrijven, drukkerijen en afwerkingsbedrijven. De prepressbedrijven houden zich voornamelijk bezig met zetten, het verzorgen van de opmaak, montage en (foto)gravure. Het proces van afwerking concentreert zich op het vouwen, snijden, innaaien en inbinden van het drukwerk. Het drukken geschiedt via verschillende druktechnieken zoals plano-offset, rotatie-offset en diepdruk. De logistieke dienstverlener De logistieke dienstverlener in het boekenvak is van oudsher Centraal Boekhuis. Lange tijd was het de enige logistieke dienstverlener in het boekenvak. Sinds een aantal jaren is er sprake van verschillende intreders in dit specialisme. De meest aansprekende onderneming is daarbij de Libridis Groep. Het dienstenportfolio van de Libridis Groep kent echter een aantal andere karakteristieken. Daar waar Centraal Boekhuis in opdracht van de uitgever boeken opslaat en distribueert, koopt de groothandel van de groep, Scholtens, de boeken in bij de uitgever om die vervolgens met ondersteuning van commerciële concepten te verkopen aan de boekhandel. Scholtens is derhalve een commerciële grossier die zijn marge realiseert uit het verschil tussen de inkoopprijs en de verkoopprijs. Centraal Boekhuis vervult als gespecialiseerde logistieke dienstverlener een spilfunctie tussen uitgeverij en boekhandel. Het verzorgt de informatieverstrekking over, en de opslag, distributie en vervoer van boeken en logistiek verwante artikelen. Vanaf de jaren negentig is Centraal Boekhuis sterk gegroeid in zijn transportactiviteiten voor de kantoor-artikelenbranche. Met meer dan 800 medewerkers worden per jaar meer dan 72 miljoen boeken verwerkt voor meer dan klanten. 19