Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden. Wabo / In opdracht van:

Transcriptie

1

2 Dit is een uitgave van: Naam: Conserf - Monumentenzorg Auteur(s): R. Verveer Autorisatie: C. Meulemans Postadres: Postbus EB Leiden Bezoekadres: Steenschuur ES Leiden Telefoon: +31 (0) Fax: +31 (0) info@conserf.nl Website: Documentgegevens: Status Definitief Publicatiedatum: 2 september 2014 Bestandsnaam: BHO_steenschuur_15_leiden.docx Afbeelding omslag: Steenschuur 15 tweede huis van links In opdracht van: Naam: Adres: Projectcode: Objectgegevens: Naam: Adres: Dhr. Y. Pasma Van Oldebarneveldstraat 29, 2334 AD Leiden WN n.v.t. Steenschuur 15, 2311 ES te Leiden Monumentstatus: Rijksmonument Oorspronkelijke functie: Huidige functie: Bouwbureau / Bouwjaar: Wabo / Woonhuis Woonhuis Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden 15 e eeuw / 16 e eeuw

3 Leeswijzer... I Voorwoord... II 1. Bouwgeschiedenis Stedenbouwkundige ontstaansgeschiedenis Bouwgeschiedenis Bouwhistorische beschrijving Stedenbouwkundige situatie en context Exterieur Bouwmassa Gevels Constructie Kelder Draagconstructie Dakconstructie Interieur Waardestelling Inleiding Contextuele waardestelling Interne waardestelling Waardestellingstekening Advies Bijlagen... 40

4 Het rapport is opgebouwd uit de bouwgeschiedenis, een beschrijving van het object en de waardestelling. Tevens is achteraan de tekst aangevuld met relevante documentatie en bronvermeldingen. De bouwgeschiedenis betreft in het kort de historische ontwikkeling van de locatie en het betreffende object, toegespitst op de bouw, het gebruik en zover bekend, de bewonersgeschiedenis. Gevolgd door een bouwhistorische beschrijving van de bestaande toestand van het object, bestaande uit de kadastrale situatie (locatie en verklaring locatie). Daarna de bouwmassa, constructie, exterieur (gevels, technische beschrijving; opbouw, materiaal, per verdieping) en interieur (per ruimte, vloer, wanden en plafond). Vervolgens worden de contextuele- en interne waardestelling behandeld. I

5 In opdracht van Dhr. Y. Pasma te Leiden is, ter onderbouwing van het in te dienen restauratie- en verbouwingsplan voor het pand aan het Steenschuur 15 te Leiden, door adviesbureau Conserf Monumentenzorg uit Leiden een bouwhistorische opname uitgevoerd. Het doel van dit rapport is om de bouwhistorische waarden van het gebouw aan het Steenschuur 15 vast te leggen, zodat bij de ontwikkeling van dit gebouw rekening kan worden gehouden met de nog aanwezige bouw- en cultuurhistorische waarden. Het onderzoek bestaat uit een opname van het gebouw ter plaatse. Deze opname is uitgevoerd op verschillende data in juni en juli Het gebouw was op het moment van de opname leegstaand, en geheel toegankelijk. Voor de waardestelling relevante elementen als plafondvelden en gevelconstructies zijn beoordeeld voor zover dit waargenomen en ingeschat kon worden. In een aantal gevallen waren deze elementen niet zichtbaar door afwerklagen als systeemplafonds, betimmeringen etc. In het geval dat bij werkzaamheden afwijkingen met de waardering geconstateerd worden, is het zeer raadzaam een bouwhistoricus in te schakelen voor nader onderzoek. Momenteel, 31 juli 2014, vindt een voortgaande ontmanteling van het pand plaats waarbij bevindingen worden vastgelegd bij voortschrijdend inzicht. Dit betekent eens te meer dat de bouwhistorische rapportage als een momentopname gezien moet worden. De voor dit rapport opgenomen bevindingen zullen worden voorgelegd ten behoeve van de omgevingsvergunning. Daarnaast zal in het rapport aangeven worden waar verder onderzoek gewenst is. Het archiefmateriaal afkomstig van het Regionaal Archief Leiden is geïnterpreteerd. Tevens zijn via verschillende digitale bronnen aanvullende gegevens verkregen en in de interpretatie meegenomen. Tot slot toelichtingen en aanbevelingen die uit de waardestelling voortvloeien. Het onderzoek volgt de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek De foto s zijn afkomstig van Conserf BV te Leiden, tenzij anders vermeld. Leiden, 2 september 2014 II

6 gegraven als eerste vestinggracht langs de zuidzijde van de toenmalige stad. De naam Leiden wordt het eerst vermeld in een document van (als Leithon), toen Leiden nog een dijkdorp was langs de Rijn. In de negende eeuw was er reeds bewoning in de samenloop van Oude en Nieuwe Rijn, waar halverwege de 12 de eeuw de Burcht van Leiden in steen werd opgetrokken.[1] Toen na 1389 de stad zich uitbreidde tot aan de huidige Witte Singel kwamen Rapenburg en Steenschuur binnen de stadsmuren te liggen. Rapenburg ontwikkelde zich vervolgens als vestigingsplaats voor de bovenlaag van de bevolking. Het Steenschuur volgde, waardoor er verschillende statige panden werden opgericht. Op diverse kaarten is het pand aan Steenschuur 15 terug te vinden. Op de stadsplattegrond van Pieter Bast uit 1600 is het pand duidelijk te herleiden aan de hand van de Lodewijk kerk [2]. Gedetailleerder is de kaart van Christiaan Hagen uit 1675, Waarop te zien is dat het pand een trapgevel had en zelfs het aantal ramen is ingetekend [3]. 1. Leiden in In de 12 de eeuw wordt ook de zuidoever bewoond. De huizen staan vooral een kunstmatige dijk die loopt waar de huidige Breestraat zich bevindt. De Graven van Holland bouwen een hofstede met kapel op de plaats waar nu de Pieterskerk staat. In de 13 e eeuw maakte Leiden een grote bloei mee dankzij de lakennijverheid. Het Steenschuur werd toen samen met het Rapenburg 2. Uitsnede kaart Pieter Bast

7 3. Uitsnede kaart Christiaan Hagen 1675 Het Straetbouc, een initiatief van stadssecretaris Jan van Hout ( ) legde een vroege registratie vast van het Leidse onroerend goed, het Register Vetus. In de percelen van de panden zijn de afmetingen aangegeven maar ook de bewoners. Dit registratiesysteem is een voorloper van de bonboeken, waarmee naar de stadsindeling in bonnen gerefereerd wordt. De Lodewijkskerk is aangegeven op de plaats van waar destijds het St. Jacobsgasthuis stond. Het pand nr. 15 staat weer twee percelen naar rechts en verbreedt zich aan de achterzijde over de breedte van nr. 13 en eindigt bij de Boomgaardsteeg. 4. uitsnede Straetbouc 1588 Dit perceel lijkt enigszins op het huidige perceel zoals opgenomen bij het Kadaster. De verdeling is enigszins anders geweest, zoals de kadastrale minuut van 1811 aangeeft. Hier loopt het perceel niet tot aan de Boomgaardsteeg, maar eindigt al op de halve diepte van het blok. Het perceel geeft tevens een binnenplaats en een achterhuis weer. 4

8 Dat het pand aan het Steenschuur 15 er goed heeft afgebracht zal wellicht te danken zijn aan de ligging direct achter de Lodewijkskerk, die door haar hoogte het pand geheel heeft afgeschermd. In de bouwgeschiedenis is dan ook geen bouwfase aan te wijzen die naar de kruitramp terug leidt. 5. uitsnede kadastrale minute 1811 Daarbij lijkt het of er percelen onbebouwd zijn (nr. 301, 310, 311). In de kadasterbeschrijving staat dat deze percelen huiserven zijn. Omdat er op deze percelen eerder bebouwing stond, is het mogelijk dat er gesaneerd is na de Leidse kruitramp van vier jaar eerder. In 1807 vond de Leidse kruitramp plaats waarbij een schip gelegen in de gracht van het Steenschuur ontplofte. Hierbij kwamen 151 mensen om en werden 220 woningen verwoest of zwaar beschadigd. In heel Leiden waren ramen gebroken. Het kruitschip lag op de plaats waar nu het Kamerlingh Onnes gebouw staat, en aan de overzijde het Van der Werfpark. 5

9 Uit het Regionaal Archief Leiden is één gedocumenteerde fase aanwezig die dateert van Opmerkelijk hieraan is dat de plattegrond direct terug te zien is in het perceel van de kadastrale minuut van In afbeelding [6] is de bebouwing (in rood) te zien zoals in 1811 ook al was uitgetekend in de kadastrale minuut, zie weer [5]. Tevens is te zien dat het perceel in 1958 reikt tot de Boomgaardsteeg, en dat de perceelgrenzen zijn gemarkeerd door een muur aan de linkerzijde en de rooilijn van de Boomgaardsteeg (in blauw) Perceelbegrenzing aan de achterzijde Steenschuur 15 (blauw) De binnenplaats was een open ruimte tussen voor- en achterhuis, verbonden door een overkapte verbindingsgang over twee bouwlagen; op de eerste verdieping kon men dus ook naar het achterhuis doorsteken. Tegen de verbindingsgang bevond zich ook de overkapte trap naar de kelder, waarvan de ingang in de achtergevel lag. 6. Perceel zoals in 1811 (rood) ingetekend in plattegrond begane grond bestaande toestand 1958, met de tuinmuur Deze perceelmarkering, inclusief poort, is reeds terug te vinden in vroege tekeningen zoals die van Christiaan Hagen [7 links], en het Straetbouc dat reeds van 1588 dateert [7 rechts]. Daarbij is in het Straetbouc de grotere perceelbreedte, in verhouding tot de voorzijde, reeds aanwezig. Het achterhuis was een zogenaamd dwarshuis waarvan het zadeldak een nok evenwijdig aan de straat heeft. Het dwarshuis was opgebouwd uit twee bouwlagen en een kapverdieping. De in blauw aangegeven aanbouw en tuinmuur beslaan de rest van het perceel. In afbeelding [8] is het vooren achteraanzicht van het achterhuis getekend, afbeelding [9] toont het achterhuis vlak voor de sloop. In de bestaande toestand van 1958 is het huis (1) aan het Steenschuur te zien met een vergelijkbare plattegrond als in 1811, in rood aangegeven. Achter de binnenplaats (2) ligt het achterhuis (3), met aanbouw (4) die in deze fase verdwijnen. 6

10 In de nieuwe toestand van 1958 blijft het bebouwde perceel even groot maar wordt over dit oppervlak een éénlaags bouw gerealiseerd. Hierdoor wordt de achtergevel van het diephuis op de begane grond aan het oog onttrokken. Het grote raam dat uitsteekt over de verdieping wordt daartoe dichtgezet [20]. De deur(opening) op de verdieping is op tekening en foto zichtbaar; hier liep een gang naar het achterhuis. 8. Tekening achterhuis 1958 bestaande toestand voorzijde (links) en achterzijde (rechts) 10. Tekening achtergevel 1958 bestaande toestand (links) en situatie in 1959 na sloop achterhuis Van de voorgevel is de pui op de begane grond in 1920 vervangen. Bij de verbouwing van 1958 is de raamverdeling op de eerste en tweede verdieping aangepast evenals de kleurstelling van het schilderwerk, licht in plaats van donker [11]. 9. Achterzijde achterhuis vlak voor de sloop in

11 (best. toestand) Intern is er in de fase van 1958 meer ingrijpend aangepakt. De begane grond is daarbij ingericht als dansschool; de plattegrond schrijft Zaal voor clublessen. Hiervoor is een garderobe, een sanitair blok, een koffiekamer, en een danszaal ingericht [12]. De verdieping werd aangepast voor wooncomfort. Deze verdieping had deze functie reeds, maar de keuken en badkamer die in het achterhuis gelegen waren werden nu in het diephuis ingericht [13]. In de cirkels aangeven waar de veranderingen zich vooral concentreerden. 12. Begane grond bestaande toestand (boven) en nieuwe toestand (onder) 1958 Op de begane grond wordt de binnenplaats overkapt waarbij ook de trap naar de kelder wordt verwijderd (1). Tevens worden binnenmuren aangepast, verwijderd en geplaatst, ondermeer de klamp die tegen de aanbouw aan de linkerzijde geplaatst wordt (2). 8

12 Tweede verdieping bestaande toestand (links) en nieuwe toestand (rechts) 1958 In 1958 wordt de tweede verdieping enigszins aangepast. Aan de voorzijde wordt de kamer in twee slaapkamers verdeeld (5). Voor dat doel wordt in beide slaapkamers wandkasten (6) ingebouwd. Tevens worden toegangsdeuren geplaatst/verplaatst (7), en de tussenwanden (8) op de overloop verwijderd waardoor dit één ruimte wordt. 13. Eerste verdieping bestaande toestand (boven) en nieuwe toestand (onder) 1958 Op de eerste verdieping verandert de verkaveling in de kamer aan de achterzijde. De trap naar de tweede verdieping blijft ongewijzigd (3); de trap naar de eerste verdieping lijkt opgeschoven (4), om wat meer ruimte richting keuken te maken. De faseringen uit archiefgegevens beslaan slechts de laatste eeuw. Hierin is de restauratie van de voorgevel in de vroege twintigste eeuw en de verbouwing van 1958 te onderscheiden. Om de eerdere faseringen te onderscheiden is onderzoek in het pand zelf nodig geweest. De ontmanteling heeft daarbij dusdanig veel informatie opgeleverd dat we momenteel 7 faseringen onderscheiden. Hieronder worden vermeld ten behoeve van de faseringstekeningen; in de bouwhistorische beschrijving zijn ze verder beschreven. De gevonden faseringen moeten tegen het licht van de ontmantelingswerkzaamheden gehouden worden; bij elke verdere blootlegging van bouwdelen kunnen faseringen bijgesteld worden als gevolg van voortschrijdend inzicht. Deze faseringstekeningen hebben daarom vooralsnog een voorlopig karakter. 9

13 Steenmaten geven aan dat er verschillende bouwfasen zijn die tot ver voor de gearchiveerde faseringen dateren. De oudste stenen, gebaseerd op bouwhistorisch onderzoek naar soortgelijke panden in Leiden, dateren van de 15 de eeuw 1. Deze zijn aangetroffen in ondermeer de rechterzijgevel. Ook de balklagen dateren mogelijk van deze periode. Nader dendrochronologisch onderzoek moet hier duidelijkheid over geven. Een aanzienlijk deel van de bouwmassa zoals deze nu nog zichtbaar, is in de tweede helft van 16 de eeuw te dateren: de kap en de achtergevel. De kelder die haar ingang heeft onder de achtergevel hoort eveneens tot deze of de eerste fasering. scheidingsmuur van voor- en achterkamer liggen. Er komt een gang links van de voorkamer die naar het achterhuis loopt. De balkenplafonds worden aan het oog onttrokken door stucplafonds. De trapgevel wordt aangepast tot lijstgevel. De (kruis)kozijnen worden vervangen voor schuiframen met roedeverdeling.. De voorgevel wordt wederom aangepast waarbij de onderpui wordt rechtgezet (de rest van de voorgevel staat op vlucht) in een neorenaissance stijl. De kozijnen van de verdiepingen aan de voorgevel worden tevens vervangen. De steektrap op de begane grond maakt plaats voor een steektrap die parallel loopt aan de gang. Hiertoe wordt een deel van de gang verwijderd. Op de tweede verdieping wordt de ruimte indeling aangepast met houten beschieting. In deze fase wordt de voorgevel aangepast naar een trapgevel op vlucht, zoals te zien op de kaart van Hagen. Tevens wordt naar achteren doorgebouwd en de muur en het achterhuis opgezet. Voor- en achterhuis zijn door een gang verbonden. Om bij deze gang te komen wordt vanuit de voorkamer een gang gemaakt die zich links van de achterkamer bevindt. In de voorkamer op de eerste verdieping wordt een haard gebouwd. Tevens worden kamers gebouwd van een houten beschieting op de tweede verdieping. Er wordt verbouwd om het pand aan de stijl van de 18 de eeuw aan te passen. Er worden dwarse steektrappen aangebracht die tegen de Het achterhuis wordt gesloopt en er komt een lage aanbouw waar de binnenplaats en het achterhuis gelegen waren. Hiertoe wordt het grote venster op de begane grond dichtgezet. Intern wordt de woning aangepast op een nieuwe kamerindeling te maken ten behoeve van kantoorruimte, sanitair en bar voor de dansschool op de begane grond, en leefruimte op de eerste en tweede verdieping. Op de begane grond wordt het plafond wederom verlaagd. De ramen op de eerste verdieping van de achtergavel worden vervangen. De natuurstenen stoep verdwijnt voor een stoep van klinkers. 1 Orsel,

14 11

15 12

16 13

17 14

18 Het pand aan het Steenschuur 15 ligt in het gebied zuidelijk van de Rijn en de eerste ringgracht, het Rapenburg en in het verlengde daarvan, het Steenschuur. Het bouwblok waarin het pand is opgenomen, bestaat uit de Breestraat aan de oostzijde, de Boomgaardsteeg aan de noordzijde en de Langebrug aan de westzijde. Het pand kijkt naar het zuiden direct uit op de gracht waaraan het Steenschuur gelegen is. Twee percelen links van het pand ligt de Sint-Lodewijkskerk, en twee percelen naar rechts ligt het pand aan het Steenschuur 11: t Bruggehoofd, genoemd naar de brug over de gracht naar de Garenmarkt. De belendende panden hebben aan de huidige voorgevel dezelfde rooilijn. Aan de achterzijde lopen de buurpanden net iets verder door, waardoor de achtergevel van Steenschuur 15 iets terug ligt. De achtergevel is zichtbaar vanaf de eerste verdieping omdat aan de achterzijde een aanbouw van een bouwlaag staat. Het eerste deel wordt als dakterras gebruikt, daarachter verbreedt de aanbouw naar rechts over de breedte van nr. 13. Deze aanbouw wordt aan de linkerzijde deels afgesloten door de aanbouw van nr. 17 en de fitnesszaal van nr Omgevingskaart van 12 juni 2014 Steenschuur 15 in de rode markering. Het laatste deel is een binnentuin die aan de linkerzijde door een monumentale muur wordt begrenst, en aan de rechterzijde nog steeds door de fitnesszaal. De tuin sluit aan op de boomgaardsteeg. 15

19 Het pand bestaat uit een rechthoekige bouwmassa van drie bouwlagen (begane grond, eerste verdieping en tweede verdieping (zolder)) en een vliering. Het zadeldak is aan de voorzijde afgewolfd en voorzien van een lijstgevel en aan de achterzijde een tuitgevel. Aan de achterzijde bevindt zich een rechthoekige aanbouw met plat dak van een bouwlaag waardoor de achtergevel van het voorhuis vanaf de eerste verdieping zichtbaar is. De aanbouw verbreedt zich aan de achterzijde van nr. 13. Achter de aanbouw is een binnenplaats die tot de Boomgaardsteeg loopt. 16. Kadastrale kaart van 12 juni 2014 met het perceel van Steenschuur 15. De voorgevel bestaat uit een verhoogde lijstgevel vóór een afgewolfd zadeldak. Dit is een stijl die vooral in de 18 de eeuw in zwang kwam, waarbij kopgevels van een kroonlijst werden voorzien. Steenschuur 15 heeft vermoedelijk een trapgevel gehad, die te zien is op oude stadsplattegronden. Dat deze tekeningen niet altijd waarheidsgetrouw zijn blijkt ondermeer uit de tekening van Hagen [3], waarbij de voorgevel één bouwlaag meer heeft dan in werkelijkheid. De kapvorm is goed zichtbaar door de plaatsing van de muurankers. De voordeur, een dubbele draaideur, bevindt zich in een portiek voorzien van rondboog met natuurstenen elementen, en is bekroond met een 16

20 eenvoudige lijst. De voordeur is afgetimmerd; daaronder schuilt het origineel van 1920 [17 links]. 18. Voorgevelpui (links) en voorgevel met natuurstenen stoep in 1959 (rechts) 17. Detail van de originele voordeur onder de aftimmering (links) en detail band in gevel (rechts) Boven de portiek een bolkozijn met glas in lood invulling. Rechts van de portiek twee kruiskozijnen eveneens voorzien van een eenvoudige licht uitstekende lijst, voor de bovendorpel. Ook de geprofileerde tussendorpels steken iets vooruit ten opzichte van de kozijnen. De bovenlichten van de kruiskozijnen zijn ingevuld met glas in lood beglazing en hebben een houten dwarsroede. De begane grondverdieping wordt beëindigd met een natuurstenen kroonlijst [18 links]. Voor de voorgevel bevindt zich een klinkerstoep. In 1959 was hier nog een natuurstenen stoep [18 rechts]. De begane grondverdieping is in 1920 geheel afgebroken en in neorenaissancestijl opgebouwd. De eerste verdieping is opgebouwd uit drie vensters in lijn met de begane grond van een iets smallere afmeting. Ze worden bekroond door vooruitstekende korfbogen voorzien van diamantkoppen. De drie identieke vensters zijn voorzien van schuifkozijnen met bolkozijnen als bovenlicht, die een glas in loodinvulling hebben. Daarboven de markiezen met houten afdekking. Vier eenvoudige muurankers ter plaatse van de boogaanzet markeren de balklaag. De tweede verdieping heeft twee vensters die ook bekroond zijn met dezelfde korfbogen. Deze vensters zijn weer kleiner en voorzien van schuifkozijnen met bolkozijnen als bovenlicht, die een glas in loodinvulling hebben. De glasmaat van de ramen op de eerste en tweede verdieping maakt het zeer waarschijnlijk dat deze met de verbouwing van 1920 zijn meegenomen. Het metselwerk van de eerste en tweede verdieping dateert van de 17 de eeuw. Interessant hierbij is dat aan de rechterzijde is waar te nemen waar het 17 de eeuwse metselwerk overgaat in het 18 de eeuwse metselwerk. Het gebruik van klezoren als hoekoplossing stopt daar [19]. 17

21 zichtbaar, omdat de binnenplaats in 1958 is overkapt. Het grote venster is daarbij dichtgezet, wat deels zichtbaar is [20]. Op de begane grond staan op deze plaats de wastafels van de toiletgroep. De eerste verdieping is opgebouwd uit 2 vensters met houten kozijnen voorzien van toognagels en duivejager. De onderdorpel is waarschijnlijk vernieuwd. De ramen zijn van kunststof. Op de plaats van de tussendorpel zit ventilatiemogelijkheid. In de bestaande toestand van 1958 zaten hier schuifvensters met 2 x 1 x 2 roedeverdeling. De kozijnen dateren van de 18 de eeuw. 19. Overgang 17 de naar de 18 de eeuw De linker zijgevel is tijdens de opname niet gezien omdat deze niet te benaderen was. Dit zou via het aangelegen pand moeten. Omdat nr. 15 en 17 tegen elkaar gebouwd zijn is zou alleen het bovenste deel opgenomen kunnen worden. De panden hebben geen gezamenlijke muur, maar waarschijnlijk een osendrop. De achtergevel bestaat uit een tuitgevel met daarachter het zadeldak van de kap. Van de achtergevel is het grootste deel van de begane grond niet 20. Achtergevel Steenschuur 15. Rechts is een recente deur die via een trapje toegang biedt tot het plat dak. Boven de deur een separaat bovenlicht. Zowel links als boven de 18

22 deur zijn sporen van het verwijderen van de voormalige gang naar het achterhuis. De eerste verdieping is wit in het verleden geschilderd. Op de tweede verdieping zitten 2 vensters met schuiframen met 4 x 2 x 3 roedeverdeling. De vensters zijn voorzien van toognagels en duivenjager. Hier zijn de onderdorpels niet vernieuwd en in zeer slechte staat. Deze kozijnen en ramen dateren uit de 18 de eeuw. De tweede verdieping heeft aan de bovenzijde sporen die op de korfbogen lijken zoals in de voorgevel. Of de vensters oorspronkelijk op deze plaats hebben gezeten is niet helemaal duidelijk: de buitenzijde van de vensters heeft metselwerk dat met klezoren aansluit, terwijl aan de binnenzijde drieklezoren zijn gebruikt. Tevens zitten deze vensters niet symmetrisch in de achtergevel. 21. Korfbogen boven vensters tweede verdieping achter (links) en detail (rechts) De vliering heeft één schuifvenster met 2 x 1 x 1 roedeverdeling. Ook hier zijn de kozijnen getoogd en voorzien van een duivejager. De onderdorpel ontbreekt geheel. Het kozijn dateert uit de 18 de eeuw terwijl het raam een fase later vervangen moet zijn voor een glasruiten van een groter formaat. De gevel wordt beëindigd door vlechtwerk en een met 3 tegels bedekte top. De schouders zijn bekleed met een natuurstenen afdekking. In de gevel zijn eenvoudige muurankers zichtbaar op de plaats van de balklagen, de flieringbalken en de nokgordingbalk. Het metselwerk van de gevel is origineel en dateert van de tweede helft 16 de eeuw. Van de aanbouw is voornamelijk de achtergevel zichtbaar, de andere gevels liggen tegen de belendende panden en de achtergevel. De achtergevel bestaat uit een spouwmuur; dit is niet alleen op de plattegrond te zien maar ook in het metselwerk dat in halfsteens verband is opgemetseld. In het midden van de gevel bevindt zich een dubbele draaideur. Aan weerszijden daarvan dubbele raamkozijnen die op het moment van bezichtiging waren dichtgezet met houten beplating. Aan de bovenzijde van de dubbele deuren en de zijlingse kozijnen bovenlichten die eveneens allen zijn dichtgezet. Het geheel wordt overspannen door een stalen latei. Links en rechts van de dichtgezette vensterpartij bevinden zich twee wederom dichtgezette raamkozijnen. De gevel wordt beëindigd met een gootlijst [22 links]. De voorzijde van de aanbouw is een lichte verhoging met aan de rechterzijde twee rechthoekige vensters, waarvan het rechter venster is dichtgezet en een ventilator heeft. Het dak heeft een bitumineuze bedekking met kiezelstenen, en een aantal ventilatieopeningen afgedekt met kap [22 rechts]. 19

23 22. Achtergevel aanbouw (links) en dak (rechts) De tuin is geheel belegd met stoeptegels. Aan de linker- en achterzijde heeft de tuin een muur die even hoog is als de aanbouw. De muur aan de linkerzijde heeft een viertal risalieten: de eerste twee daarvan zijn klampen die tegen de muur zijn aangemetseld. De andere twee zijn daadwerkelijk ingemetseld en eveneens een stuk forser. Hierdoor zijn het eerder steunberen dan klampen. Geheel in de hoek met de achtermuur bevindt zich een steunbeer die door beide muren gedeeld wordt. 23. Klamp links en steunberen rechts Direct links van de twee steunberen bevinden zich twee gaten, met daarin nog de veer van een balkanker. Dit duidt erop dat aan deze zijde van de muur een balklaag of overkapping is geweest. Op de steunberen zelf zijn daktegels aangetroffen. Dit is de originele afdekking. Op de daktegels ligt een rollaag van recenter metselwerk [24]. 24. Gat met daarin een veer van een muuranker (links) en tegel op steunbeer (rechts) 20

24 Het oude metselwerk bestaat uit bakstenen met verscheiden verband: aangetroffen is koppenverband en een verband van afwisselend koppen en strekkenlagen, wat enigszins op kruisverband lijkt. In het eerste travee is Vlaams verband aangetroffen. Het steenformaat is 19,5x9/9,5x3,5/4 cm. Dit komt overeen met de oudste fasering van het pand van de 15 de eeuw. 26. Positie van de keldertrap en metselwerk van het gewelf van de kelder. 25. Onder recent metselwerk met daarboven koppenverband en daar weer boven kruisverband (links) Vlaams verband in de eerste travee (rechts) Volgens de tekening van de bestaande toestand in 1958 leidde een trap vanuit de gang tussen voor- en achterhuis naar de kelder, zie weer [12]. De kelder is echter dichtgestort en niet toegankelijk. Bij het ontmantelen van de vloer van de garderobe kwam metselwerk tevoorschijn, mogelijk van het gewelf [26]. Momenteel wordt aan de zijde waar de trap zich bevond gegraven om de kelderingang vrij te maken. De draagconstructie van het pand bestaat uit het opgaande metselwerk van muren en de balklagen van de vloeren, gecombineerd. De buitenmuren van het diephuis bestaan uit het opgaande metselwerk. Opmerkelijk is dat na ontmanteling van delen van muren er dezelfde metselverbanden tevoorschijn kwamen als eerder bij de buitenmuur gezien waren: koppenverband werd in de linkergevel gezien, en kruisverband in verschillende geveldelen [27]. 27. Koppenverband (links) kruisverband (rechts) 21

25 De constructieve muren zijn de buitenmuren, en de gangmuren tegen de achterkamer. De dwarsmuur van het trappenhuis op de eerste verdieping heeft in principe een dagende functie, ware het niet dat er geen muur hieronder (meer) aanwezig is op de begane grond. De balklagen van de verdiepings- en zoldervloer zijn samengestelde balklagen van moer- en kinderbinten. De balklaag van de vliering is een enkelvoudige balklaag waarbij, door het gebruik van hangbalken, er een alternerend patroon ontstaat tussen de zwaardere jukbalken en de hangbalken [28]. De historische gelaagdheid van de constructie wordt uitgewerkt in 2.4. Interieur. De kap bestaat uit een stapeling van kromstijlgebint, schaargebint en nokgebint. Hiervan zijn 5 spanten die de kapconstructie over lengte overspannen. Kromstijlgebint en schaargebint hebben flieringbalken op de jukken; het nokgebint heeft een nokgording. Alleen bij de kromstijlgebinten zijn windschoren aan gebracht. 28. Krommer met windschoren en blokkeel (links) Schaar- en nokgebint (rechts) De kapconstructie bestaat uit eikenhout dat deels afkomstig is van eerder gebruikt hout. Dit is ondermeer te zien aan gaten in de balken voor pen en gat verbinding en een korbeel met snijwerk en balken met inkepingen voor kinderbinten [29]. De kromstijlgebinten zijn met blokkeels aan de muurplaat op de borstwering bevestigd, en zullen wellicht (deels) op de balklaag van de verdieping rusten. Aan de flieringen van deze gebinten hangen de balken die de constructie van de vlieringvloer vormen. Over de lengte van de zolder en de vliering lopen kantige sporen over de flieringbalken [28]. Opvallend is daarbij dat de gehele kapconstructie voorzien is van geslagen telmerken, met rechte en maanvormige telmerken aan overliggende zijden van elk spant [30]. De kapconstructie is kennelijk in één keer opgericht uit grotendeels hergebruikt materiaal. Gezien de constructie en de telmerken is de kap te dateren op tweede helft van de 16 de eeuw. Tevens opvallend maar niet ongebruikelijk in Leiden, is dat de hangbalken van grenenhout zijn. 22

26 de tekening nieuwe toestand nog niet gescheiden waarbij de voorste ruimte een representatieve jaren vijftig aankleding kreeg [31 links]. 29. Sporen van hergebruikt materiaal 31. Voorste ruimte begane grond (links) en metselwerk achter de jaren 50 beplating (rechts) 30. Geslagen telmerken tweede helft 16 de eeuw De voorste kamer is voorzien van een verlaagd plafond eveneens uit de jaren vijftig; daarboven bevinden zich de bovenlichten van de vensters in de voorgevel. Het portiek is tot ongeveer dezelfde hoogte verlaagd, waardoor dat bovenlicht eveneens geen functie meer heeft. Het houtwerk is gaaf (profilering intact). Mogelijk is het houtwerk gehout. Kleuronderzoek zou hier uitsluitsel over kunnen geven [32]. De kelder is niet gezien omdat deze is dichtgestort, behalve het de locatie van de overkluizing via een gat in de grond ter plaatse van de garderobe. Op dit moment wordt beperkt graafwerk verricht om wat inzicht te krijgen in de datering, afmeting en vorm en de ingang van de kelder. De begane grond heeft een lange gang aan de linkerzijde die helemaal tot de aanbouw leidt, en toegang biedt aan alle ruimtes en de trap. Deze gang is aan de voorzijde in 1958 aangepast. De twee voorste ruimtes waren op 32. Voorste ruimte boven het verlaagd plafond (links) en de portiek (rechts) Tijdens de ontmanteling van de binnenruimte is de jaren vijftig kamer geheel verwijderd. Hierbij kwam een gecombineerde balklaag vrij. De moerbalken waren daarbij aan de onderzijde bekapt. Opvallend is dat ter 23

27 plaatse van de weggebroken wand aan tegen het plafond een gemetseld vloergewelf vrij kwam, dat de bodem van de haard op de eerste verdieping is. Deze toont aan dat de voorkamer onverwarmd was, wat tot in de 17 de eeuw gebruikelijk was bij voorkamers die een woon/werk functie hadden [33]. In het plafondvlak is een raveling zichtbaar waar voorheen een trap gezeten heeft. Dit is in overeenstemming met het dichtgezette gat in de muur waar de trap vanuit de gang haaks opging. Deze constructie voor dwars geplaatste steektrap dateert vermoedelijk uit de 18 de eeuw [34]. Opgemerkt moet worden dat achter de plaats waar de 18 de eeuwse trap heeft gezeten de kinderbinten niet zijn geverfd, wat wel het geval is bij de rest van de voor en achterkamer. Het is mogelijk dat dit de plaats was van een blinde ruimte zoals een bedstede, maar dit is niet bekend. Onderzoek hieromtrent is zeker gewenst. 33. Gecombineerde balklaag gezien vanuit voorkamer begane grond met gemetseld gewelf voor haard op eerste verdieping. 34. Combinatie van raveling en dichtgezet metselwerk verraad fasering in de locatie van de trap. Verdere ontmanteling van de huidige trap laat zien dat deze trap zeer waarschijnlijk met de verbouwing van 1920 is aangebracht gezien de ornamentiek van de balustrade [35]. 24

28 eerste verdieping. die nog wel aanwezig is. Als men de ruimte zou opmeten zou deze muur beide ruimtes in twee ongeveer even grote kamers verdelen. Dit is een ruimteverdeling zoals die in de 15 de eeuw meer voorkomt (vast voor- en achterhuis). 35. Balustrade huidige trap (links) en strijkbalk boven venster achtergevel (rechts) Tegen de achtermuur; de buitengevel is aan de bovenzijde van het venster na ontmanteling, een strijkbalk te zien waarin de kinderbinten van de balklaag zijn opgelegd In de tekening van de bestaande toestand van 1958 staan overhoeks geplaatste haarden [12]. Deze zijn verwijderd en er is tevens een nieuwe binnenmuur opgemetseld [36]. Op deze plaats is metselwerk aangetroffen waarin sporen van de haard zijn te zien, maar tevens opgaand metselwerk van de rechtergevel. De maten van de stenen zijn 21/21,5 x 11,5/12 x 5/5,5 cm. Deze afmetingen wijzen op bebouwing die ouder is dan de voorgevel, en zijn vermoedelijk uit de eerdere bouwfase 15 de eeuw 2. In de gang zijn twee stijlen blootgelegd die uit metselwerk bestaan, waarvan de achterste stijl precies in lijn met een balk ligt, die lichter is dan een moerbalk maar in een latere fase is verzwaard aan de onderzijde. Hieruit kan men aannemen dat voorheen onder deze lichte balk metselwerk heeft gezeten, overeenkomstig met de dwarsmuur op de 36. Voormalige haardplaats (20 ste eeuw) maar ook oud metselwerk (links) en een restant van de tussengevel (rechts). De voormalige achterkamer is tegenwoordig verdeeld in een garderobe [37] en berging. De achterwand van deze ruimtes is de achtergevel. Hieronder zou de kelder liggen, waarvan de eerste sporen zijn waargenomen, in 2.3. beschreven. 2 Orsel

29 De danszaal is voorzien van een houten vloer. Aan de lange zijden zijn banken bevestigd met daarachter een houten lambrisering en een tapijtbekleding. Links ter plaatse van de lambrisering is een opening gemaakt. Hier is de klamp te zien die in 1958 is opgemetseld in een grijze steen. 37. Voormalige garderobe Op de plaats waar de binnenplaats was, is nu het toiletblok gesitueerd en dateert geheel van Achter het toiletblok bevindt zich de danszaal met bar die eveneens voor het grootste deel in deze stijl is vormgegeven [38]. Het plafond is voorzien van systeem bekleding. Wanneer men de platen wegschuift is de dakconstructie van houten balken en i profielen te zien. Naar de linkergevel gekeken is tevens te zien dat het muurwerk boven de klamp bestaat uit rode metselsteen, maten/datering [39]. De klamp van grijze metselstenen rijkt dus tot ongeveer de hoogte van het systeemplafond. 39. klamp van moderne steen (links) en oorspronkelijke stenen gevel (rechts) 38. toiletblok (links) en bar van de danszaal dans zaal (rechts) in typische jaren vijftig stijl Via de parallel aan de gang komt men op de eerste verdieping. Aan de voorzijde bevindt zich een keuken en een woonkamer die beiden in een typische jaren vijftig stijl zijn ingericht. Hierdoor zijn er in deze twee ruimtes geen oudere lagen zichtbaar [40]. Na ontmanteling van de plafonds bleek ook hier een samengestelde balklaag zich te bevinden. 26

30 41. onderzijde trap naar 2 de verdieping (links) en gat in plafond toilet (rechts) 40. inrichting van keuken (links) en woonkamer (rechts) voorzijde 1 ste verdieping De globale indeling van de eerste verdieping geeft wel aan dat er een oudere structuur aanwezig is, met een voor- en achterkamer. De tekening van de bestaande toestand van 1958 toont een scheidingsmuur aan de rechterzijde van de trap naar de tweede verdieping die er nu nog is. Op de begane grond is deze muur er niet meer, enkel de beschreven muurstijl. De trap naar de tweede verdieping is een eikenhouten steektrap met een leuning aan de linker muur. De trap dateert 18 de eeuw. Op deze plaats op de begane grond liep ook de trap naar de eerste verdieping in die tijd. De linker muur van de trap dateert van de verbouwing van 1958 omdat er toen tegen de trap een sanitair blok is gebouwd. Deze muur is inmiddels ontmanteld. Als men onder de trap kijkt ziet men aan de rechtermuur behang, dat vermoedelijk uit de fase van 1920 dateert [41 links]. Op dezelfde foto is tegen de achterwand linksboven eveneens historisch behang te zien met een floraal motief. Helaas is dit verloren gegaan met de ontmanteling waardoor verder onderzoek onmogelijk is gemaakt. In het toilet is een kijkgat gemaakt door het plafond. Hierdoor is de oude balklaag deels zichtbaar, er is een sterke aanwijzing voor een gecombineerde balklaag omdat een bovenliggende balklaag is gezien met een balk van kinderbintformaat [41 rechts]. Het achterste deel van de eerste verdieping is ingericht als slaapkamer. Inmiddels is de indeling van het sanitair daterend 1958 ontmanteld. Ook hier is een gecombineerde balklaag aangetroffen. De dwarsmuur rechts van de steektrap is oud, wij dateren deze op tweede helft 16 de eeuw. Tegen de achtergevel is tegen de borstwering een lambrisering waargenomen met twee typerende kleuren verf groen en bruin, zoals ook waargenomen op de balklagen. Hiermee is de lambrisering waarschijnlijk in dezelfde fase als het balkenplafond aan het oog onttrokken, en heeft daarmee een leeftijd vanuit de 18 de eeuw. De zolder is ingedeeld in een centrale ruimte waarin men via de trap omhoog binnen treedt, met aan weerszijden ruimtes. Aan de voorzijde 27

31 bevinden zich twee slaapkamers, die hun indeling uit 1958 danken; toen is de scheidende middenwand aangebracht, en eveneens de kasten tegen de schuine zijden van het dak. De kamers zijn voorzien van behang, tegen het plafond is de balklaag wel zichtbaar. De wand uit kraaldelen staat er al langer en dateert mogelijk uit de 19 de eeuw of de fasering van de vroege 20 ste eeuw. Voor de splitsing in twee kamers is de rechterdeur erin gezet, wat zichtbaar is aan het ontbreken van de kraaldelen direct boven deze deur. Aan de andere zijde van de trap is een wand met kraaldelen en een doorgang naar de kamers aan de achterzijde. In deze tussenruimte bevindt zich een dakkapel, de trap naar de vliering en de toegang tot de twee kamers aan de achterzijde. 42. tussenruimte (links) en gang naar kamers achterzijde en trap naar vliering (rechts) Hier is de balklaag vrij en ziet men de gehele constructie zoals eerder beschreven. De beschieting van de wanden is uit planken zonder kraal. Wat direct opvalt is de linker deur. Dit is een grenen opgeklampte deur met smeedijzeren gehengen [43 rechts]. De deur dateren wij op de 17 de eeuw. In lijn met deze eerste bevinding is te zien dat de laddertrap naar de vliering voorzien is van een afschuining aan de buitenzijde van de treden waar een nagel doorheen is geslagen. De bomen hebben een kraal aan de bovenzijde en aan de achterzijde een doorlopend stootbord. Deze laddertrap dateren we eveneens uit 17 de eeuw [43 links]. De kraalloze beschieting wordt daarom mee gedateerd in het 17 de eeuwse ensemble. 43. tussenruimte (links) en gang naar kamers achterzijde en trap naar vliering (rechts) 28

32 - art deco behang met grijze, witte en groene motieven, vermoedelijk jaren 20 van de 20 e eeuw. 44. Interieur linker achterkamer, midden de tussenwand en rechts een rest van het art-deco behang De kraalloze wand geeft toegang aan twee ruimtes waarvan de linker de opgeklampte deur bevat. De rechter deur is een paneeldeur waarvan het profiel een eeuw jonger lijkt. De linker ruimte heeft het voorkomen van een sanitaire ruimte; de wanden zijn voorzien van een behang dat tegels suggereert. Achterin is een ruimte met daarin toilet geplaatst. Het toilet dateert begin 20ste eeuw; de deur is een Bruynzeeldeur uit die periode. Ook deze wand bestaat uit een vlakke houten beschieting [44]. Het behang dat is aangetroffen op de wand tussen de linker- en de rechterkamer is te beschrijven als (van meest recent tot oud): - 2x een geblokt tegelpatroon met marmering en blauwe accenten, gedateerd op 1949 ivm de aanwezigheid van krantenpapier erachter; - behang met groen wolkachtig patroon met bruine en rode horizontale golfjes - bruin geruit behang - roze/groen/blauw gebloemd motief - lichtgrijs behang met een blauwe stippel en een verticale band met grijze bloemen De rechterkamer is vermoedelijk een kinderkamer geweest op enig moment: de laatste behanglaag heeft een strook met afbeeldingen van kabouters en dieren. Daaronder is een rijkdom aan andere muurbekleding te vinden, waarbij de opbouw deels vergelijkbaar is met de linkerkamer (van meest recent tot oud) [45]: - band met afbeeldingen van kabouters en dieren; - 2 lagen behang met wit/groen wolkachtig patroon; - behang met groen wolkachtig patroon met bruine en rode horizontale golfjes; - aanwezigheid van betengeling tegen de wand met de deur; - donker grijsbruin behang met kleine rood/roze bloemen - behang met verticale banden deels witte/zilveren bloemen 45. Interieur rechter achterkamer, links de paneeldeur, rechts een veelheid aan muurbekleding 29

33 Via de trapladder komt men op de vliering. Aan de voorzijde ziet men de afgewolfde kap, die voorzien is van sporen. Aan de achterzijde is de kopgevel er nog en daar bevindt zich het schuifvenster dat in het exterieur beschreven is. Aan de rechterkant is een dakkapel die uitkijkt op de zakgoot. rechter voorzijde is het mogelijk om de goot in te stappen via een dakkapel, die mogelijk bij de oprichting van de kap al is meegebouwd. CCCCC CCCC CCC CC C De kapconstructie ter plaatse van de vliering laat veel hergebruikt hout I I I I I I I I I I I I I I I zien. Er zijn pengaten en gaten voor toognagels aangetroffen die verwijzen naar een eerdere functie. Ook zijn korbelen gezien met twee toognagels in gebintstijlen met drie gaten, en flieringbalken met uitsparingen voor 47. Plaats telmerken per spant kinderbintjes. Het blijkt echter dat alle vijf de spantstellen een duidelijk systeem hebben van telmerken. Dit duidt erop dat, hoewel mogelijk ouder hout is hergebruikt, de gehele kap vooraf in elkaar is gezet voordat deze ter plaatse is gemonteerd [46]. 46. tussenruimte (links) en gang naar kamers achterzijde en trap naar vliering (rechts) In de kapconstructie zijn in de jukken, spantbenen en korbelen rechte en sikkelvormige telmerken geslagen in elk volgend spant [47]. Aan de 30

34 gebruikt voor de waarden van de plafonds en een rondje voor de waarden van het interieur of voor een interieur onderdeel. De tekeningen zijn niet los te zien van de tekstuele waardestelling. Deze waardestelling is opgesteld aan de hand van de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek Voor deze waardestelling is alleen gekeken naar de cultuurhistorische waarde en niet naar de bouwtechnische toestand, gebruikersbelangen, eventuele ontwerpoverwegingen en financiële aspecten. Eerst wordt de contextuele waardestelling gegeven. Vervolgens wordt de interne waardestelling gegeven. Deze wordt tekstueel samengevat op het niveau van exterieur, constructie en interieur. Hoge cultuurhistorische en monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van cruciaal belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. Positieve bouwhistorische en monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object. Indifferente bouwhistorische en monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van relatief weinig belang zijn voor de structuur en of betekenis van het object of gebied. De waardestelling wordt ondersteund door waarderingstekeningen. Aan de hand van drie kleuren worden de monumentale waarden aangegeven. Voor hoge monumentale waarde wordt de kleur blauw gebruikt, voor positieve monumentale waarde wordt gebruik gemaakt van een groene kleur en voor indifferente onderdelen een gele kleur. Een kruis wordt 31

35 Het pand is van algemeen belang als oorspronkelijke bebouwing aan de eerste vestinggracht van Leiden. Als zodanig is het perceel van het pand reeds in de late 16 de eeuw vastgelegd in de stedenbouwkundige ontwikkeling. Daarnaast staat het pand te midden van een rij panden die min of meer uit dezelfde bouwperiode stammen en ook dezelfde stijlkenmerken vertonen over verschillende faseringen. De ensemble waarde van het pand is hiermee als hoog aan te merken. De bouwmassa van het pand is typerend voor het pand zoals het oorspronkelijk is uitgevoerd, behoudens de lijstgevel. Daar deze in de ontwikkeling van het algemene gevelbeeld in de 18 de eeuw past, is de bouwmassa van het diephuis hoog. De bouwmassa van de aanbouw uit 1958 vertegenwoordigd geen waarde die naar het voormalige achterhuis te herleiden is, en is daarom indifferent gewaardeerd. De architectuurhistorische waarde van het pand is enigszins afgezwakt, met name door de laatste aanpassing van de onderpui; de renaissanceen empirekenmerken van de voorgevel zijn representatief voor de ontwikkeling in architectuur in Leiden en Nederland. De architectuurhistorische waardering is hoog. De bouwhistorische gelaagdheid is af te lezen in de kapconstructie, de balklagen, de plaats van haarden en trappen en krijgt een hoge waardering. De voorgevel heeft twee grote veranderingen doorgemaakt: de 18 de eeuwse lijstgevel, en de vroeg 20 ste eeuwse verbouwing van de onderpui. De 18 de eeuwse aanpassing past in de historische ontwikkeling van het gevelbeeld en krijgt een hoge waardering. De vroeg 20 ste eeuwse aanpassing van de pui op de begane grond geeft een wisselend beeld van stijlkenmerken, waardoor de deze bouwlaag toch enigszins contrasteert met de rest van de voorgevel. Gezien de gaafheid van de vensterinvulling krijgen deze ook een positieve monumentwaarde. De achtergevel is geheel als hoog monumentaal aan te merken door haar vroege fasering uit de tweede helft van de 16 de eeuw. Het dichtgezette venster op de begane grond, de recente vensterinvullingen op de eerste verdieping zijn indifferent, de andere zijn hoog monumentaal. De uitwendige afvoerkanalen komen verstorend over en zijn indifferent. 32

36 De zijgevels stammen voor zover gezien uit de bouwtijd en hebben een hoge monumentwaarde. De kelder is niet gezien maar is waarschijnlijk uit de oorspronkelijke bouwtijd; gezien het metselwerk en de eerste bebouwing aan het Steenschuur ligt deze mogelijk al in de 15 de eeuw. De monumentwaarde van de kelder is hoog. De draagconstructie van het diephuis bestaat uit het opgaande muurwerk, gecombineerde balklagen en enkelvoudige balklagen en hangbalken op de vliering. De draagconstructie is voor zover gezien geheel origineel met kenmerken typerend voor Leiden, en krijgt een hoge monumentwaarde toegekend. De kapconstructie waarin de constructie deels in is opgenomen stamt voor het grootste deel uit tweede helft 16 de eeuw, en is van hergebruikt materiaal. Gezien de combinatie van de gevonden telmerken en kapconstructie dateert de kapconstructie vermoedelijk uit de 16 de eeuw. De kap heeft een hoog monumentale waarde. de balklaag. De tussenmuur die de voorkamer scheidt van berging en garderobe is indifferent. De gangmuur en plafond van de vestibule zelf krijgt een positieve waardering. De muur van de trap behoort tot dezelfde fasering als de trap en beiden krijgen een positieve monumentwaarde. De gangmuur naar de danszaal, krijgt een hoge waarde evenals de achtergevel die met de afsluiting van de binnenplaats een binnenmuur is geworden is. Alles daarachter is indifferent. Op de eerste verdieping is de dwarsmuur die onderdeel vormt van het trappenhuis naar de tweede verdieping onderdeel van de oorspronkelijke opzet. Deze heeft een hoge monumentwaarde De muren van keuken en woonkamer zijn handvormstenen waarvan de fasering niet duidelijk is, maar afgaand op de productiewijze ouder dan de 20 ste eeuw gedateerd kunnen worden. Op grond van deze gegevens krijgt de muur vooralsnog een positieve waardering, totdat anders blijkt. De trap naar de zolder dateert uit de 18 de eeuw en krijgt een hoge waardering. De recente wanden van het sanitair zijn indifferent. De muur van de gang naar het plat dak was een doorloop naar het voormalige achterhuis. Deze is ook nog niet ontmanteld maar is vermoedelijk van een fasering van voor de 19 de eeuw. Van de begane grondverdieping is het gewelf dat de grondplaat voor de haard op de eerste verdieping vormt typerend voor een onverwarmde zaal. Deze heeft een hoge monumentwaarde. Let wel: deze is als zodanig niet terug te vinden in de waarderingstekening en bevindt zich direct boven het indifferente metselwerk aan de rechterzijde tussen voor en achterkamer in De zolder heeft aan de achterzijde twee kamers die met houten planken zijn beschoten waarvan de linker deur 17 de eeuws is en de rechterdeur waarschijnlijk 18 de eeuws. De 17 de eeuwse compartimenten tezamen met het interieur vormt een historisch ensemble met een hoge monumentwaarde. 33

37 De houten beschieting uit kraaldelen is recenter en is beter toe te schrijven aan de fase van vroege 20 ste eeuw, dan de plaatsing van de trap in de 18 de eeuw. Deze wanddelen krijgen een positieve waardering. De tussenwand die de slaapkamers scheidt en de wandkasten dateren van de verbouwing uit 1958 en zijn indifferent. De laddertrap naar de vliering stamt uit de 17 de eeuw en heeft een hoge monumentwaarde. De vliering zelf heeft geen aparte interieurelementen. Doordat de plafonds aanvankelijk voorzien waren van nieuwere bekleding, maar er wel bovenliggende oudere balklagen zijn, is er bij de waarderingstekeningen zowel de jongste aangetroffen plafond laag gewaardeerd maar ook per verdieping een blauw kruis door het gehele pandoppervlak gezet, duidend op waardering van de bovenliggende oorspronkelijke vloerlagen. Deze blijken op elke verdieping oorspronkelijk te zijn. 34

38 35

39 36

40 37

41 38

42 1. Tijdens de werkzaamheden van de verbouwing komen mogelijk nog monumentale onderdelen tevoorschijn. Een aanvullend e bouwhistorische ontleding voor deze onderdelen is zeer wenselijk. Aandachtspunten: - kelder; - dwarsmuur ter plaatse van trap begane grond en eerste verdieping; - locatie/constructie originele trap; - indeling interieur; - datering kapconstructie (hergebruik); - datering samengestelde balklagen. 2. Kleuronderzoek voor interieur en exterieur kan interessant zijn met betrekking tot twee punten: a. datering; b. historiserend kleurgebruik bij schilderwerkzaamheden. 39

43 Pand met bakstenen gevel met rechte kroonlijst, zandstenen togen boven de vensters 1e en 2e verdieping. 1e helft 17e eeuw; 1920 onderpui vernieuwd. E.J. Haslinghuis en H. Janse, Bouwkundige termen: Verklarend woordenboek der westerse architectuur- en bouwhistorie, (1997), Leiden was waar.nl/ RCE: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed A. de Hingh, Een buurt op de schop. Vijf eeuwen wonen en werken aan het Steenschuur, Leiden E.D. Orsel., Bodemonderzoek in Leiden, Rijswijkers in Leiden, Leiden beeldmateriaal/weergave/record/layout/default?id=a9d253ae-26bc-11e3-87b8-3cd92befe4f8 E.T. van der Vlist, De bonboeken te Leiden. Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, s Gravenhage Van Maanen, 2002, p. 15 R. Stenvert et al, Monumenten in Nederland. Zuid-Holland, Zwolle R.C.J. van Maanen (red.), Leiden De geschiedenis van een Hollandse stad. Leiden , (2012), Leiden Y.M.J. Lammers-Keijsers, Ongekend Leiden, Het verleden in kaart. Primavera Pers, Leiden