Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld Deel 1

Transcriptie

1 Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld Deel 1 Door DSP-groep en BRVT

2 Culturele infrastructuur Noord- Holland in beeld Deel 1 Door DSP-groep en BRVT Annelies van der Horst Tinco Lycklama Justin de Kleuver Marieke de Groot Suzanne van de Laar Karin Hoenderkamp Amsterdam, 30 juli 2013 Annelies van der Horst senior adviseur avanderhorst@dsp-groep.nl M RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

3 Inhoud 1 Samenvatting 4 2 Inleiding 7 3 De culturele infrastructuur van Noord-Holland De bovenlokale culturele infrastructuur Publieksbereik 10 4 Trends en ontwikkelingen Demografie Individualisering en digitalisering Cultuurdeelname Effecten van bezuinigingen Andere ontwikkelingen en aandachtspunten per sector 19 5 Introductie leefstijlen 24 6 Vier scenario s culturele infrastructuur 29 7 De provincie Noord-Holland Provincie Noord-Holland Metropoolregio Amsterdam Regio Noord-Holland Noord 47 8 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 59 3 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

4 1 Samenvatting De culturele infrastructuur van Noord-Holland levert een belangrijke bijdrage aan het leef- en vestigingsklimaat van de provincie. Door bezuinigingen en andere ontwikkelingen en trends zal in de toekomst niet alleen het aanbod maar ook de vraag naar cultuur veranderen. De provincie Noord-Holland vroeg DSP-groep en BRVT om onderzoek te doen naar de staat van de culturele infrastructuur anno 2013 en de kansen en bedreigingen in de komende vijf tot tien jaar. Het onderzoek richt zich op de bovenlokale gesubsidieerde culturele infrastructuur in negen regio s van Noord-Holland met een opschaling naar de Metropoolregio Amsterdam en Noord-Holland Noord. Per regio biedt het onderzoek cijfers en gegevens over het huidig regionale culturele aanbod, een analyse van vraag en aanbod, de bereikbaarheid en trends en ontwikkelingen. Voor elke regio zijn op basis van deze data aandachtspunten geformuleerd en scenario s uitgewerkt die richting kunnen geven aan de ontwikkeling in de komende vijf tot tien jaar. Voor de vraag-aanbodanalyse is gebruik gemaakt van de leefstijlbenadering van SmartAgent die in de vrijetijdssector al langer wordt toegepast. Aan de hand van zeven leefstijlen is onderzocht in hoeverre het huidige culturele aanbod aansluit op de vraag van inwoners en (binnenlandse) toeristen. Naast deze leefstijlanalyse zijn trends en ontwikkelingen zoals veranderingen in bevolkingssamenstelling, overheidsbezuinigingen 1, individualisering en digitalisering geanalyseerd. Belangrijkste conclusies Uitgaande van de voor dit onderzoek geselecteerde 149 bovenlokale gesubsidieerde instellingen kunnen we concluderen dat Noord-Holland anno 2013 een heel goed cultureel voorzieningenniveau heeft met de afgelopen vijf jaar overwegend stabiele bezoekersaantallen. De economische crisis, (nieuwe) bezuinigingen en demografische en maatschappelijke ontwikkelingen zullen de staat van de culturele infrastructuur en de vraag naar cultuur de komende jaren echter ingrijpend beïnvloeden. Na een periode van kaasschaven staan veel gemeenten nu voor een nieuwe bezuinigingsronde en die zal leiden tot sluiting of samenvoeging van instellingen, of zal instellingen dwingen de eigen verdiencapaciteit drastisch te vergroten. Het onderzoek toont aan dat hoewel de belangstelling van het publiek de afgelopen vijf jaar stabiel bleef, de culturele instellingen slechts aantrekkelijk zijn voor een deel van de inwoners en bezoekers. Het potentiele publiek is dus groter en meer divers. Voor instellingen biedt dit kansen om met hun aanbod en marketing nieuwe doelgroepen te bereiken. Noord-Holland krijgt de komende dertig jaar te maken met een toename van de bevolking (van ongeveer 9%) en dat toont ook aan dat het potentiële publiek voor culturele instellingen groter Noot 1 59 % van de overheidsmiddelen voor cultuur komen van gemeenten, 30% van het rijk en 8% van de provincies. Beleidsbrief Cultuur beweegt, juni De verwachting is dat in een aantal gemeenten nieuwe bezuinigingen aan de orde zullen zijn. 4 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

5 wordt. Toenemende vergrijzing leidt tot een grotere groep 65-plussers en kleinere groep in de leeftijd De groep 65-plussers heeft over het algemeen veel tijd te besteden en beschikt (in toenemende mate) over financiële middelen. Dat is een kans voor culturele voorzieningen, maar tegelijkertijd een uitdaging omdat bereikbaarheid en toegankelijkheid voor deze groep belangrijk is. Het aantal kleine huishoudens neemt toe in Noord-Holland. Het gevolg is dat culturele instellingen rekening moeten houden met afzonderlijke behoeften. De individualisering neemt toe en dat betekent dat de invloed van traditie, gemeenschap en overgeleverde waarden en normen afneemt. Culturele instellingen worden gedwongen hun (potentiële) publiek nog beter te leren kennen en op de voet te volgen want voorkeuren en behoeften veranderen razendsnel. Dat wordt mede mogelijk gemaakt door toenemende digitalisering. Een andere ontwikkeling die van invloed is, is dat de belangstelling voor de traditionele kunsten, zoals toneel, beeldende kunst, dans en klassieke muziek afneemt en de belangstelling voor de meer populaire kunstvormen zoals musical, cabaret, film en popmuziek toe. Dat betekent dat de traditionele instellingen voor de uitdaging staan om hun programmering aantrekkelijk te houden en, tegen de trend in, nieuwe belangstellenden aan zich te binden. De gemeenten zijn de belangrijkste subsidient van de culturele infrastructuur in Noord-Holland. De algemene tendens is dat, vaak uit kostenbesparing, aanbod meer zal worden geclusterd in de grotere centra ten koste van voorzieningen in kleinere kernen. Dit heeft gevolgen voor de bereikbaarheid, met name voor de minder mobiele inwoners als kinderen en ouderen in het buitengebied. Bezuinigingen op het cultuuraanbod in de centrumgemeenten hebben niet alleen effect op de eigen gemeente maar op de hele regio. Daarbij zijn grote regionale verschillen te zien, tussen Noord-Holland Noord (NHN) en de Metropoolregio Amsterdam (MRA), maar ook tussen kleinere regio s onderling. In de MRA is sprake van een hoge dichtheid en grote diversiteit aan voorzieningen, die relatief goed bereikbaar zullen blijven. In NHN zal de fysieke afstand tot de voorzieningen toenemen en dat vraagt om andere manieren om aanbod en vraag bij elkaar te brengen. Regionale samenwerking en afstemming Om de culturele infrastructuur ook de komende vijf tot tien jaar op peil te houden en de diversiteit en spreiding van cultuur in de regio voor inwoners en bezoekers te waarborgen is het van groot belang dat gemeenten met elkaar en met culturele instellingen inspelen op deze ontwikkelingen. De leefstijlanalyse biedt gemeenten inzicht in de huidige spreiding en de bereikbaarheid van de voorzieningen. In combinatie met de trends en ontwikkelingen vormt dit de basis voor een discussie over het toekomstige gewenste voorzieningenniveau in de regio. Samenwerking en afstemming op het schaalniveau van de regio biedt gemeenten en instellingen een breder speelveld om gezamenlijk aanbod en vraag beter op elkaar af te stemmen en keuzes voor de toekomst te maken. Daarin zijn mogelijk koppelingen te maken met een breder regionaal voorzieningenbeleid en de (cultuur)toeristische marketing van de regio. Het lokale en niet-gesubsidieerde cultuuraanbod dat niet is meegenomen in dit onderzoek, zou hierbij moeten worden betrokken. De door DSP-groep ontwikkelde scenario s en andere verzamelde data bieden bouwstenen en aanknopingspunten voor concrete acties en keuzes voor gemeenten en instellingen in de komende jaren. Afhankelijk van de regionale situatie, ambities en mogelijkheden kunnen gemeenten 5 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

6 gezamenlijk een regionale cultuuragenda opstellen. Uitvoering van de agenda s biedt kansen om op termijn een goed gespreide en toegankelijke culturele infrastructuur voor inwoners en bezoekers in de regio te waarborgen. De tien grootste culturele gemeenten van Noord-Holland, vestigingsplaats van het grootste deel van de bovenlokale culturele instellingen spelen daarin een belangrijke rol. Op verzoek kan de provincie de regio faciliteren door het proces aan te jagen, partijen bij elkaar te brengen en binnen de beperkte financiële kaders ondersteuning te bieden met kennis en menskracht. De provincie kan daarbij ook relaties leggen met andere sectoren zoals recreatie en toerisme, wonen en het sociale domein. 6 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

7 2 Inleiding Het culturele aanbod levert een belangrijke bijdrage aan de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van de provincie Noord-Holland voor bewoners, toeristen en bedrijven. De culturele sector wordt echter geconfronteerd met bezuinigingen en meer concurrentie van andere delen van de vrijetijdssector. In de aanloop naar de nieuwe provinciale cultuurnota De waarde van cultuur hebben provincie en gemeenten gezamenlijk de wens geuit om onderzoek te doen naar de staat van de culturele infrastructuur in Noord-Holland. Noord-Holland heeft daarin gekozen voor een experimentele aanpak die het bestaande aanbod aan kunst en cultuur op het schaalniveau van de regio verbindt aan de (verwachte) vraag en beleving van de inwoners en binnenlandse toeristen. Daarmee verknoopt Noord-Holland keuzes in de uitvoering van cultuurbeleid met de data over vrijetijdsbesteding uit de Leefstijlatlas dagrecreatie Noord-Holland en het CVTO (Continu vrijetijdsonderzoek). De provincie Noord-Holland verkent hiermee een nieuwe aanpak en rol in de uitvoering van haar cultuurbeleid. Gemeenten zijn (samen met het rijk) verantwoordelijk voor de instandhouding en financiering van de voorzieningen en de kwaliteit van het culturele aanbod. Als regionale gebiedsregisseur richt de provincie zich vooral op de bovenlokale bereikbaarheid en de spreiding van voorzieningen. In regionaal verband kunnen gemeenten afspraken maken over beleidsprioriteiten op het gebied van cultuur en over de uitvoering en financiering van concrete activiteiten. De provincie kan deze regionale samenwerking en afstemming ondersteunen, begeleiden en verbindingen leggen naar andere sectoren binnen het ruimtelijk-economisch domein. Doel van het onderzoek is om per regio inzicht te krijgen in de huidige staat van de culturele infrastructuur (vraag en aanbod) en de ontwikkeling daarvan voor de komende vijf tot tien jaar aan de hand van scenario s. Op basis van de onderzoeksresultaten wil de provincie samen met de gemeenten en eventueel culturele instellingen knelpunten en kansen op regionaal niveau agenderen en de afweging maken welk voorzieningenniveau gewenst is. Dit onderzoek kan gemeenten en de cultuursector helpen om vanuit een breder regionaal vrijetijdsperspectief naar vraag en aanbod te kijken en levert daarmee nieuwe aanknopingspunten voor discussie en toekomstige keuzes. In overleg met gemeenten zal de provincie haar rol ten aanzien van de spreiding en samenhang in de bovenlokale (gesubsidieerde) culturele infrastructuur verder invullen De provincie Noord-Holland verkent hiermee een nieuwe aanpak en rol in de uitvoering van haar cultuurbeleid. Uitvoering onderzoek DSP-groep voerde het onderzoek uit in samenwerking met Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd (BRVT). Laatstgenoemd bureau voerde een leefstijlanalyse uit op de culturele voorzieningen, bewoners en binnenlandse toeristen 2. Dat levert een beeld op van de verhouding tussen vraag en aanbod in de gesubsidieerde regionale culturele infrastructuur. Bij de leefstijlanalyse is gebruik Noot 2 Wij hebben ons beperkt tot binnenlandse toeristen omdat van buitenlandse toeristen geen cijfers over leefstijlen beschikbaar zijn. 7 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

8 gemaakt van de methodiek van SmartAgent, die in de vrijetijdssector al langer wordt gebruikt en voor de eerste keer nu is toegepast op de cultuursector DSP-groep koppelde de leefstijlanalyse aan trends en ontwikkelingen in de culturele sector, bij gemeenten (bezuinigingen), in demografie, individualisering en digitalisering, ontwikkelde de scenario s en formuleerde aanbevelingen voor gemeenten, provincie, regionale samenwerking en de culturele sector. DSP-groep en BRVT kozen in overleg met de provincie voor negen regio s (Amstelland-Meerlanden, Gooi en Vechtstreek, Zuid-Kennemerland, IJmond, Zaanstad, Waterland, Noord-Kennemerland, Kop van Noord-Holland en West-Friesland) en de twee overstijgende regio s: Metropoolregio Amsterdam (MRA) en Noord-Holland Noord (NHN). De regio indeling is gelijk aan die in de Leefstijlatlas Noord-Holland. De gemeente Amsterdam namen we niet mee als aparte regio, maar als onderdeel van de Metropoolregio Amsterdam. Het niet-noord-hollandse deel van de MRA is niet meegenomen in dit onderzoek. De bijeenkomst van het Cultuurnetwerk Noord-Holland op 20 juni 2013 stond in het teken van dit onderzoek. De opbrengst namen wij mee in de aandachtspunten per regio. De provincie Noord- Holland (Caroline Smook, Gerke Veenboer en Ilja Jansen) en Cultuurcompagnie Noord-Holland (Birgitta Fijen) begeleidden DSP-groep en BRVT bij de uitvoering. Leeswijzer Het rapport dat voor u ligt bestaat uit drie delen. Het eerste deel beschrijft de bovenlokale culturele infrastructuur van Noord-Holland en het publieksbereik. Dan volgt een overzicht van trends en ontwikkelingen die van invloed zijn op die culturele infrastructuur. Vervolgens gaan wij in op leefstijlen en leefstijlkleuring en presenteren wij de vier scenario s voor de toekomst van de culturele infrastructuur in Noord-Holland. Daarna richten wij onze blik op de provincie Noord- Holland en daarna op de Metropoolregio Amsterdam en Noord-Holland Noord. Dit eerste deel sluit af met conclusies en aanbevelingen. Het tweede deel start met een algemene introductie op de leefstijlen en scenario s en vervolgens de factsheets van de negen regio s. Elke factsheet biedt inzicht in de bovenlokale culturele infrastructuur en de bereikbaarheid, de demografische ontwikkeling en de uitkomst van de leefstijlanalyse. Elk factsheet eindigt met aandachtspunten bij het maken van beleidskeuzes door gemeenten en culturele instellingen in de betreffende regio en een vertaling van die uitgangspunten naar toekomstscenario s. Het derde deel is de onderzoeksverantwoording, hierin vindt u achtergrondinformatie over de culturele infrastructuur, de leefstijlkleuring en de aanpak van het onderzoek. 8 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

9 3 De culturele infrastructuur van Noord-Holland 3.1 De bovenlokale culturele infrastructuur Van de cultuurmerken uit de nationale top 150 is 53% in Noord-Holland gevestigd 3. Dat bevestigt de rijkdom en de landelijke uitstraling van de Noord-Hollandse culturele infrastructuur. Noord- Holland heeft relatief veel musea en de inwoners van Noord-Holland zijn ook fanatieke museumbezoekers. Uit eerder onderzoek blijkt dat inwoners van Noord-Holland ook goed vertegenwoordigd zijn binnen de bezoekersstromen van de grotere musea elders in Nederland. In dit onderzoek waren we genoodzaakt een selectie te maken van culturele instellingen. De criteria die we bij de selectie toepasten zijn: de culturele instelling heeft een bovenlokaal publieksbereik; de culturele instelling ontvangt overheidssubsidie; de culturele instelling heeft een eigen plek (accommodatie); de culturele instelling biedt gedurende een groot deel van het jaar activiteiten aan. Deze criteria passen bij het provinciaal perspectief (bovenlokaal), bij de sturingsrelatie tussen overheden en instellingen (subsidie) en kunnen onderwerp zijn van leefstijlanalyse (bezoekadres en programma). We maakten een uitzondering voor bibliotheken (vooral lokaal bereik) en een aantal regionale festivals. Bij bibliotheken kozen we alleen voor de hoofdvestiging. Naast bibliotheken en festivals inventariseerden we musea, archieven, de presentatie-instellingen beeldende kunst, centra voor de kunsten, theaters, poppodia, filmhuizen en concertzalen. Musea onderscheiden zich van andere instellingen door een collectie, presentatie-instellingen beeldende kunst tonen het werk van kunstenaars van nu en organiseren daar debatten en andere activiteiten bij. Bekende presentatie-instellingen zijn de Vishal in Haarlem en De Appel in Amsterdam. De centra voor de kunsten (waaronder ook de muziekscholen) bieden cursussen en workshops waarin bezoekers leren om zelf een instrument te bespelen, te dansen, te schilderen en toneel te spelen. Theaters brengen een gemengd aanbod van toneel, dans, cabaret, musical, muziektheater en andere activiteiten in de (amateur) podiumkunsten. Poppodia en concertzalen richten zich vooral op populaire muziek, jazz en klassieke muziek. De archieven bestaan vaak uit een combinatie van het gemeentearchief (dynamisch) en historische (streek)archieven. Het toepassen van de criteria leidt tot een overzicht van 149 instellingen 4. In deel 3 hebben wij de complete lijst weergegeven, waarbij ook is aangegeven in welke regio de instellingen gelegen zijn 5. Noot 3 H. Beerda, Cultuursector Merkenonderzoek Provincies, Noot 4 Exclusief instellingen in de gemeente Amsterdam. Noot 5 Over een aantal instellingen is de mate waarin ze bovenlokaal zijn onderwerp van discussie geweest. Uiteindelijk is een afweging gemaakt waarbij ook het maximum aantal van 150 te kleuren instellingen heeft meegewogen. Het kan daarom zijn dat een aantal instellingen vindt dat ze ten onrechte niet is opgenomen. Poppodium Duycker in Hoofddorp heeft overduidelijk een bovenlokaal bereik en is ten onrechte niet meegenomen in de leefstijlanalyse. 9 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

10 Het aantal instellingen per categorie is als volgt: Sector Aantal geïnventariseerde instellingen Archieven 10 Bibliotheken 15 Centra voor de kunsten 20 Concertzalen 1 Festivals 19 Filmhuizen 10 Musea 43 Musea / concertzalen 1 Poppodia 8 Presentatie-instellingen 5 Theaters 17 Totaal 149 De selectie van 149 instellingen laat zien dat musea binnen de bovenlokale gesubsidieerde instellingen in de meerderheid zijn. Wanneer we inzoomen op de regio s, blijkt dat de 149 geselecteerde instellingen in meerderheid gevestigd zijn in (de centra van) de grotere gemeenten. Dat is niet zo vreemd, want de grotere culturele instellingen concentreren zich in die gemeenten waar potentieel publiek en ook de grotere budgetten beschikbaar zijn. In de kleinere gemeenten en in het landelijk gebied vinden we vooral de lokale culturele initiatieven, die evenals het nietgesubsidieerde aanbod niet meegenomen zijn in het onderzoek. Uiteraard zijn deze initiatieven en instellingen ook van belang voor het cultureel klimaat in gemeenten en regio s. 3.2 Publieksbereik We hebben de instellingen die we in dit onderzoek betrokken hebben gevraagd om aan te geven hoe hun publiek is opgebouwd, zowel de herkomst als de samenstelling. Dat leidt tot het volgende beeld: Herkomst publiek per sector (in percentages) Lokaal Regionaal Provinciaal Nationaal Internationaal Festivals Theaters Poppodia Filmhuizen Musea Presentatie instellingen beeldende kunst Archieven Bibliotheken Centra voor de kunsten Bron: DSP-groep / BRVT 10 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

11 Het valt op dat er grote verschillen zijn in de herkomst van het publiek. Bibliotheken, centra voor de kunsten en in mindere mate filmhuizen worden voornamelijk door lokaal publiek bezocht. Theaters, festivals en poppodia hebben behalve een lokale ook een sterke regionale en in het geval van festivals en poppodia provinciale component in hun bezoekersaantallen. Archieven trekken ook nationaal publiek. Hierbij is overigens ook het online bezoek is meegenomen. Musea en presentatie-instellingen tenslotte trekken publiek dat overal vandaan komt, waarbij presentatieinstellingen zelfs een bijzonder sterke internationale component aangeven. Vervolgens is aan de instellingen gevraagd om aan te geven hoe hun publiek is samengesteld. De antwoorden van de respondenten: Samenstelling publiek per sector (in percentages) Jongeren - Gezinnen met Gezinnen met Middelbaren - Ouderen - alleen, stellen jonge kinderen oudere alleen, stellen alleen, stellen of in groepen (0-12 jaar oud) kinderen (13-18 of in groepen of in groepen (t/m 34 jaar) jaar oud) (35-54 jaar) (55-plus) Festivals Theaters Poppodia Filmhuizen Musea Presentatie instellingen beeldende kunst Archieven Bibliotheken Centra voor de kunsten Bron: DSP-groep / BRVT De samenstelling van het publiek verschilt aanzienlijk in de sectoren. Poppodia trekken vooral jongeren (die alleen of met elkaar komen). Deze groep komt ook veel in de centra voor de kunsten. Musea trekken veel gezinnen met jonge kinderen en 55-plussers. Het grootste deel van het bezoek aan bibliotheken bestaat uit gezinnen met jonge kinderen. Festivals worden veel bezocht door jongeren en door mensen van middelbare leeftijd gezinnen en ouderen komen er minder. In de theaters in Noord-Holland domineren bezoekers van middelbare leeftijd en ouderen. In filmhuizen valt op dat ze veel bezocht worden door ouderen en mensen van middelbare leeftijd. Het bezoek aan presentatie-instellingen is vrij evenwichtig gespreid over de leeftijdscategorieën, hoewel gezinnen met kinderen er minder komen. Bij archieven is de meerderheid van de bezoekers 55- plus. Over de hele linie valt op dat gezinnen met oudere kinderen in de minderheid zijn. Misschien dat kinderen in de leeftijd minder zin hebben om met hun ouders culturele activiteiten te ondernemen, of dat het aanbod van de geselecteerde culturele instellingen minder geschikt is voor deze groep. 11 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

12 Wij hebben de instellingen ook gevraagd om aan te geven hoe hun publiekbereik zich de afgelopen vijf jaar heeft ontwikkeld: Bron: DSP-groep / BRVT Het beeld blijkt verrassend positief te zijn, alleen theaters melden een lichte teruggang in publieksbereik en dat komt overeen met een landelijke tendens. Poppodia en filmhuizen geven zelfs aan dat zij een aanzienlijke groei van hun publiek hebben meegemaakt, meer dan 10%. Presentatie-instellingen rapporteren de grootste groei, maar omdat dit gebaseerd is op een kleine respons is het beeld mogelijk niet representatief voor de sector. De branche-organisatie rapporteert dat een deel van de presentatie-instellingen het moeilijk heeft (zie 4.4 en 4.5). We kunnen concluderen dat in Noord-Holland de samenstelling en de herkomst van de publieksgroepen per sector varieert. Over de groei in het publieksbereik in de afgelopen vijf jaar zijn de instellingen redelijk positief. Zoals gezegd melden alleen theaters een lichte daling. De vraag is hoe theaters deze daling kunnen keren en de andere sectoren het publieksbereik kunnen bestendigen. In het volgende hoofdstuk gaan we nader in op de algemene trends en ontwikkelingen die van invloed zijn op de ontwikkeling van het culturele aanbod en de vraag. 12 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

13 4 Trends en ontwikkelingen 4.1 Demografie De demografische ontwikkelingen hebben een aanzienlijke invloed op de omvang en de samenstelling van het potentiële publiek van culturele voorzieningen. We behandelen achtereenvolgens het aantal inwoners, het aantal huishoudens en de leeftijdsopbouw. De prognoses hebben steeds betrekking op de periode en zijn afkomstig van het CBS. Voor de periode is de prognose dat de het aantal inwoners van de provincie Noord- Holland met 9% stijgt, van 2,7 miljoen in 2012 tot bijna 3 miljoen in Daarmee stijgt het inwonertal van de provincie sneller dan dat van Nederland (stijging 6% ). Prognose ontwikkeling inwoners provincie Noord-Holland tot en met Bron: CBS Het aantal huishouders stijgt ook: van 1,3 miljoen in 2012 tot ruim 1,4 miljoen in 2040, een stijging van 13%. Omdat het aantal inwoners iets minder snel stijgt betekent dat dat er minder mensen per woning zullen zijn. In het bijzonder neemt het aantal alleenstaanden toe. Voor Nederland is het beeld ten aanzien van de groei van huishoudens ongeveer hetzelfde. De bevolkingsopbouw in Noord-Holland verschuift. Het aandeel 20 tot 65-jarigen neemt af van 62% tot 54% in de periode Het aandeel 65 jaar of ouder neemt toe van 15% tot 24%. Er is dus sprake van vergrijzing. Het aandeel 0 tot 20-jarigen daalt eerst, maar stijgt weer licht in de periode om uiteindelijk op 22% uit te komen. Er is dus maar zeer beperkt sprake van ontgroening. Landelijk is de ontwikkeling vergelijkbaar, hoewel zowel de vergrijzing als de ontgroening iets groter zijn. 13 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

14 Prognose bevolkingsontwikkeling Noord-Holland per leeftijdscategorie tot en met ,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0, ,1 0 0 tot 20 jaar 20 tot 65 jaar 65 jaar of ouder Bron: CBS 4.2 Individualisering en digitalisering 6 De begrippen individualisering en emancipatie hangen nauw met elkaar samen. In beide gevallen gaat het er om dat inwoners van Nederland vrijer dan voorheen in het leven staan en minder de druk ervaren van afkomst, geloof en instituties. Deze ontwikkeling is in Nederland in de jaren 60 ingezet en duurt nog steeds voort. Het individu kiest voor zichzelf een waardevolle vrijetijdsbesteding. Dat is een eigen keuze en richtlijnen zoals die van goede smaak verliezen aan betekenis. De culturele canon, het geheel van teksten, beelden, kunstwerken en gebeurtenissen dat geldt als referentiekader van een gedeelde cultuur, heeft aan gezag verloren. Emancipatie en individualisering leiden dan ook tot vraagtekens van burgers bij overheidssubsidies die niet aan iedere belastingbetaler ten goede komen. Die vraagtekens gelden dus ook de legitimatie van cultuurbeleid en overheidssubsidies voor cultuur. Bij die legitimatie kan het belangrijk zijn een gezamenlijk belang voor subsidie voor cultuur te formuleren zoals de identiteit van een regio waar men woont. Individualisme heeft ook een kostenaspect. De mogelijkheid om je leven zelfstandig en vrij in te richten leidt tot een toename van de vraag naar woonruimte en een groter beroep op collectieve overheidsvoorzieningen. Zo bezien is individualisering een luxe van welvarende samenlevingen. De economische crisis kan de mogelijkheden voor individualisering weer inperken. De overheid, van oudsher één van de sterkste individualiserende krachten, opereert hierin inmiddels ambivalent met het oog op kostenbesparingen en waarden als onderlinge solidariteit en zorgzaamheid. De economische neergang kan ook tot gevolg hebben dat (nieuwe vormen van) uitruil door zullen zetten. Zo zien we bijvoorbeeld dat ledenaantallen van bibliotheken na jaren van daling weer toenemen en komen nieuwe samenwerkingsvormen in de culturele sector op (zoals coöperaties). Noot 6 Gebaseerd op Individualisering en sociale integratie. SCP, Schnabel, 2004 en Het nieuwe consumeren: vooruitblik vanuit demografie en individualisering. SCP, Schnabel et al, 2009 en Kunstminnend Nederland? Interesse en bezoek, drempels en ervaringen. SCP, Van den Broek, RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

15 Individualisering en consumptie hangen samen. De welvaartsgroei na de Tweede Wereldoorlog maakte het mogelijk dat individuele voorkeuren en behoeften ook daadwerkelijk gerealiseerd konden worden. Welke goederen en diensten worden aangeschaft, verschilt per type consument. In het geval van de ouderen (het type consument met weinig restricties van tijd en geld) gaat het vooral om vrijetijdsgoederen en -diensten. Tweeverdieners (het type consument met weinig restricties op geld maar veel restricties op tijd) zullen nog meer surplus omzetten in goederen en diensten die het huishouden vergemakkelijken, terwijl voor hen op het terrein van de vrije tijd gemak een factor van belang zal zijn. Digitalisering is nauw verbonden met individualisering. De zeer snelle ontwikkeling van de praktisch bruikbare informatie- en communicatietechnologie heeft het mogelijk gemaakt dat mensen op iedere plaats, op ieder uur en in iedere omstandigheid in een of andere vorm met elkaar in verbinding kunnen staan en die verbinding ook weer kunnen afbreken of veranderen. Trefwoorden zijn social media, integratie van digitale media en mobiele communicatie. De opkomst en het brede gebruik van smartphones bepaalt op dit moment de ontwikkelingen. Er is sprake van een digitale voorhoede die voorop loopt bij het uitproberen van nieuwe vormen van media, informatie en communicatie. Vaak gaat dat nog wel in combinatie met oude media (zoals kranten). Voorlopers hebben een brede belangstelling voor alles wat nieuw is en zijn daarnaast ook op andere terreinen actief, zo zijn zij bijvoorbeeld grotere cultuurliefhebbers dan de volgers. In digitale voorhoede bevinden zich veel jongeren, hoogopgeleiden, autochtonen en betaald werkenden. Vooral veel jongeren gebruiken nauwelijks de oude media. Er is ook een groep die trouw zal blijven aan de oude media. Onder hen veel ouderen. Daartussen zit een zeer grote groep volgers die oude en nieuwe media naast elkaar gebruikt. De verwachting is dat die mix nog lang zal bestaan. Geleidelijk nemen de nieuwe media steeds meer de overhand wanneer de jonge voorlopers in aantal groeien en ouder worden en dat is een ontwikkeling waar de cultuursector rekening mee moet gaan houden. Individualisering en digitalisering hebben dus ingrijpende gevolgen voor de behoeften van mensen en de manier waarop zij informatie tot zich nemen. Culturele instellingen verhouden zich op uiteenlopende wijze met deze trends. Door individualisering is een gesegmenteerde en veranderlijke vraag ontstaan waar culturele instellingen in toenemende mate op (moeten) inspelen. Dat leidt tot nieuwe vormen van programmering (in huis, buitenshuis), nieuw gebruik van de accommodatie (feesten en partijen), festivals, arrangementen, een diversiteit in functies en veel meer publieksonderzoek. In de komende jaren zal bij de positionering van een cultureel product te midden van gelijkwaardige concurrenten steeds meer een beroep worden gedaan op een sfeer of een beleving die men aan een product kan ontlenen. Leefstijlanalyse speelt daarin een belangrijke rol. In de volgende paragrafen komen de huidige en toekomstige publieksontwikkelingen aan de orde, waar beschikbaar toegespitst op de culturele sectoren. 15 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

16 4.3 Cultuurdeelname Voorjaar 2013 publiceerde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) de studie Kunstminnend Nederland? 7 over de cultuurdeelname van Nederlanders en de ontwikkelingen die daarin plaatsvinden. Uit de studie kunnen we afleiden hoe de belangstelling voor kunst en cultuur zich in de komende vijf tot tien jaar ontwikkelt. In de studie maakt SCP onderscheid tussen: gecanoniseerde kunst: klassieke muziek, beeldende kunst, literatuur, toneel en dans; populaire kunst: cabaret, film en popmuziek. Het bereik van de kunsten hangt af van de mate waarin interesse voor kunst ook daadwerkelijk leidt tot bezoek (de conversie): Er zijn meer mensen in populaire kunstvormen dan in gecanoniseerde kunstvormen geïnteresseerd (gemiddeld 82% vs. 53% van de bevolking van 16 jaar en ouder). Dans telt de minste geïnteresseerden (45%), film de meeste (90%). Bij gecanoniseerde en populaire kunstvormen zijn geïnteresseerden in gelijke mate ook bezoekers (de conversie bedraagt 36% vs. 34%). Populaire en gecanoniseerde kunst kennen beide een kunstvorm met lage en met hoge conversie. Conversie is laag bij cabaret en dans (24% resp. 20%) en hoog bij film en beeldende kunst (52% resp. 51%). De gelijke conversie van ongelijke volumes aan geïnteresseerden resulteert in een groter aandeel bezoekers (bereik) van populaire kunstvormen dan van gecanoniseerde kunstvormen (gemiddeld 30% vs. 19%). Dans combineert een lage interesse met een lage conversie, waardoor dans een laag bereik heeft. Film is het spiegelbeeld, daar leidt een hoge conversie van een groot aandeel geïnteresseerden tot een groot bereik. SCP concludeert op basis van de uitkomsten dat de belangstelling voor de gecanoniseerde kunst in de toekomst zal afnemen. Tot voor kort was de belangstelling stabiel ondanks dat het bereik van gecanoniseerde kunst onder recentere geboortejaargangen lager is dan onder ouderen. Dat kwam omdat de interesse voor deze kunstvormen positief samenhangt met het scholingsniveau en het scholingsniveau flink is toegenomen in de afgelopen decennia. In de toekomst zwakt de stijging van het scholingsniveau af. Samen met een kleiner bereik onder jongere generaties betekent dit dat bij ongewijzigde omstandigheden een daling van het bereik van klassieke muziek, beeldende kunst, literatuur, toneel en dans in het verschiet ligt Effecten van bezuinigingen Gemeenten, provincies en het rijk bezuinigingen op kunst en cultuur en die bezuinigingen hebben ook effect op de regionale culturele infrastructuur in Noord-Holland. DSP-groep deed in 2010 Noot 7 Kunstminnend Nederland? Interesse en bezoek, drempels en ervaringen. SCP, Van den Broek, Noot 8 Deze SCP-conclusie kwam overigens te laat voor onze berekening van het toekomstige bezoek aan culturele voorzieningen per regio zoals opgenomen in deel 2 en toegelicht in bijlage 1 van deel 3. Onze conclusie blijft echter wel staan: we verwachten dat over alle voorzieningen genomen, het bezoek in de periode zal toenemen, vooral als gevolg van toenemende cultuurconsumptie door ouderen (55- en 65-plussers). 16 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

17 onderzoek naar (voorgenomen) bezuinigingen op cultuur onder alle gemeenten en provincies 9. Daaruit bleek dat slechts 2% van de gemeenten in Nederland niet van plan was op cultuur te bezuinigen. In 2014, zo was de verwachting zouden alle gemeenten samen minimaal 8% bezuinigen op de begroting voor kunst en cultuur. We kunnen er daarom van uit gaan dat ook bijna alle gemeenten in Noord-Holland bezuinigen op cultuur en we weten dit zeker van de tien grootste gemeenten. Als doel van bezuinigingen scoorden vooral de podiumkunsten (podia en producenten), bibliotheken, cultuureducatie en de musea hoog. Het effect van de bezuinigingen op de culturele infrastructuur wordt vanaf 2012 geleidelijk zichtbaar. De tien grootste gemeenten in Noord Holland bezuinigden al allemaal op cultuur. De verwachte effecten zijn een afname van het niche-aanbod, sluiting van instellingen (in sommige gevallen al een feit), meer toepassing van het profijtbeginsel maar ook meer samenwerking tussen culturele instellingen en tussen gemeenten. Een aantal gemeenten kiest voor een beperking van de openstelling van culturele instellingen, een beperking van het dienstenpakket en afspraken met bijvoorbeeld musea over het vergroten van eigen inkomsten. Een aantal musea ontvangt ook geen structurele subsidie meer. Er is (grote) onzekerheid over de effecten op lange termijn. In (bijna) alle gemeenten worden nog meer bezuinigingen verwacht. De tijd van percentages schaven lijkt voorbij, in plaats daarvan zijn gemeenten genoodzaakt meer rigoureuze keuzes te maken in wat nog gesubsidieerd wordt en wat niet. Tegelijkertijd investeren een aantal gemeenten nog wel in nieuwen verbouw van culturele accommodaties. Vaak maakt een dergelijke investering onderdeel uit van een programma voor de vitalisering van delen van de stad. Vanaf ongeveer 2012 zien we dat de bezuinigingen tot veranderingen in de culturele infrastructuur leiden en tot nieuwe vormen in publieksbereik en cultureel ondernemerschap. In vogelvlucht zien we per sector 10 de volgende ontwikkelingen: Poppodia ontvangen flink minder subsidie per bezoeker dan andere culturele voorzieningen, zoals theaters. Die eigen verdienkracht is juist de reden dat gemeenten op poppodia bezuinigen. Naar verwachting daalt de subsidie in deze sector met 36%. Poppodia krijgen het daarnaast lastiger omdat consumenten minder naar poppodia gaan en eenmaal binnen minder uitgeven. Er is een ontwikkeling naar minder (veelzijdig) aanbod dat over het algemeen wel meer publiek trekt. Het aantal bezoekers blijft daarmee stabiel. De professionaliseringsslag van de afgelopen jaren en de schaalvergroting hebben tot gevolg dat de (huisvesting)kosten voor poppodia enorm zijn gestegen. De bezuinigingen zijn een gevaar voor de keten van talentontwikkeling, omdat die activiteiten vaak geen geld opleveren en in moeilijke financiële tijden worden geschrapt. Musea krijgen grote belangstelling van het publiek en hebben (daardoor) draagvlak bij de politiek. Dat geldt echter vooral voor de zichtbare musea en minder voor de kleinere of meer specialistische musea. Musea zijn vaak onderdeel van een dagje uit en die tijdsbesteding wint, in deze tijden van hand op de knip, aan populariteit in vergelijking met bijvoorbeeld vakanties. Noot 9 Bezuinigingen door gemeenten en provincies op cultuur en media, DSP-groep, februari ( De rijksbezuinigingen en provinciale bezuinigingen nemen wij in deze paragraaf niet mee. Deze bezuinigingen hebben relatief minder impact dan de bezuinigingen door gemeenten. Noot 10 Filmhuizen en festivals zijn niet in dit overzicht opgenomen er waren geen (betrouwbare) gegevens voorhanden. 17 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

18 Ondanks de populariteit bezuinigen overheden op musea en dat leidt onder andere tot sluitingen, afstoting van collecties, beperking van openingstijden en impulsen om het ondernemerschap te vergroten. Naar verwachting zullen de middelgrote (regionale) musea de effecten van krimpende subsidies het sterkst gaan voelen omdat zij vaak een relatief hoge kostenstructuur kennen, een breed maar weinig specifiek profiel hebben en afhankelijk zijn van één hoofdsubsidiënt. Om de bezuinigingen te compenseren moeten musea meer eigen inkomsten gaan genereren maar de mogelijkheden op dat gebied (sponsoring en verhuur bijvoorbeeld) nemen ook af. Theaters en concertzalen: de bezuinigingen in de podiumkunstsector zijn fors en treffen de productie, de kleinere podia (zie bijvoorbeeld sluitingen in Amsterdam) en de grotere theaters en schouwburgen. Desondanks zijn er nog geen schouwburgen omgevallen. Schouwburgen en theaters moeten bezuinigen omdat de overheidssubsidie afneemt, maar ook omdat er vanaf 2009 minder (dure) kaartjes worden verkocht. De publieke belangstelling voor met name de grotere commerciële (musicals, cabaret en populaire muziek) en duurdere producties neemt af. In de eerste bezuinigingsrondes leiden de bezuinigingen tot ontslag van personeelsleden en sluiting op maandag en dinsdag met als gevolg minder voorstellingen. Archieven: Archiefbeheer is een wettelijke taak, maar toch wordt ook op de aanvullende taken en de formatie van archieven bezuinigd. Het rijk zette de toon door fors te bezuinigen op de rijksarchieven in de provincies (de regionale historische archieven). Effect van de bezuinigingen is minder service naar het publiek en minder innovatieve en publieksgerichte projecten. Bibliotheken staan onder druk. Waar voorheen de openbare bibliotheek bij bezuinigingen werd ontzien, bezuinigen veel gemeenten fors. Door bezuinigingen loopt het aantal vestigingen flink terug. Soms komen daarvoor uitleenpunten/servicepunten in scholen of verzorgingscentra in de plaats. Andere gevolgen van bezuinigingen zijn de komst van zelfbediening, teruglopende openingstijden, werken met vrijwilligers in plaats van betaalde krachten, samenwerking met andere instellingen wat betreft back office/ruimte/personeel of verregaande fusies. De bezuinigingen hebben invloed op de kwaliteit van de dienstverlening. Er wordt soberder aangeschaft en minder ingezet op actualiteit (terwijl leden dat nu juist zo belangrijk vinden). Bibliotheken zijn het meest kwetsbaar als ze afhankelijk zijn van meerdere gemeenten. OCW zet in op digitale infrastructuur/content bibliotheek en haalt geld uit het gemeentefonds. Zorg is dat gemeenten dit weer ten laste brengen van de bibliotheeksubsidies. Centra voor de kunsten, muziekscholen, en instellingen die cultuureducatie bieden hebben het moeilijk. Als gevolg van bezuinigingen moeten veel centra de deuren sluiten, het vaste personeel ontslaan en met een groep zzp'ers verder gaan. Dit heeft een nadelige invloed op het binnenschoolse cultuureducatieaanbod omdat de coördinatie vanuit de centra wegvalt. Toch zien we dat in Noord-Holland de bemiddelingsstructuur in de meeste regio s overeind blijft ondanks bezuinigingen. Presentatie-instellingen hebben het moeilijk: een aantal instellingen is al omgevallen en anderen vangen de bezuinigingen op door verkleining van de organisatie dan wel andere inrichting organisatie, vermindering programmering en/of andersoortige programmering. 18 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

19 4.5 Andere ontwikkelingen en aandachtspunten per sector Ook de ontwikkeling binnen de verschillende cultuursectoren is van belang voor de toekomst van de culturele infrastructuur in Noord-Holland. Over die ontwikkelingen spraken we met de brancheorganisaties in de culturele sector en met Probiblio, de provinciale serviceorganisatie bibliotheken. Bibliotheken Bibliotheken lijken te profiteren van de economische crisis. Sinds het begin van de crisis is de trend van dalende bezoekers/leden gekeerd. Op dit moment zijn de ledenaantallen vrij stabiel. Door de crisis worden ook mensen met een hoger inkomen weer lid van de bibliotheek, zij lenen weer en kopen minder boeken. Steeds meer mensen beëindigen abonnementen op kranten en tijdschriften en lezen deze in plaats daarvan in de bibliotheek. Door de aanwas van jongeren onder de leden is er geen sprake van vergrijzing. De bibliotheek ontwikkelt zich steeds meer tot een verblijfs- en ontmoetingsplaats, een plaats voor kennisuitwisseling met activiteiten/debat/lezingen, een plek waar je je huiswerk maakt, internet gebruikt of een cursus volgt. Door bezuinigingen ontstaat een ontwikkeling in het commercieel invullen van de bibliotheekfunctie, zoals in Waterland. De commerciële bibliotheekfunctie beperkt zich vaak tot alleen uitlenen, zonder kennisuitwisseling en verblijfs- en ontmoetingsfunctie. Het gevolg is in feite dat alleen de allerjongsten en de ouderen bediend worden. Bezuinigingen kunnen ook leiden tot sluiting van filialen in de wijk. Hierdoor kunnen kinderen niet meer zelfstandig naar de bibliotheek en is het voor ouderen te ver. Toch zien bibliotheken ook kansen: de huidige maatschappij kenmerkt zich door een overvloed aan informatie, digitaal en anderszins, waarin de bibliotheek tegen geringe kosten een gids kan zijn. Theaters en concertzalen Tot en met 2008 nam het publieksbereik in deze sector toe, maar daarna liep het publieksbereik terug. Vooral bij het grote aanbod van musicals en cabaret is de daling sterk. Het effect van deze daling wordt vooral gevoeld bij grote theaters die gespecialiseerd zijn in amusement of die een flink aandeel amusement in het programma hebben. In Noord-Holland bevinden deze zich vooral in Amsterdam. Kleine en middelgrote theaters buiten Amsterdam hebben minder last van een grote daling want die theaters hebben een meer diverse programmering en zijn zo minder kwetsbaar. Alle theaters hebben last van dalende inkomsten van horeca en verhuur, dus dat aspect van cultureel ondernemerschap biedt momenteel weinig compensatie. Het aantal concerten klassieke muziek daalt in de totale podiumprogrammering. Er is weinig aanwas van nieuw publiek voor deze kunstvorm en er is sprake van vergrijzing onder het publiek. Die ontwikkeling wordt wel getemperd omdat meer klassieke muziek geprogrammeerd wordt buiten het theater. Dit spreekt mensen aan en hierdoor stijgen bezoekersaantallen weer. Zo worden theaters en concertzalen meer organisator van podiumkunsten dan aanbieder van ruimte. In de kleine en middelgrote theaters in de regio is meer nagedacht over de rol richting publiek en gemeenschap en over het belang van educatie. Gespecialiseerde theaters in de grote stad zijn meer autonoom en aanbodgericht. Vraaggerichtheid uit zich in een diverse en brede programmering. Kleine theaters zien zich meer als ontmoetingsplek voor de gemeenschap, wat past bij de trend van het belang van het authentieke, van lokale waarden. Er is ook meer 19 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

20 samenwerking, bijvoorbeeld een woningbouwvereniging voert klein onderhoud aan een theater uit in ruil voor vrijkaartjes die ze aan haar huurders kan verstrekken. Een belangrijke ontwikkeling is het coproduceren van podia en producenten. Ze voelen meer gezamenlijke verantwoordelijkheid om een goed aanbod bij het publiek te brengen. Daarnaast levert het ook een spreiding van risico s over de partijen op. De samenwerking tussen theaters zal minder snel van de grond komen want gemeentegrenzen en subsidierelaties zijn behoorlijk dwingend. Als gemeenten onderling samenwerken is de kans hierop groter. Samenwerking binnen een gemeente (bijvoorbeeld tussen theater en bibliotheek) biedt meer perspectief. Film Het bioscoopbezoek laat in Nederland een gestage groei zien en aanbieders investeerden flink in stenen en digitalisering. Ook de meer of minder gesubsidieerde non-profit instellingen (filmhuizen) profiteren mee. In de toekomst biedt de vergrijzing een kans op groei waarbij de zorg is dat jong publiek ook bereikt moet worden: dat vraagt om nieuwe programmering en marketing. Het filmtheater van de toekomst wordt geschetst als een plek waar altijd wat te doen is door verschillende functies en kunstdisciplines bij elkaar te brengen in een artplex of multiplex, gevestigd in een markant gebouw met de juiste balans tussen esthetiek, functionaliteit, service en comfort. Poppodia en festivals Sinds 2008 neemt het aanbod op de podia af en het aanbod is minder gevarieerd. Bezoekers geven in het poppodium over het algemeen minder geld uit dan voor Poppodia en festivals nemen, onder invloed van dalende inkomsten, minder risico s: er wordt veiliger geprogrammeerd. Beginnende bands krijgen minder snel een plek omdat dat (nog) geen geld oplevert. Dalende inkomsten en bezuinigingen gaan zo ten koste van de talentontwikkeling. Tegelijkertijd komen er wel meer bezoekers per optreden. Het publiek wordt bovendien steeds breder een veelzijdiger. Van jong tot oud en uiteenlopende muzieksmaken en wensen. Er zijn daarom meer product-marktcombinaties mogelijk. Het publiek is veel moeilijker te binden, is minder trouw. Digitalisering en sociale media hebben sterke invloed op bezoek. Trendsetters bepalen op het laatste moment wat het bezoeken waard is. Voor poppodia is het lastig om hierop marketing te voeren. Aandachtspunten voor de relatie tussen poppodia en gemeenten is de focus op jongeren. Gemeenten willen graag aanbod voor jongeren, maar jongeren zijn voor poppodia financieel geen aantrekkelijke doelgroep. Daar wringt het nog wel eens met de subsidievoorwaarden. Een ander punt is horeca. Hoe meer een poppodium eigen inkomsten moet genereren, hoe belangrijker de horeca wordt. Gemeentelijke regelgeving biedt daar niet overal voldoende ruimte voor (vrees voor oneerlijke concurrentie). De sector werpt de vraag op of er in de toekomst nog wel een gebouw en podia nodig zijn. Programmering op ongebruikelijke locaties is populair, kost minder en spreekt ook nieuwe doelgroepen aan. De sector geeft aan dat hier het partnerschap met gemeenten kansen biedt. Dat zou moeten zijn vanuit een vrijetijdsvisie: wat willen we met de popmuziek? 20 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep

21 Presentatie-instellingen Presentatie-instellingen leggen, onder meer vanwege teruglopende inkomsten, meer nadruk op educatie: het binden van een jong publiek, waarvoor meer laagdrempelige activiteiten worden ontwikkeld. Ook worden meer activiteiten gericht op fundraising. Dat is bijzonder want presentatieinstellingen zijn van oudsher vaak vooral op inhoud en programma gericht. De sector vangt bezuinigingen op door verkleining van de organisatie, beperken van de programmering en ook andersoortige programmering, bijvoorbeeld minder programmering binnenshuis en meer buitenshuis, al dan niet in samenwerking met anderen. Ook wordt de focus vaker verlegd naar internationale programmering. De sector ziet bezuinigingen ook als een kans voor vernieuwing. Veel van de mensen die achter inmiddels gesloten instellingen zaten starten organisaties door in een andere vorm. De brancheorganisatie maakt zich zorgen over de beeldvorming rondom de beeldende kunst. De grootse aandacht voor heropeningen zoals het Rijks en Stedelijk wekken ten onrechte de suggestie dat het nu weer goed gaat. Veel kleinere instellingen staan juist zeer sterk onder druk. Musea De bezoekersaantallen voor musea zitten al een aantal jaren in de lift. De babyboomers vormen de grootste groep bezoekers. Ook neemt het aantal buitenlandse bezoekers toe. Musea vormen een belangrijke toeristische trekker voor Nederland en vooral Amsterdam. De effecten van vergrijzing op museumbezoek zijn groot en kansrijk. Maar er is ook sprake van een verdringingsmarkt op het gebied van informatie, kennis, beleving en ontspanning. Musea moeten daarom blijvend vechten om hun positie te behouden. Een aantrekkelijk inhoudelijk aanbod is minstens zo belangrijk als optimale flankerende voorzieningen als parkeergelegenheid, museumcafé en winkel. Een bedreiging is te veel investeringen gericht op babyboomers waardoor museumbezoek iets voor oudere mensen wordt. Een andere bedreiging is dat musea meer en meer op elkaar gaan lijken, zowel inhoudelijk als in serviceniveau. Musea zijn actief op zoek naar nieuwe inkomstenbronnen, bijvoorbeeld door crowd funding. Andere nieuwe concepten voor inkomstenvorming zijn: verhuur en verkoop van collectieonderdelen, rendabele vormen van dienstverlening en het vermarkten van kennis. Musea zijn in toenemende mate digitaal actief. Ruim een derde van de musea is actief op sociale media. De digitalisering en ontsluiting van de collecties impliceert een voortschrijdende standaardisatie van systemen. De nieuwe media creëren een permanente vraag naar content, dat heeft gevolgen voor de bedrijfsvoering en personele inzet. Kleinere musea zullen meer moeite hebben om de juiste competenties en financiële middelen te verkrijgen om op dit terrein mee te kunnen innoveren. In de krimpgebieden kan sprake zijn van een afnemend voorzieningenniveau. Door fusie en samenvoeging zullen wellicht nieuwe clusters ontstaan met crossovers tussen podiumkunsten, beeldende kunst, erfgoed, onderwijs en informatievoorziening. In krimpgebieden zouden als tegenbeweging lokale communities kunnen ontstaan die zich inzetten voor het lokale of regionale erfgoed. Special interest musea en musea met een specifieke inhoudelijke, thematische of mediale aanpak die zich duidelijk profileren lijken de meeste kansen te hebben, evenals kleine lokale musea die terug kunnen vallen op het eigenaarschap van lokale communities. Het laatste is terug te zien bij de grote vrijwillige inzet bij de kleinere musea in Noord-Holland. 21 RAPPORT Culturele infrastructuur Noord-Holland in beeld DSP-groep