HAVO VW O. biologie voor jou A RTE UNI S BOS B E N W AAS B I O L O G I E V O O R DE O NDERBOUW M A L M B E RG ' S-HERTOGENBOSCH

Transcriptie

1 1 HAVO VWO biologie voor jou HANDLEIDING B I O L O G I E V O O R DE O NDERBOUW HAVO VW O AUTE URS A RTE UNI S BOS ON NO KALVERDA GERA RD SMITS B E N W AAS ZEVENDE EDI TI E M A L M B E RG ' S-HERTOGENBOSCH W WW.BI O LOGIEVOORJOU.NL

2 Inhoudsopgave 5 Handleiding bij deel 1 havo vwo INLEIDING BENODIGDHEDEN HANDLEIDING BIJ THEMA 1 WAT IS BIOLOGIE? Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 2 PLANTEN Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 3 ORGANEN EN CELLEN Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 4 ORDENING Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 5 STEVIGHEID EN BEWEGING Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 6 WAARNEMING, REGELING EN GEDRAG Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen HANDLEIDING BIJ THEMA 7 BLOEMEN, VRUCHTEN, ZADEN Didactische verantwoording/didactische suggesties Benodigdheden Hulpmiddelen JAARSCHEMA BIJ DEEL 1 HAVO VWO KERNDOELEN BIOLOGIE DEEL 1 HAVO VWO 31 2 Uitgeverij Malmberg

3 3 Uitgeverij Malmberg

4 5 Handleiding bij deel 1 havo vwo 5.1 INLEIDING Dit deel van de docentenhandleiding bij Biologie voor jou gaat over de versie havo vwo. Eerst treft u een overzicht aan van de benodigdheden bij het biologieonderwijs met de versie havo vwo. Vervolgens vindt u een handleiding bij elk thema. Deze handleiding is opgebouwd uit de volgende onderdelen: 1 Didactische verantwoording/didactische suggesties Hierbij vindt u steeds aangegeven welke keuzen zijn gemaakt bij het samenstellen van het thema. Ook treft u aanwijzingen aan voor het gebruik van het thema. 2 Benodigdheden Hier vindt u een overzicht van benodigdheden voor het thema. 3 Hulpmiddelen Hieronder vindt u een overzicht van bruikbare hulpmiddelen, zoals naslagwerken, videoprogramma s en internetsites. Achtereenvolgens komen de volgende thema s aan de orde: Wat is biologie? Planten Organen en cellen Ordening Stevigheid en beweging Waarneming, regeling en gedrag Bloemen, vruchten, zaden Ten slotte vindt u een jaarschema bij deel 1 havo vwo en een overzicht van de relatie tussen de kerndoelen biologie en deel BENODIGDHEDEN Hierna vindt u een overzicht van alle benodigdheden voor deel 1 havo vwo. In deze lijst is alleen opgenomen wat niet aan bederf onderhevig is. In de handleiding per thema staan de benodigdheden per thema opgesomd. Daar staan ook de benodigdheden vermeld die wel aan bederf onderhevig zijn. De opgegeven benodigdheden zijn globale hoeveelheden die voor een klas noodzakelijk zijn. Hulpmiddelen tekenmateriaal (1 set per leerling) mes, bijvoorbeeld een aardappelschilmes (5 stuks) loep (zo mogelijk 1 per leerling) meetlat of meetlint (tot 2 meter lengte) schaar (5 stuks) microscoop (zo mogelijk 1 per leerling) brander prepareermateriaal (zo mogelijk 1 set per leerling) voorwerpglas (100 stuks) 4 Uitgeverij Malmberg

5 dekglas (1 doosje) tissues (1 doos) druppelpipet scheermesje pincet (1 per leerling) prepareernaald filtreerpapier (1 rol) scalpel Glaswerk/porseleinwerk reageerbuis (4 stuks met een doorsnede van 16 mm) petrischaal petrischaal met voedingsbodem (1 per leerling of per groepje leerlingen) flesje met een druppelpipet (10 stuks) (jam)potje of een bekerglas (30 stuks) Chemicaliën eosineoplossing (1000 ml) plantaardige olie joodoplossing (1000 ml) glycerine (1000 ml) of methylcelluloseoplossing (behangersplak) verdund zoutzuur (500 ml) suikeroplossing, 5% (500 ml) Preparaten (fabriekspreparaten of zelfgemaakte preparaten) klaargemaakt preparaat (zo mogelijk 1 per leerling) preparaat van een amoebe (1 per leerling) klaargemaakt preparaat van kraakbeen (1 per leerling) klaargemaakt preparaat van been (1 per leerling) klaargemaakt preparaat van stuifmeel (1 per leerling) Zaden bruine bonen, droog (2 pakken) tuinkers (250 g) Diversen kleurpotloden (een aantal dozen) en viltstiften reageerbuisrek (voor buizen van 16 mm doorsnede) margarinekuipjes (2 per leerling) watten envelop (1 per leerling) kartonnetje van 15 x 15 cm (2 per leerling) koelkast thermometer plantenpers, of een dik boek (1 per leerling) krantenpapier plakband, of zelfklevend doorzichtig plastic spelden plastic roerstaafje (1 per leerling) wit papier (1 vel per leerling) meetlint (15 stuks) ijzerdraad (3 stukjes per leerling) houten blokje met een gaatje voor het ijzerdraad (3 per leerling) 5 Uitgeverij Malmberg

6 grote houten kraal (3 per leerling) plastic liniaal (5 stuks) afwasbak met water (2 stuks) karton (niet te glad) stuk van 35 x 30 cm (10 stuks) handdoek (3 stuks) viltstift (10 stuks) 5.3 HANDLEIDING BIJ THEMA 1 WAT IS BIOLOGIE? Didactische verantwoording/didactische suggesties Ongetwijfeld hebben uw leerlingen op de basisschool regelmatig zelfstandig aan opdrachten gewerkt. Toch zijn ze vaak onzeker als ze aan het eerste thema gaan beginnen. Ze geven aan niet goed te weten wat ze moeten doen of twijfelen over hun aanpak. Wanneer u het eerste thema zo veel mogelijk klassikaal doorwerkt, neemt dat bij de meeste leerlingen een hoop onzekerheid weg. Levend - dood - levenloos De basisstof start met levend dood levenloos. Leerlingen hebben vaak moeite met het onderscheid tussen dood en levenloos. Misschien kunt u dit onderscheid nog eens extra toelichten met behulp van een aantal voorwerpen in de klas. We introduceren in deze basisstof het woord organisme voor een levend wezen. Voor de leerlingen moet het vanzelfsprekend worden om dit woord te gebruiken. Ook behandelen we hier de levensverschijnselen. We realiseren ons dat de classificatie levend dood levenloos aan de hand van de levensverschijnselen een verregaande versimpeling is van het werkelijke onderscheid tussen levend, dood en levenloos. Voor de leerlingen geeft deze versimpeling meestal voldoende houvast. Veel leerlingen zullen zich niet realiseren dat ook een plant alle levensverschijnselen kan vertonen. Wanneer het ter sprake komt, kunt u toelichten dat een plant bijvoorbeeld naar het licht toe groeit en dus licht kan waarnemen. Tekeningen maken In basisstof 2 t/m 4 behandelen we enkele vaardigheden die belangrijk zijn in de biologielessen. We beginnen in basisstof 2 met tekenen. Tekenen is een belangrijke vaardigheid, omdat je door het tekenen van objecten beter naar de objecten kijkt: je ziet meer details. We besteden veel aandacht aan de verschillende soorten tekeningen (natuurgetrouwe en schematische tekeningen, en diverse doorsneden) en aan de tekenregels. De tekenregels geven de leerling houvast bij het maken van tekeningen. Uit ervaring blijkt bovendien dat de leerlingen betere tekeningen maken wanneer consequent wordt vastgehouden aan de tekenregels. Vanzelfsprekend kunt u bij deze les eventueel andere voorbeelden nemen om te laten natekenen. Vergroten In basisstof 3 bespreken we het werken met een loep. We brengen het werken met een loep in praktijk door naar de bouw van zaden te kijken. Daarbij benoemen we de onderdelen van een zaad (bruine boon) en we beschrijven hun functie. Bij het werken met een loep is het handig als elke leerling over een loep kan beschikken. Om vermissing te voorkomen, kunt u de loepen van een nummer voorzien. Eventueel kunt u elke leerling zelf een loep laten aanschaffen. De opdrachten in het werkboek hebben vooral betrekking op de delen van de bruine boon. Voor opdracht 8 zijn bonen nodig die u één dag van tevoren in het water hebt gelegd. Tabellen en grafieken maken In basisstof 4 behandelen we het maken van tabellen en (lijn)grafieken. We koppelen dit aan de groei van een kiemplantje van een bruine boon, omdat deze eenvoudig waargenomen kan 6 Uitgeverij Malmberg

7 worden. We hebben er in de basisstof van dit thema van afgezien andere vormen van grafieken en diagrammen (bijvoorbeeld staafdiagrammen en cirkeldiagrammen) aan bod te laten komen. Het is raadzaam dat u zich ervan op de hoogte stelt welke grafieken en diagrammen leerlingen bij andere vakken (onder andere wiskunde) leren. Groei In basisstof 5 gaan we in op de groei en ontwikkeling van zaadplanten en van de mens. Hierbij komen de verschillen tussen groei en ontwikkeling aan de orde. Ook maken de leerlingen kennis met het begrip groeispurt. Er is een kleine context opgenomen over de schoolarts. In deze basisstof komt het maken en lezen van grafieken en tabellen nog eens terug. Nu lezen en maken de leerlingen grafieken en tabellen van de groei van de mens. Eventueel kunt u uitleggen dat de groeisnelheid in een lijngrafiek zichtbaar wordt gemaakt door de steilheid van de lijn. Hoe steiler de lijn, hoe hoger de groeisnelheid. Voor opdracht 12 is het handig als u een meetlat of een huishoudmeetlint met een schaalverdeling tot twee meter aan de muur of aan een deurkozijn bevestigt. Voor de bespreking van deze opdracht kunt u twee kolommen op het schoolbord tekenen: lengte van alle meisjes lengte van alle jongens. Hierin kunnen de leerlingen hun eigen lengte noteren, waarna ze de gemiddelden van de klas kunnen uitrekenen. Aan het eind van deze basisstof kijken we naar de groei en ontwikkeling van meisjes in de periode tussen geboorte en volwassenheid. Ontwikkeling Basisstof 6 gaat over ontwikkeling. De ontwikkeling van een pinguïn en de metamorfose van een lieveheersbeestje worden behandeld. Daarna volgt de ontwikkeling bij mensen. De verschillende levensfasen worden genoemd. Hoofdthema s in de biologie Basisstof 7 gaat over de hoofdthema s in de biologie. Hiermee wordt een voorschot genomen op de biologie in de bovenbouw, waar zij een belangrijke rol spelen. Deze thema s komen steeds terug in andere thema s, ook in de onderbouw. Wellicht komen enkele thema s in het begin wat abstract over, maar geprobeerd is deze door de voorbeelden concreter te maken. Biologie in beroepen In de laatste basisstof gaan we in op beroepen die met biologie te maken hebben. Deze basisstof is bedoeld als een eerste oriëntatie. Hierbij komen beroepen aan de orde waarbij enige kennis van de biologie nodig is. De beroepen zijn ingedeeld in een aantal categorieën. Extra basisstof De extra basisstof bevat leerstof die niet per se tot het basisprogramma voor de havo vwoleerling behoort. De extra basisstof behandelt onderwerpen die iets moeilijker en uitgebreider zijn dan de onderwerpen in de reguliere basisstof. U bepaalt zelf welke extra basisstof de leerlingen kunnen doen. Qua opbouw is de extra basisstof vergelijkbaar met de reguliere basisstof. De teksten worden afgewisseld met afbeeldingen en opdrachten. De opdrachten worden gemaakt in het werkboek. De extra basisstof is ook aanwezig in de samenvatting. U kunt de extra basisstof meenemen in de toets. Bij de toetsvragen is duidelijk aangegeven welke vragen betrekking hebben op deze extra basisstof. De levenscyclus van de bruine kikker De gedaanteverwisseling van de bruine kikker wordt uitvoerig behandeld. Het is erg leerzaam om deze ontwikkeling ook in de klas te laten zien met behulp van kikkerdril dat uit een sloot is geschept. U moet de kikkervisjes na een tijdje ook weer terugzetten in deze sloot. 7 Uitgeverij Malmberg

8 Nestblijvers en nestvlieders Extra basisstof 10 behandelt de kenmerken van nestblijvers en nestvlieders. Samenvatting De samenvatting bevat de belangrijkste leerinhouden uit het thema. De samenvatting is geformuleerd op doelstellingenniveau. In de samenvatting is daarnaast steeds aangegeven welke competenties/vaardigheden aan de orde zijn geweest. Meestal worden die niet in de toets bevraagd. Ook de leerinhouden van de extra doelstellingen zijn in de samenvatting opgenomen. Ze zijn eenvoudig te herkennen aan het gebruik van een andere kleur. Diagnostische toets Met behulp van de diagnostische toets kan de leerling nagaan of hij het thema inhoudelijk voldoende beheerst. De toetsvragen zijn geordend op doelstellingenniveau. In het werkboek is een bijbehorend scoreblad opgenomen. Ook ten behoeve van de extra doelstellingen zijn toetsvragen in de diagnostische toets opgenomen. De leerlingen kunnen de toets zelfstandig maken en nakijken. De bundeling van de vragen naar doelstelling biedt de leerling de mogelijkheid om na te gaan welke doelstellingen hij beheerst, en welke nog niet. De leerling kan de diagnostische toets ook maken op de methodesite. De leerling krijgt dan meteen te zien of hij de vragen goed heeft beantwoord. Voor de leerlingen die nog niet bekend zijn met het fenomeen van de diagnostische toets, is het wellicht zinvol om even aandacht te besteden aan de wijze waarop zij de diagnostische toetsen kunnen gebruiken in hun leerproces. Verrijkingsstof In de verrijkingsstof wordt leerlingen een keuzemogelijkheid geboden. Onze ervaring is echter dat leerlingen moeilijk kunnen kiezen. Het verdient dan ook aanbeveling bij dit eerste thema klassikaal te bespreken wat er bij de verschillende opdrachten komt kijken. De leerlingen kunnen kiezen uit drie verschillende onderdelen. Verrijkingsstof 1 gaat over het menselijk lichaam in getallen. Leuk om met de leerlingen door te nemen. In verrijkingsstof 2 proberen de leerlingen kenmerken van een kat en een hond in de juiste kolom te noteren. In verrijkingsstof 3 zoeken de leerlingen met behulp van naslagwerken uit welke namen er bestaan voor de mannetjes, vrouwtjes en jongen van bepaalde dieren Benodigdheden Basisstof 2 tekenmateriaal (1 set per leerling) kleurpotlood en viltstift (een aantal dozen) appel (2 per leerling) mes, bijvoorbeeld een aardappelschilmes (5 stuks) loep (zo mogelijk 1 per leerling) bruine boon, droog (1 per leerling) bruine boon die een dag in water heeft gelegen (1 per leerling) meetlat of meetlint (tot 2 meter lengte) Extra basisstof Voor de extra basisstof zijn geen speciale benodigdheden vereist. Verrijkingsstof Voor de verrijkingsstof zijn geen speciale benodigdheden vereist. 8 Uitgeverij Malmberg

9 5.3.3 Hulpmiddelen Teleac/NOT heeft in de serie Bio-Bits voor de onderbouw een programma gemaakt over het Onderwerp Levensfasen (blok 60). 5.4 HANDLEIDING BIJ THEMA 2 PLANTEN Didactische verantwoording/didactische suggesties In dit thema besteden we aandacht aan de levenscyclus en de bouw van planten. De verschillende delen en functies van wortels, stengels en bladeren komen aan de orde. Ook leren de leerlingen welke delen van planten worden gegeten door de mens. Verder leren de leerlingen om een experiment te ontwerpen. De levenscyclus van een plant In basisstof 1 beginnen we met de levenscyclus van een plant. De levenscyclus van een plant wordt besproken aan de hand van een tomatenplant. In het vorige thema hebben de leerlingen geleerd wat de delen van een zaad zijn en welke functies ze hebben. Zij hebben die kennis nu nodig om de levenscyclus van planten adequaat te kunnen beschrijven. Wij definiëren de levenscyclus en de ontwikkeling die de plant tijdens die cyclus doormaakt als een proces. Daarom hebben we de beschrijving van de levenscyclus zorgvuldig ingedeeld in verschillende fasen die waarneembaar zijn wanneer de tomatenplant in zijn levenscyclus wordt gevolgd. In basisstof 1 komt ook de vaardigheid het doen van onderzoek aan bod. Deze vaardigheid wordt stapsgewijs uitgelegd met behulp van een soort stripverhaal (afbeelding 4 op bladzijde 42). Benadruk het gegeven dat in het onderzoekje twee zakjes zaad worden onderzocht: een met gaatjes en een zonder gaatjes. Leg eventueel uit waarom. Naar aanleiding van de basisstof doen de leerlingen vervolgens zelf een onderzoek (opdrachten 2 en 3). Voor opdracht 3 hebt u een flinke hoeveelheid tuinkerszaadjes nodig. Waarschijnlijk laat u de leerlingen het practicum thuis uitvoeren. U kunt de tuinkerszaadjes dan in een envelop meegeven. Het practicum neemt enkele dagen in beslag omdat het zaad de tijd moet krijgen om te kiemen. De leerlingen maken een verslag van het practicum. Zij maken daarbij gebruik van afbeeldingen 4 en 5. Leg bij de voorbespreking duidelijk uit, aan welke eisen een goed verslag moet voldoen. Wortels In basisstof 2 gaan we in op de bouw en de functies van wortels. Bij deze basisstof kunt u eventueel enkele verschillende wortels (met bladeren) laten zien. Bijvoorbeeld die van een uitgestoken paardenbloem, een peen en een prei. De bouw van wortels is te zien in afbeelding 7 op bladzijde 45. Het is mogelijk dat sommige leerlingen de inzet in deze tekeningen niet kunnen plaatsen. U kunt dan uitleggen dat we in de biologie vaker op deze manier details vergroten. Tekeningen met zulke inzetjes komen in Biologie voor jou regelmatig voor. Opdracht 5 is een practicum waarin de vaardigheden Werken met de loep en Tekeningen maken nog eens worden herhaald. We geven in deze basisstof ook aan dat mensen en dieren wortels van planten eten en dat ze dus leven van het reservevoedsel dat planten hebben opgeslagen. We illustreren hiermee dat mensen en tal van dieren voor hun voedselvoorziening direct afhankelijk zijn van groene planten. Stengels In basisstof 3 gaan we in op de bouw en functies van stengels. Leerlingen kunnen moeite hebben met het onderscheid tussen de begrippen knop (knoppen) en knoop (knopen). U kunt hier dan extra aandacht aan besteden. In deze basisstof maken we onderscheid tussen kruidachtige en houtachtige planten. We leggen uit hoe deze planten aan hun stevigheid komen. De leerlingen leren ook dat je aan de jaarringen onder in de stam vaak kunt zien hoe oud een boom is geworden. En dat er een verband is tussen de dikte van een jaarring en de 9 Uitgeverij Malmberg

10 milieuomstandigheden bij de vorming ervan. In afbeelding 16 op bladzijde 49 wordt de relatie tussen groeiomstandigheden en de dikte van jaarringen uitgewerkt. In opdracht 9 komt de wetenschap dendrochronologie aan de orde. De leerlingen leren dat met behulp van dendrochronologie de ouderdom van houten voorwerpen kan worden bepaald. In afbeelding 17 op bladzijde 50 zijn de beginopstelling en het eindresultaat te zien van een proef waarin een witte bloem enige tijd in een rode kleurstof heeft gestaan. U kunt dit eventueel ook als demonstratiepracticum in de klas laten zien. Voor deze proef kunt u eosine gebruiken als kleurstof. Het eindresultaat van de proef toont aan dat de stengel een belangrijke rol speelt bij het transport in de plant. Bladeren In basisstof 4 gaan we in op de bouw en functies van bladeren. Het begrip fotosynthese komt hierbij aan de orde. We leggen uit welke stoffen er worden geproduceerd bij fotosynthese en wat het belang is van fotosynthese. Vervolgens staan we stil bij het principe van fotosynthese. We vatten fotosynthese samen als een scheikundige reactie. We leggen uit welke grondstoffen er nodig zijn voor fotosynthese en op welke manier een plant deze grondstoffen verkrijgt. In verrijkingsstof 2 komt het belang van fotosynthese uitvoerig aan de orde. We hebben besloten om fotosynthese als aparte eenheid te behandelen, omdat we deze functies koppelen aan het inzicht dat bladeren het voedsel maken voor alle andere organismen (direct en indirect). Opdracht 12 is een tekenpracticum. De leerlingen hebben hiervoor verschillende bladeren van loofbomen nodig (berk, eik of beuk). Eetbare wortels, stengels en bladeren In basisstof 5 bekijken we de eetbare delen van planten nadrukkelijker. We bespreken welke specifieke delen door mens en dier worden gegeten en verbinden dit aan verschillende groenten. Bij deze basisstof kunt u eventueel wat verschillende groenten in de klas laten zien (bospeen, prei, radijs, rode biet). Laat van een groente bij voorkeur de gehele plant zien, inclusief het eetbare deel. Een experiment ontwerpen In basisstof 6 gaan we uitvoeriger in op het ontwerpen van een experiment. Hiervoor moet een werkplan worden gemaakt. In een stripverhaal wordt het maken van een werkplan uitgelegd. Extra basisstof De extra basisstof bevat leerstof die niet per se tot het basisprogramma voor de havo vwoleerling behoort. De extra basisstof behandelt onderwerpen die iets moeilijker en uitgebreider zijn dan de onderwerpen in de reguliere basisstof. U bepaalt zelf welke extra basisstof de leerlingen kunnen doen. Qua opbouw is de extra basisstof vergelijkbaar met de reguliere basisstof. De teksten worden afgewisseld met afbeeldingen en opdrachten. De opdrachten worden gemaakt in het werkboek. De extra basisstof is ook aanwezig in de samenvatting. U kunt de extra basisstof meenemen in de toets. Bij de toetsvragen is duidelijk aangegeven welke vragen betrekking hebben op deze extra basisstof. Takken In extra basisstof 7 gaan leerlingen nauwkeuriger kijken naar takken van bomen en struiken. We leggen uit hoe bladval werkt en bekijken de knoppen aan takken. In opdracht 22 maken de leerlingen een natuurgetrouwe tekening van een tak. Kenmerken van een blad In extra basisstof 8 kijken we nader naar de kenmerken van een blad. Verschillende typen bladeren worden behandeld. 10 Uitgeverij Malmberg

11 Samenvatting De samenvatting bevat de belangrijkste leerinhouden uit het thema. De samenvatting is geformuleerd op doelstellingenniveau. In de samenvatting is daarnaast steeds aangegeven welke vaardigheden aan de orde zijn geweest. Veelal worden die vaardigheden niet in de toets bevraagd. Ook de leerinhouden van de extra doelstellingen zijn in de samenvatting opgenomen. Ze zijn eenvoudig te herkennen aan het gebruik van een andere kleur. Diagnostische toets Met behulp van de diagnostische toets kan de leerling nagaan of hij het thema inhoudelijk voldoende beheerst. De toetsvragen zijn geordend op doelstellingenniveau. In het werkboek is een bijbehorend scoreblad opgenomen. Ook ten behoeve van de extra doelstellingen zijn toetsvragen in de diagnostische toets opgenomen. De leerlingen kunnen de toets zelfstandig maken en nakijken. De bundeling van de vragen naar doelstelling biedt de leerling de mogelijkheid om na te gaan welke doelstellingen hij beheerst, en welke nog niet. De leerling kan de diagnostische toets ook maken op de methodesite. De leerling krijgt dan meteen te zien of hij de vragen goed heeft beantwoord. Verrijkingsstof In de verrijkingsstof wordt leerlingen een keuzemogelijkheid geboden. Ze kunnen kiezen uit drie verschillende onderdelen. Verrijkingsstof 1 gaat over verschillende vormen van spruitgroenten. Verrijkingsstof 2 gaat over het belang van fotosynthese. De leerlingen leren dat veel producten zijn gemaakt van grondstoffen die zijn ontstaan door fotosynthese. Verrijkingsstof 3 gaat over gallen en galwespen. De leerlingen maken in opdracht 2 een natuurgetrouwe tekening van het blad van een eik met gallen en van het blad van een beuk met gallen Benodigdheden Basisstof margarinekuipje (2 per leerling) watten tuinkerszaadjes (ongeveer 40 stuks of een halve theelepel per leerling ) om uit te laten groeien tot kiemplantjes envelop (1 per leerling) kartonnetje van 15 x 15 cm (2 stuks) koelkast thermometer petrischaal filtreerpapier loep (1 per leerling) tekenmateriaal (1 set per leerling) stukje stengel met bladeren, bijvoorbeeld van een liguster of van een andere plant (1 per leerling) volledig blad van een berk, beuk of eik (1 per leerling) plantenpers, of een dik boek krantenpapier plakband, of zelfklevend doorzichtig plastic 11 Uitgeverij Malmberg

12 Eventueel: wortels (bijvoorbeeld van een uitgestoken paardenbloem, een peen en een prei) witte snijbloemen (bijvoorbeeld anjers) reageerbuis (2 stuks) reageerbuisrek eosine plantaardige olie verschillende eetbare groenten zoals bospeen, prei, radijs, rode biet etc. (bij voorkeur de hele plant) Extra basisstof tak met duidelijke ringlittekens en bladlittekens tekenmateriaal (1 set per leerling) Verrijkingsstof tekenmateriaal (1 set per leerling) speld (1 per leerling) mesje blad van een eik met gallen (1 per leerling) blad van een beuk met gallen (1 per leerling) verschillende soorten spruitgroenten om te laten zien Hulpmiddelen Heukels flora van Nederland, R. van der Meijden, Noordhoff Uitgevers B.V., ISBN: Basisgids flora en fauna van Nederland, Vereniging Natuurmonumenten, ISBN: Teleac/NOT heeft in de serie Bio-Bits voor het vmbo een programma gemaakt over het onderwerp Planten. Aflevering 5 gaat over Wortels, aflevering 6 gaat over Stengels en aflevering 7 gaat over Bladeren. Via kunt u de dvd en de docentenhandleiding bestellen. Op de site van Schooltv Beeldbank zijn diverse educatieve clips over de levenscyclus van planten te vinden. Leerlingen kunnen onder andere de groei en ontwikkeling van bloemkool, courgette, maïs, aardbeien, paardenbloemen, tomaten en spruitjes bekijken. 5.5 HANDLEIDING BIJ THEMA 3 ORGANEN EN CELLEN Didactische verantwoording/didactische suggesties Dit thema gaat over organen en cellen. We besteden hier een apart thema aan omdat de conceptie van het begrip cel als bouwsteen van organismen erg belangrijk is voor tal van onderwerpen in de biologie. De ervaring leert ook dat het begrip cel erg abstract blijft voor de meeste leerlingen. Daarom introduceren we in dit thema de vaardigheid werken met de microscoop en bekijken we een aantal verschillende cellen. Plantaardige en dierlijke cellen komen in de basisstof apart aan de orde. Organen In basisstof 1 bekijken we organen, organenstelsels en weefsels bij mensen. De leerlingen leren dat het middenrif de romp scheidt in borstholte en buikholte. Daarna gaan ze na waar de verschillende organen in de romp liggen. U kunt de begrippen organen en organenstelsels verduidelijken door samen met uw leerlingen de organen in een torso te bekijken, of door wandplaten te bekijken van het verteringsstelsel, het beenderstelsel, het spierstelsel, het bloedvatenstelsel, het ademhalingstelsel en het zenuwstelsel. De genoemde stelsels zijn ook 12 Uitgeverij Malmberg

13 afgebeeld in afbeelding 3 op bladzijde 80, maar het gebruik van de torso kan het geheel flink verduidelijken. We bespreken de cel als bouwsteen van weefsels. We maken duidelijk dat cellen ruimtelijk zijn. Tijdens de microscopiepractica kunt u de leerlingen daar ook nog eens op wijzen. Ten slotte leren de leerlingen dat weefsels zijn opgebouwd uit groepen cellen met dezelfde bouw en dezelfde functie. De microscoop In basisstof 2, 3 en 4 behandelen we de vaardigheid werken met de microscoop. Om de hoeveelheid informatie te beperken, hebben we dit onderwerp verspreid over drie basisstoffen. In basisstof 2 bespreken we de onderdelen van de microscoop en hun functies. Werken met de microscoop In basisstof 3 gaan de leerlingen werken met de microscoop. Het is handig als elke leerling kan beschikken over een microscoop. De opdrachten 9 en 10 zijn practica. De leerlingen oefenen met deze opdrachten in het werken met de microscoop. Bij opdracht 9 en 10 gebruiken de leerlingen klaargemaakte preparaten. Hiervoor kunt u het beste preparaten nemen van niet al te ingewikkelde voorwerpen. De leerlingen moeten het preparaat immers tekenen. Bij opdracht 11 bekijken de leerlingen een krantenletter en bij opdracht 12 twee kruisende haren. Beide opdrachten geven de leerlingen meer inzicht in het functioneren van een microscoop. In afbeelding 12 hebben we voor de leerlingen op een rijtje gezet wat er fout kan zijn gegaan als ze geen beeld krijgen. Dit geeft de leerlingen de mogelijkheid hun eigen vaardigheid te controleren alvorens hulp in te roepen. Cellen Basisstof 4 gaat over de bouw van cellen. Eerst worden de delen met hun kenmerken en functies besproken. Daarna gaan de leerlingen zelf preparaten maken van cellen. In opdracht 15 maken ze een preparaat van cellen uit hun wangslijmvlies en in opdracht 16 maken ze een preparaat van een vliesje van een ui. Let erop dat de leerlingen niet een stukje van de rok meenemen. Met behulp van afbeelding 19 en 20 op blz. 89 en 90 kunt u bespreken wat er verder nog fout kan gaan bij het maken van een preparaat. Leg ook uit dat er geen overtollig vocht op het voorwerpglas mag zitten omdat de objectieven dan vies kunnen worden. Controleer een preparaat voordat een leerling het gaat bekijken. In deze basisstof behandelen we ook de plastiden die in plantaardige cellen kunnen voorkomen: bladgroenkorrels, zetmeelkorrels en kleurstofkorrels. We diepen hiermee de verschillen tussen plantaardige en dierlijke cellen verder uit. We geven aan dat plastiden van de ene soort kunnen overgaan in de andere soort. In opdracht 18 maken de leerlingen een preparaat van een blad van waterpest. Wanneer de waterpest vers is, kan er cytoplasmastroming worden waargenomen in de cellen van het blad. In opdracht 19 maken en bekijken de leerlingen een preparaat van zetmeelkorrels van een aardappel. In opdracht 20 komen de kleurstofkorrels in een tomaat aan de orde. De celkern In basisstof 5 wordt de celkern behandeld. Het begrip chromosoom wordt beschreven. Hiermee wordt de stap gezet naar erfelijke eigenschappen en DNA. Heel summier wordt de bouw van DNA beschreven. Niveaus van de biologie In basisstof 6 kijken we naar de verschillende organisatieniveaus in de biologie, van molecuul tot biosfeer. De leerlingen leren op deze manier dat biologie betrekking kan hebben op iets heel kleins, maar ook op iets heel groots. Op deze manier wordt ook weer de link gelegd met de biologie in de bovenbouw. 13 Uitgeverij Malmberg

14 Extra basisstof De extra basisstof bevat leerstof die niet per se tot het basisprogramma voor de havo vwoleerling behoort. De extra basisstof behandelt onderwerpen die iets moeilijker en uitgebreider zijn dan de onderwerpen in de reguliere basisstof. U bepaalt zelf welke extra basisstof de leerlingen kunnen doen. Qua opbouw is de extra basisstof vergelijkbaar met de reguliere basisstof. De teksten worden afgewisseld met afbeeldingen en opdrachten. De opdrachten worden gemaakt in het werkboek. De extra basisstof is ook aanwezig in de samenvatting. U kunt de extra basisstof meenemen in de toets. Bij de toetsvragen is duidelijk aangegeven welke vragen betrekking hebben op deze extra basisstof. Celdelingen en chromosomen Extra basisstof 7 gaat over het vormen van nieuwe cellen door celdeling. Het doel en het verloop van gewone celdeling komt aan de orde. Er wordt duidelijk gemaakt dat de celdelingen worden geregeld vanuit de chromosomen in de celkern van een cel. Ook leren de leerlingen dat elke soort organisme een vast aantal chromosomen heeft in elke celkern. Tot slot komt aan de orde dat de chromosomen de complete informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme bevatten en dat elke dochtercel uiteindelijk dezelfde informatie voor erfelijke eigenschappen bevat als de moedercel. Huidmondjes In extra basisstof 8 gaan we dieper in op de bouw van de huidmondjes in een blad. Er wordt uitgelegd welke rol de huidmondjes spelen bij de gaswisseling en verdamping. In opdracht 27 maken de leerlingen zelf een preparaat van een stukje van een blad om daarna de huidmondjes met een microscoop te kunnen bekijken. Ook maken ze een tekening van het preparaat. In deze verrijkingsstof worden dus tal van vaardigheden geoefend. Samenvatting De samenvatting bevat de belangrijkste leerinhouden uit het thema. De samenvatting is geformuleerd op doelstellingenniveau. In de samenvatting is daarnaast steeds aangegeven welke vaardigheden aan de orde zijn geweest. Veelal worden die vaardigheden niet in de toets bevraagd. Ook de leerinhouden van de extra doelstellingen zijn in de samenvatting opgenomen. Ze zijn eenvoudig te herkennen door het gebruik van een andere kleur. Diagnostische toets Met behulp van de diagnostische toets kan de leerling nagaan of hij het thema inhoudelijk voldoende beheerst. De toetsvragen zijn geordend op doelstellingenniveau. In het werkboek is een bijbehorend scoreblad opgenomen. Ook ten behoeve van de extra doelstellingen zijn toetsvragen in de diagnostische toets opgenomen. De leerlingen kunnen de toets zelfstandig maken en nakijken. De bundeling van de vragen naar doelstelling biedt de leerling de mogelijkheid om na te gaan welke doelstellingen hij beheerst, en welke nog niet. De leerling kan de diagnostische toets ook maken op de methodesite. De leerling krijgt dan meteen te zien of hij de vragen goed heeft beantwoord. Verrijkingsstof In de verrijkingsstof wordt leerlingen een keuzemogelijkheid geboden. Ze kunnen kiezen uit drie verschillende onderdelen. Verrijkingsstof 1 gaat over verwantschapsonderzoek, waarbij het gebruik van DNA wordt uitgelegd. De leerlingen leren wat een DNA-profiel betekent in het forensisch onderzoek. In een practicum (opdracht 2) isoleren de leerlingen hun eigen DNA uit wangslijmvliescellen. In verrijkingsstof 2 vergelijken de leerlingen de organenstelsels in het lichaam van een hond met die van de mens. Ze moeten daarvoor een tekening inkleuren. 14 Uitgeverij Malmberg

15 Verrijkingsstof 3 gaat over de lichaamsbouw van insecten. Door organenstelsels in een sprinkhaan te tekenen, ontdekken de leerlingen dat ook een insect is opgebouwd uit organen en organenstelsels Benodigdheden Basisstof microscoop (zo mogelijk 1 per leerling) klaargemaakt preparaat (1 per leerling) tekenmateriaal (1 set per leerling) krant schaar (5 stuks) voorwerpglas (1 per leerling) plakband ui (5 stuks) eosine in een flesje met een druppelpipet (10 stuks) stengeltje met bladeren van waterpest (10 stuks) aardappel (5 stuks) joodoplossing in een flesje met een druppelpipet (10 stuks) plastic roerstaafje (1 per leerling) eosine in een flesje met een druppelpipet (of methyleenblauw) (10 stuks) Extra basisstof blad van een plant (1 per leerling) prepareermateriaal (zo mogelijk 1 set per leerling) microscoop (zo mogelijk 1 per leerling) tekenmateriaal (1 set per leerling) Verrijkingsstof Voor verrijkingsstof 1 3 reageerbuizen een spuitje (of maatcilinder) van 10 ml een waterbad van 60 C een ORS-oplossing (ORS is een middel met veel zout dat wordt gebruikt als iemand uitgedroogd raakt, bijvoorbeeld door diarree) afwasmiddel koude alcohol (-20 C) handschoenen Hulpmiddelen Teleac/NOT heeft in de serie Bio-Bits voor de onderbouw van vmbo/havo vwo programma s gemaakt over Het maken van tekeningen (blok 13) en Het gebruik van de microscoop (blok 14). 5.6 HANDLEIDING BIJ THEMA 4 ORDENING Didactische verantwoording/didactische suggesties Het belangrijkste doel dat ons bij dit thema voor ogen staat, is dat we de leerlingen kennis willen laten maken met de enorme variatie aan organismen. De meeste biologen hanteren de indeling van organismen in drie domeinen: bacteriën, archaea en eukaryoten. Archaea lijken op bacteriën, maar vormen toch een aparte groep. Bacteriën en archaea heten ook wel de prokaryoten. De eukaryoten worden ingedeeld in het rijk van de schimmels, de planten en de dieren. Afbeelding 2 op bladzijde 115 geeft een overzicht van deze indeling. 15 Uitgeverij Malmberg

16 Het ordenen van organismen In basisstof 1 laten we de leerlingen kennismaken met het begrip ordenen. Daarna herhalen we kort de kenmerken van cellen, uit thema 3 Organen en cellen, die bij de indeling van organismen worden gebruikt. De verschillen en overeenkomsten in kenmerken tussen de cellen uit de verschillende rijken worden op een rijtje gezet in afbeelding 3 op bladzijde 116. We gaan ook in op het onderscheid tussen soorten en rassen. De leerlingen kennen de begrippen soort en ras misschien uit de context van het huisdier. Toch blijken ze vaak geen juiste voorstelling van de begrippen te hebben. Organismen worden vaak ingedeeld op basis van hun DNA. Dit is het werk van de moleculair bioloog (zie context op bladzijde 119). De domeinen bacteriën en archaea In basisstof 2 behandelen we het domein van de archaea en die van de bacteriën. Archaea leven vaak onder extreme omstandigheden. Ze lijken wel wat op bacteriën. We bespreken achtereenvolgens de kenmerken, de functies en de voortplanting door deling van bacteriën. De rol van bacteriën bij voedselbederf, besmetting en productie van voedingsmiddelen komt ook aan de orde. We leggen hiermee een link naar de rol van bacteriën in het dagelijkse leven. In opdracht 9 gaan de leerlingen zelf bacteriën kweken. U kunt ervoor kiezen om de leerlingen alleen of in groepjes met één voedingsbodem te laten werken. In een context komt een medisch-microbiologisch analist aan het woord. Het rijk van de schimmels In basisstof 3 worden de kenmerken, de voortplanting en de functies van eencellige en veelcellige schimmels behandeld. Ook hier bespreken we de rol van schimmels in het dagelijks leven. Voedselbederf, infectie, medicijnproductie en voedselproductie komen daarbij aan de orde. In opdracht 12 maken de leerlingen zelf een preparaat van gisten en bekijken dit onder de microscoop. In de opdrachten 13 en 14 doen ze dat met een veelcellige schimmel. Het rijk van de planten In basisstof 4 behandelen we het rijk van de planten. In thema 2 hebben de leerlingen uitvoerig kennisgemaakt met planten als organismen met wortels, stengels en bladeren. In deze basisstof breiden we het begrip planten uit. De leerlingen maken kennis met een groep planten zonder wortels, stengels en bladeren: de wieren. In opdracht 15 bekijken de leerlingen een zelfgemaakt preparaat van boomalgcellen en maken er een tekening van. In opdracht 18 bekijken en tekenen de leerlingen een mosplantje en een varenblad. Eventueel kunt u verschillende mossen, varens en paardenstaarten in de klas laten zien. We delen de zaadplanten verder in in bedektzadigen en naaktzadigen. Het rijk van de dieren Basisstof 5 gaat over de indeling van het dierenrijk. We behandelen eerst de kenmerken die we gebruiken bij de indeling van het dierenrijk: de vormen van symmetrie en de aanwezigheid van een skelet. Hierna volgt de indeling van het dierenrijk. In afbeelding 42 op blz. 132 en 133 geven we van elke stam enkele onderscheidende kenmerken en eigenschappen. Bij deze indeling komen we per stam ook steeds terug op de symmetrie en de aanwezigheid van een skelet. We hebben soorten organismen waarbij inconsistentie optreedt tussen de afdelingen en de gehanteerde kenmerken, zo veel mogelijk weggelaten. Door skeletten van organismen te laten zien (bijvoorbeeld van een spons, koraal, een mossel, een tuinslak, een zeekat, een kreeft, een zeester, enzovoort) kunt u dit thema voor leerlingen aanzienlijk verlevendigen. In opdracht 24 bekijken en tekenen de leerlingen een regenworm. Overige eencellige eukaryoten Als voorbeelden van organismen uit de afdeling van de eencellige eukaryoten komen in basisstof 6 de amoebe en het pantoffeldiertje aan de orde. Achtereenvolgens wordt de manier van voortbeweging, de manier van voeden en de manier van uitscheiden besproken. 16 Uitgeverij Malmberg

17 In opdracht 25 bekijken de leerlingen met een microscoop een preparaat van een amoebe en maken er een tekening van. In opdracht 27 bekijken ze pantoffeldiertjes. In basisstof 7 kijken we naar de indeling in steeds kleinere groepen: domeinen, rijken, stammen, klassen, orden, families, geslachten en soorten. Centraal in deze indeling staat het begrip verwantschap, bijvoorbeeld aan de hand van het DNA. Afbeelding 48 op bladzijde 138 geeft een fraai overzicht van het domein eukaryoten. Het is aan te raden om te vermelden dat organismen doorgaans worden aangeduid met een wetenschappelijke naam die bestaat uit twee delen: een geslachtsnaam en een soortaanduiding. Samen vormen deze twee delen de soortnaam (dubbele naamgeving). De stam geleedpotigen In basisstof 8 gaan we in op de stam van de geleedpotigen. Ze worden ingedeeld in vier groepen. Het belangrijkste indelingscriterium is daarbij het aantal poten. In opdracht 33 noteren de leerlingen de onderscheidende kenmerken van elke groep in een schema. Ze kunnen hierbij gebruikmaken van afbeelding 51 op bladzijde 140. Opdracht 34 is bedoeld om de leerlingen bewust te maken van de enorme variatie aan geleedpotigen. De leerlingen maken hierbij gebruik van knipblad 3 in het werkboek. Afbeelding 55 op blz. 141 laat zien dat de geleedpotigen de grootste groep organismen vormen van het dierenrijk. Keuzeopdracht 36 is een bijzonder aardige opdracht. Het gaat over bromvliegen die een rol spelen in het vaststellen van het tijdstip van de dood bij het oplossen van een moord. De stam gewervelden In basisstof 9 bespreken we eerst de kenmerken waarmee we vervolgens de stam van de gewervelden indelen in vijf groepen. Afbeelding 60 op blz. 144 geeft een overzicht van de onderscheidende kenmerken en eigenschappen van elke klasse. In opdracht 37 staan gegevens over de groepen gewervelden in een tabel. Opdracht 39 gaat over het DNA van het vogelbekdier. Het indelen van organismen In basisstof 10 introduceren we de determineertabel. We leren de leerlingen organismen in de juiste groep in te delen met behulp van deze tabel. Hierbij komen de feiten uit het thema Ordening terug en worden ze nog eens verwerkt. Opdracht 44 toont de variatie binnen de groep van de lieveheersbeestjes. De indelingskenmerken voor vier groepen zijn hierbij gegeven. Een werkstuk maken In basisstof 11 leren de leerlingen hoe ze een werkstuk moeten maken. Het thema Ordening leent zich goed voor het maken van een werkstuk. Bij leerlingen uit de onderbouw moet u erop bedacht zijn dat ze in hun enthousiasme heel veel tijd aan een werkstuk kunnen besteden. Het is dan ook verstandig naast een minimumomvang een maximumomvang voor het werkstuk vast te stellen. Aan de hand van een stripverhaal wordt uitgelegd hoe leerlingen te werk moeten gaan. Extra basisstof De extra basisstof bevat leerstof die niet per se tot het basisprogramma voor de havo vwoleerling behoort. De extra basisstof behandelt onderwerpen die iets moeilijker en uitgebreider zijn dan de onderwerpen in de reguliere basisstof. U bepaalt zelf welke extra basisstof de leerlingen kunnen doen. Qua opbouw is de extra basisstof vergelijkbaar met de reguliere basisstof. De teksten worden afgewisseld met afbeeldingen en opdrachten. De opdrachten worden gemaakt in het werkboek. De extra basisstof is ook aanwezig in de samenvatting. U kunt de extra basisstof meenemen in de toets. Bij de toetsvragen is duidelijk aangegeven welke vragen betrekking hebben op deze extra basisstof. 17 Uitgeverij Malmberg

18 Indeling van de zaadplanten In extra basisstof 12 delen de leerlingen de zaadplanten verder in in naaktzadige en bedektzadige planten. Belangrijk is dat leerlingen zien dat bij naaktzadige planten de zaden niet verborgen zitten in een vrucht, maar open en bloot (naakt) in een kegel zitten. Laat daarom in de klas een kegel zien waarin de zaden zichtbaar zijn. Beoordelingspracticum De mossel In extra basisstof 13 gaan de leerlingen de bouw van een mossel bestuderen. Let erop dat de mosselen slechts kort mogen worden gekookt. Bepaalde delen zijn anders niet goed meer waar te nemen. U kunt met dit practicum behalve de onderzoeksvaardigheden van de leerlingen ook hun tekenvaardigheid beoordelen. Samenvatting De samenvatting bevat de belangrijkste leerinhouden uit het thema. De samenvatting is geformuleerd op doelstellingenniveau. In de samenvatting is daarnaast steeds aangegeven welke vaardigheden aan de orde zijn geweest. Veelal worden die vaardigheden niet in de toets bevraagd. Ook de leerinhouden van de extra doelstellingen zijn in de samenvatting opgenomen. Ze zijn eenvoudig te herkennen door het gebruik van een andere kleur. Diagnostische toets Met behulp van de diagnostische toets kan de leerling nagaan of hij het thema inhoudelijk voldoende beheerst. De toetsvragen zijn geordend op doelstellingenniveau. In het werkboek is een bijbehorend scoreblad opgenomen. Ook ten behoeve van de extra doelstellingen zijn toetsvragen in de diagnostische toets opgenomen. De leerlingen kunnen de toets zelfstandig maken en nakijken. De bundeling van de vragen naar doelstelling biedt de leerling de mogelijkheid om na te gaan welke doelstellingen hij beheerst, en welke nog niet. De leerling kan de diagnostische toets ook maken op de methodesite. De leerling krijgt dan meteen te zien of hij de vragen goed heeft beantwoord. Verrijkingsstof In de verrijkingsstof wordt leerlingen een keuzemogelijkheid geboden. Ze kunnen kiezen uit drie verschillende onderdelen. Verrijkingsstof 1 gaat over eetbare dieren. Verrijkingsstof 2 is een practicum waarin de leerlingen een preparaat maken van Tubifex. De leerlingen krijgen het advies om twee voorwerpglaasjes te gebruiken bij het maken van het preparaat. Een enkel dekglaasje is te licht waardoor de Tubifex te veel kan bewegen. Wijs de leerlingen erop dat ze de glaasjes niet op elkaar moeten drukken. De wormen worden dan geplet. De leerlingen bekijken het preparaat met een microscoop en maken tekeningen van het organisme. Verrijkingsstof 3 gaat in op de misleidende namen die bepaalde organismen hebben. De naam hazelworm suggereert bijvoorbeeld dat het organisme met deze naam tot de wormen behoort. Een hazelworm is echter een reptiel. De leerlingen gaan van een aantal organismen met misleidende namen opzoeken tot welke stam en klasse/groep ze behoren. Hierbij gebruiken ze naslagwerken, of internet Benodigdheden Basisstof petrischaal met voedingsbodem (1 per leerling of per groepje leerlingen) tekenmateriaal (1 set per leerling) klompje bakkersgist prepareermateriaal (1 set per leerling) 18 Uitgeverij Malmberg

19 microscoop (zo mogelijk 1 per leerling) beschimmelde boterham of beschimmeld stuk fruit loep (1 per leerling) stukje boomschors met groene aanslag (boomalg) mosplantje (bijvoorbeeld haarmos) met een sporendoosje (1 per leerling) deel van een varenblad (bijvoorbeeld mannetjesvaren) met sporenhoopjes (5 stuks) regenworm (zo mogelijk 1 per leerling) wit papier (1 vel per leerling) flesje water met een druppelpipet (10 stuks) preparaat van een amoebe (1 per leerling) kweek van pantoffeldiertjes glycerine of methylcelluloseoplossing (behangersplak) Eventueel: verschillende soorten mosplantjes verschillende soorten varens verschillende soorten paardenstaarten Extra basisstof gekookte zeemossel in een schaaltje (1 per leerling) scalpel of een mesje (1 per leerling) schaar (1 per leerling) tekenpapier (1 vel per leerling) tekenmateriaal (1 set per leerling) Verrijkingsstof Tubifex (1 potje) microscoop (zo mogelijk 1 per leerling) pincet (5 stuks) prepareermateriaal (1 set per leerling) tekenmateriaal (1 set per leerling) Hulpmiddelen Teleac/NOT heeft in de serie Bio-Bits voor de onderbouw van vmbo/havo vwo programma s gemaakt over Schimmels (blok 17), Determineren: herkennen van soorten planten (blok 22), Ordenen (blok 67) en Determineren (algemeen) (blok 14). Op de site van Schooltv Beeldbank is een educatieve clip te vinden over Biologische bodemsanering: bacteriën reinigen de grond. 5.7 HANDLEIDING BIJ THEMA 5 STEVIGHEID EN BEWEGING Didactische verantwoording/didactische suggesties Dit thema begint met het benoemen van de beenderen van het skelet van de mens. Daarna komen de functies van het skelet aan de orde. Door middel van benoemen en kleuren, leren de leerlingen de namen van de beenderen. Het leren van de namen is geen doel op zichzelf. De namen komen in de rest van het thema steeds terug. Als de leerlingen de namen van de beenderen niet kennen, kunnen ze bijvoorbeeld ook geen voorbeelden geven van soorten gewrichten. Overigens wordt in de Centraal Schriftelijke Examens biologie regelmatig gevraagd naar de naam van een bot. Bij deze handleiding vindt u in het algemene gedeelte een bouwplaat van het skelet van de mens. U kunt de bouwplaat kopiëren en door de leerlingen in elkaar laten zetten en kleuren. 19 Uitgeverij Malmberg

20 Er ontstaat dan een wandplaat van het skelet die door de leerlingen als referentie kan worden gebruikt tijdens de verwerking van dit thema. Het skelet van de mens In basisstof 1 leren de leerlingen eerst de delen van het skelet te benoemen. Ook de beenderen van de schedel van de mens moeten ze benoemen en kleuren. Verder leren de leerlingen dat bij een baby de schedelbeenderen nog niet aan elkaar zijn gegroeid maar dat er fontanellen zitten tussen de beenderen. Naar de functie van de fontanellen wordt in opdracht 12.5 gevraagd. De functies van het skelet In basisstof 2 bespreken we vier functies van het skelet: stevigheid, bescherming, beweging mogelijk maken en vorm geven. Opdracht 3 en 7 gaan over de overeenkomsten en verschillen in de bouw en de functies van armen en benen. We behandelen de relatie tussen vorm en functie. Verder delen we zoogdieren in op basis van hun manier van lopen. We onderscheiden zoolgangers, teengangers en topgangers (hoefgangers). De bouw van botten In basisstof 3 bespreken we de samenstelling van beenweefsel en kraakbeenweefsel. In opdracht 10 bekijken de leerlingen klaargemaakte preparaten van kraakbeen en been onder de microscoop en maken er vervolgens tekeningen van. Opdracht 11 is een demonstratiepracticum waarbij de leerlingen verschillende behandelde botten bekijken. Voor dit practicum moet u botjes enkele dagen in het zoutzuur leggen. Andere botjes moet u enige tijd in de vlam van een brander houden om de lijmstof te verbranden. We hebben ervoor gekozen om het bewerken van de botjes niet door de leerlingen zelf te laten uitvoeren. Zoutzuur is namelijk een gevaarlijke stof voor de leerlingen en ook het uitbranden van de botjes is niet geheel zonder risico. U kunt de proef eventueel wel in het lokaal opzetten zodat de leerlingen ook de beginsituatie zien. Het uitbranden van de botjes in de klas kunt u beter beperken tot één botje. Het stinkt namelijk nogal. De overige botjes kunt u in een andere ruimte uitbranden. U kunt de botjes verpakken in stevige plastic zakjes (bijvoorbeeld diepvrieszakjes). De leerlingen kunnen dan goed waarnemen hoe de botjes aanvoelen, zonder dat ze de botjes helemaal verkruimelen. Ze komen zo ook niet in contact met zoutzuur. U moet de botjes die in het zoutzuur hebben gelegen overigens heel goed afspoelen. Als u de botjes voor het uitbranden ontvet, worden ze niet zwart. De botjes kunnen worden ontvet door ze een half uur in 5% kaliloog te koken of door ze een etmaal te laten staan in benzine op kamertemperatuur. Verder gaan we in deze basisstof in op de verandering in samenstelling van de beenderen tijdens het leven. Beenverbindingen In basisstof 4 behandelen we de verschillende manieren waarop botten met elkaar verbonden kunnen zijn: vergroeid, door een naad, door kraakbeen en door gewrichten. Ook de beweeglijkheid van de verschillende verbindingen komt aan de orde. Wanneer u een skelet van de mens in uw lokaal hebt, kunt u de verbindingen in het skelet aan de leerlingen laten zien. In deze basisstof behandelen we ook de bouw van gewrichten. Bij de bouw van een gewricht introduceren we de term kapselbanden, een term die de leerlingen regelmatig horen, bijvoorbeeld wanneer het gaat over sportblessures. De term kapselband kan verwarring wekken. Bij elk gewricht bestaat het gewrichtskapsel uit een binnenste laag: de synoviale membraan en een buitenste laag: de fibreuze membraan. De synoviale membraan scheidt gewrichtssmeer af. De fibreuze membraan geeft stevigheid. Sommigen noemen de fibreuze membraan een kapselband. Anderen gebruiken deze term voor stevige gewrichtsbanden, bijvoorbeeld bij het kniegewricht of het heupgewricht. 20 Uitgeverij Malmberg