Normativiteit, economie en de onderneming

Transcriptie

1 Normativiteit, economie en de onderneming Omdat (bedrijfs)economen normatieve vragen negeren, hebben zij zich paradoxaal voor de neoliberale kar laten spannen. Efficiënt organiseren, veelal gedefinieerd als het enkelvoudige doel winst maken, werd de maatstaf in ondernemingen. Door de dominantie van deze beperkte en normatieve visie op de onderneming ontstaat een overmatige aandacht voor regelgeving en verdwijnt de aandacht voor duurzame economische ontwikkeling. Aandacht voor netwerktheorieën en reflectie maakt nieuwe perspectieven mogelijk. Inleiding In 1979 verwonderde Herbert Simon zich dat zijn Behavioural Theory of the Firm zo weinig navolging had gehad in de economie, dit in tegenstelling tot de bedrijfskunde. In zijn speech bij de uitreiking van de Nobelprijs van de economie stelde hij dat economen vast leken te houden aan een beperkte vorm van rationaliteit en dat ze weigerden maatschappelijke dynamiek mee te nemen in hun modellen. Ze beperken zich tot de rationele mens die slechts geleid door eigenbelang zoveel mogelijk op basis van eenduidige informatie besluiten neemt op een vrije markt. Dr. is lector Corporate Governance & Leadership aan de Hogeschool van Amsterdam en verbonden aan het Network for Sustainable Financial Markets en de Universiteit van Amsterdam Business School. De financiële crisis heeft het gedachtegoed van Simon weer in de belangstelling gebracht. De rol en de beperkte neoliberale vooronderstellingen van de economische wetenschap staan ter discussie (e.g. Turner, 2009, De Graaf en Williams, 2009). De normatieve vooronderstellingen van de economie beïnvloeden sterk economische analyse en besluitvorming. Binnen een beperkt rationele benadering (Ryan e.a., 2010) en een neoliberale ideologie kwamen financiële modellen steeds meer los te staan van de reële economie (Stiglitz, 2010). Dit heeft niet alleen de macro-economie, maar ook het denken over ondernemingen beïnvloed. Het leidt bijvoorbeeld tot de nadruk op prestaties in concrete en meetbare eenheden en het verzwijgen van normativiteit van keuzes. 37

2 Purnell en Freeman (2012) stellen recentelijk in een artikel met de ondertitel How Wallstreet stops ethics conversation dat de seperation thesis de behoefte onderscheid te maken tussen normatieve vooronderstellingen en instrumentele doelstellingen van ondernemingen en deze apart te analyseren veel kwaad heeft gedaan in de analyse van bedrijf en maatschappij. Door normen los te koppelen van economische doelen wordt gesuggereerd dat het streven naar efficiency en winst iets neutraals is dat naast andere normatieve doelstellingen kan staan. Onterecht werd hiermee de indruk gewekt dat het streven naar efficiency geen normatieve elementen kent, dat bijvoorbeeld mensen ontslaan iets is dat ontdaan is van ethische vragen en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daarbij is het idee ontstaan dat op (financiële) markten winst maken het enige doel is. Andere normen en waarden zijn relevant voor zover de overheid ze in regelgeving heeft vastgelegd. Dit artikel bespreekt hoe ondernemers, bestuurders en managers de doelstellingen van een onderneming invullen en hoe ze daarbij worden beïnvloed door impliciete en expliciete waardeoordelen. Hierbij is één stroming de afgelopen decennia erg dominant geweest. De doelstellingen van de onderneming zijn erg breed gedefinieerd. Zo stelt de code Tabaksblat: Het in Nederland gehanteerde uitgangspunt is dat de vennootschap een lange termijn samenwerkingsverband is van diverse bij de vennootschap betrokken partijen. De belanghebbenden zijn de groepen en individuen die direct of indirect het bereiken van de doelstellingen van de vennootschap beïnvloeden of erdoor worden beïnvloed: werknemers, aandeelhouders en andere kapitaalverschaffers, toeleveranciers, afnemers, maar ook de overheid en maatschappelijke groeperingen. Het bestuur en de raad van commissarissen hebben een integrale verantwoordelijkheid voor de afweging van deze belangen, doorgaans gericht op de continuïteit van de onderneming. Daarbij streeft de vennootschap naar het creëren van aandeelhouderswaarde op de lange termijn. (Commissie Corporate Governance, 2003, p. 3). Deze woorden geven geen pasklaar antwoord op de richting van een individuele onderneming en de doelstellingen en normen die de onderneming zichzelf oplegt. De onderneming moet zelf doelen en prioriteiten stellen waarbij er altijd sprake is van een bepaalde ambiguïteit doordat er meerdere doelen tegelijkertijd spelen (zie o.a. March, 1987). In het bepalen van de doelen, maar ook in de omgang met de ambiguïteit, maken bestuurders keuzes die vaak meer te maken hebben met de normen van zichzelf en hun omgeving dan met een bedrijfseconomische afweging (Rousseau, 2006). 38 Hieronder ga ik verder in op de vraag hoe de omgang met ondernemingsdoelen wordt beïnvloed door de normen van besluitvormers en normen die in hun omgeving dominant zijn. De normen die de economische wetenschap en bedrijfskunde domineren, beïnvloeden de interpretatie van gebeurtenissen en

3 ons gedrag dat daaruit voortkomt. Daarom is het belangrijk het normatieve karakter van het denken over ondernemingen te analyseren. Op basis daarvan wordt een alternatieve benadering geformuleerd. Hiervoor wil ik eerst laten zien dat het neoliberale marktdenken tot problemen leidt, omdat het geen antwoord geeft op vragen die ontstaan door globalisering en digitalisering. Door de beperkte benadering een eenvoudig middel-doelrelatie en misinterpretatie van de gangbare economische theorie kan het geen antwoord geven op de vraag hoe institutionele verbanden zich ontwikkelen, oftewel het geeft geen antwoord op systeemvragen die worden opgeroepen door de financiële crisis, globalisering en milieuproblemen. Vervolgens wordt de relatie gelegd tussen neoliberaal denken, de economische wetenschap en de bedrijfskunde. De neoklassieke economische benadering heeft geleid tot een herwaardering van de Tayloristische opvatting van organiseren, een opvatting die wordt gekenmerkt door een beperkt rationalisme. Dit neoliberale en neoklassieke denken past bij de principal-agent theorie waarin het gaat om rationale partijen die elkaar wantrouwen. Hierop is het aandeelhoudersdenken gebaseerd en wordt alles terug herleid tot contractuele en meetbare prestaties die door financiële prikkels (bonussen) kunnen worden afgedwongen. Dit zogenaamde principal-agent denken staat haaks op de traditie in Europa, met name in Scandinavië (Nordic-model) en het Rijnlandse model (Nederland, Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland). De tweedeling tussen het Amerikaanse marktmodel en het Europese sociale marktmodel heeft belangrijke methodologische en praktische consequenties. De ontkenning van de ambiguïteit van informatie en het belang van sociale processen kunnen een lange termijn duurzame ontwikkeling van onderneming en maatschappij belemmeren. 1. Hoe het marktdenken het denken over ondernemingen beïnvloedt Albert (1991) is een van de eersten die een tegenstelling benoemt tussen Anglo-Amerikaans denken en Rijnlands denken. Hij relateert deze tegenstelling zowel aan het economische verkeer in het algemeen als aan ondernemingsbestuur. Op beide gebieden heeft het Anglo-Amerikaanse, neoliberale marktdenken de afgelopen dertig jaar gedomineerd (Hovens e.a., 2012). De kern van het neoliberale marktdenken is terug te herleiden tot de neoklassieke economie die veronderstelt dat 1) rationele, egoïstische individuen streven naar 2) maximale behoeftebevrediging op een 3) markt waarin volledige informatie mogelijk is en die 4) tendeert naar evenwicht (De Graaf en Williams, 2009). Binnen deze constellatie kan de markt het beste bepalen waarin wordt geïnvesteerd en moet de overheid alleen het speelveld bewaken, maar zelf niet investeren in marktontwikkelingen. Dit heeft bijvoorbeeld geleid tot de nadruk 39

4 op marktwerking op maatschappelijk niveau en aandeelhouderswaarde en bonusbeloningen op bedrijfsniveau. Op het overheersende marktdenken komt steeds meer kritiek, met name door de financiële crisis. Stiglitz (2004, 2010) spreekt over marktfundamentalisme. Ook bij toezichthouders dringt dit inzicht langzaam door. Greenspan, voormalig hoofd van de Amerikaanse Centrale Bank, stelde in 2008 dat het marktdenken tekortschiet omdat het naïef is over de mate waarin marktpartijen zichzelf corrigeren (Andrews, 2008). Jensen (2009), vooraanstaand bedrijfseconoom en voorvechter van het denken in aandeelhouderswaarde, stelt dat economen het belang van ethiek op de markt hebben onderschat. Ook de Engelse toezichthouder op de financiële markten stelt dat de assumpties onder marktbeleid te beperkt zijn (Turner, 2009). Steeds vaker wordt het Rijnlandse model als alternatief naar voren geschoven (Bakker e.a., 2005). Belangrijkste verschil tussen beide modellen of ideaaltypen is dat in het ene model sociale relaties en intrinsieke motivatie belangrijk zijn, terwijl het Anglo-Amerikaanse model naadloos aansluit bij het economische denken (zie onderstaande tabel). Ook is in de modellen de tegenstelling tussen de X-theorie en Y-theorie terug te zien (Hovens e.a., 2012). In de Rijnlandse benadering van economie gaat het naast geld ook om persoonlijke relaties en maatschappelijke waarden. Langetermijnrelaties zijn cruciaal en soms moet in zaken worden geïnvesteerd die niet direct geld opleveren, maar sociaal wenselijk zijn. Hierin is het sociale marktmodel, een synoniem voor het Rijnlandse model, leidend. Economische ontwikkeling dient een maatschappelijk doel en bedrijven zijn van alle stakeholders. Tabel 1. Vermeende tegenstelling tussen het Anglo-Amerikaanse en het Rijnlandse bedrijfsmodel Mensbeeld ANGLO-AMERIKAANS Individualisme, eigen belang Nuttigheid van de mens RIJNLANDS Solidariteit, verantwoordelijkheid Waardigheid van de mens Overheersend bestuurmechanisme Contract Vertrouwen Rationaliteit Doelrationaliteit Waarderationaliteit Gericht op Korte termijn winst: - shareholders value - geld is macht - may the best man win - win-lose - economisch doeltreffend - maximaal rendement Lange termijn continuïteit en vertrouwen: - tevreden klanten - tevreden werknemers - tevreden aandeelhouders - win-win - sociaal doeltreffend - vertrouwen en loyaliteit Arbeid Is een kostenfactor Heeft een sociale component Motivatie Extrinsiek (geld, incentives ) Intrinsiek (werkinhoud) Beloning afhankelijk van Productiviteit Functie, vakmanschap (Hovens e.a. 2012) 40

5 2. Marktdenken ontkent belang sociale relaties in omgang met ambiguïteit van ondernemingen 1 MARKTDENKEN EN SOCIALE RELATIES Het neoliberale, Anglo-Amerikaanse marktdenken is dominant geworden door maatschappelijke ontwikkelingen. Noord-Amerikaanse en Europese economieën werden in de jaren zeventig van de vorige eeuw geconfronteerd met felle concurrentie uit Azië, voornamelijk uit Japan en later ook uit Taiwan, Zuid-Korea, Maleisië en Singapore. Beleidsmakers werden zich hierdoor bewust van de inflexibiliteit van (grote) ondernemingen, met name van een aantal grote industrieën. Onderwijl leidde het economische stimuleringsbeleid van overheden (overheidssteun, zoals aan Rijn-Schelde-Verolme (RSV)) niet tot een effectief antwoord op de internationale concurrentie en liepen begrotingstekorten op. In deze constellatie ontwikkelden economen, zoals Milton Friedman, een alternatief gebaseerd op het traditioneel/klassiek economisch denken, waarin de overheid een minimale rol in de economie zou moeten hebben. Binnen dit neoklassiek denken had de overheid alleen tot taak optimale voorwaarden te creëren voor een goede marktwerking. Met de ideeën van Milton Friedman slaagden politici als Ronald Reagan en Margaret Thatcher er in een aantal structurele wijzigingen door te voeren in hun economieën. Zo doorbrak Thatcher de macht van de vakbonden en werden industrietakken ingrijpend gereorganiseerd. In de jaren tachtig was het marktdenken ontegenzeggelijk ideologisch van aard. Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 werd marktdenken leidend in het denken over de inrichting van economie en maatschappij en raakt het ideologische debat naar de achtergrond. In Europa kreeg de economische unie een belangrijke impuls gebaseerd op het idee van één vrije interne Europese markt, terwijl de sociale zekerheid, belastingen en andere overheidsbeleid nog steeds nationaal werden georganiseerd. Ook buiten westerse landen werd het marktdenken overheersend, met name door het werk van de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (Stiglitz 2004). In het marktdenken moet concurrentie er uiteindelijk voor zorgen dat het algemeen belang wordt gediend. Ondernemers of werknemers die niet interessant zijn op de markt, moeten op zoek naar een andere positie. Het marktmodel met zijn Anglo-Amerikaanse ondernemingsmodel, met de nadruk op aandeelhouders, is hierin leidend. Met name economen die onderzoek doen naar de bestuurs- en governancesystemen, de juridische systemen waarin ondernemingen 41

6 functioneren, stellen keer op keer dat Anglo-Amerikaanse governancesystemen beter zijn dan andere systemen (La Porta c.s., 1999 en 2008). De neoklassieke theorie ging ook steeds meer het denken over ondernemingen beïnvloeden, hetgeen leidde tot een eenzijdige nadruk op de financiële belangen van aandeelhouders (De Graaf en Williams, 2009). In deze economische visie staat de erkenning door Berle en Means (1932) centraal dat er een scheiding is van eigendom en controle in de moderne (Amerikaanse) onderneming. Binnen de principal-agency theorie van Berle en Means staat het belangenconflict tussen aandeelhouders (de principal) en management (de agent) centraal. Beiden streven naar maximale behoeftebevrediging en daarmee hebben zij conflicterende belangen. In de regelgeving van een land en in de bestuursstructuur van een onderneming moet dit belangenconflict zo worden georganiseerd dat beide partijen elkaar kunnen corrigeren als dit nodig is. Hierin is het belang van de aandeelhouder, de kapitaalverschaffer leidend. Zij hebben recht op volledige informatie en moeten het management naar huis kunnen sturen. Andere belanghebbenden, stakeholders, hebben geen rol. Het gaat om twee partijen en niet om de maatschappij als geheel. Niet voor niets staat Thatcher bekend om de uitspraak dat de maatschappij niet bestaat en dat er alleen individuen zijn. GEEN AMBIGUÏTEIT De ontkenning van het belang van sociale relaties gaat gepaard met de ontkenning van de ambiguïteit van informatie in de woorden van March (1987). Alles is in principe meetbaar, eenduidig en voor een interpretatie vatbaar. Deze onjuiste aanname is een belangrijke achter de neiging in de economie alles tot één dimensie terug te brengen (Andrikopoulos, 2013), waarbij met name efficiency (nutsmaximalisatie) uitgedrukt in financiële termen belangrijk is. Daarmee lijkt de organisatiedoelstellingen zich te verengen tot een doel waarin alles samenkomt. Deze vereenvoudiging maakt onderzoek eenvoudiger, maar doet tekort aan een realiteit die veel complexer is, het doet tekort aan de ambiguïteit die besluitvorming kenmerkt (March, 1987; Hall, 2010). Net zoals we van een timmerman die een huis bouwt verwachten dat hij meer kan dan een spijker in het hout slaan, wordt bijvoorbeeld ook van een belegger verwacht dat hij meer kan dan geld tellen. De kwaliteit van het werk wordt door een keur aan werkzaamheden bepaald. Een belegger moet vaak hele grote en complexe afwegingen maken. Hij moet zijn zakenrelaties leren vertrouwen, hij moet hun inschattingsvermogen leren vertrouwen, hij moet rekening houden met stakeholders en wettelijke interpretaties en heeft te maken met opdrachtgevers die hem een bepaalde verantwoordelijkheid hebben gegeven. Te midden van dit spanningsveld moet hij als persoon overeind blijven. 42 Kortom, in wetenschappelijk onderzoek in de economie maar ook daarbuiten wordt de werkelijkheid vaak vereenvoudigd en daarmee worden afwegingen, bijvoorbeeld van ethische aard, niet meegenomen in de analyse. Van-

7 uit de theorie en methodologie is een dergelijke afbakening noodzakelijk, maar wanneer het gaat om de beantwoording van vragen in de praktijk leidt dit tot belangrijke tekortkomingen. 3. Onderneming als nexus of contracts Door de aanname dat informatie over economische ontwikkeling eenduidig is, kan de onderneming worden teruggebracht tot nexus of contracts, een verzameling contracten. Hierbij is de aanname dat al die contracten uiteindelijk te herleiden zijn tot de belangen van de belanghebbenden in een onderneming. Werknemers, consumenten en andere maatschappelijke belangen hoeven daarmee verder geen aandacht meer te krijgen in het ondernemingsbestuur voor zover het de winst niet bedreigt en een bedrijf zich aan zijn wettelijke verplichtingen houdt, zo stelt bijvoorbeeld Jensen (2002). Oorspronkelijk waren economen genuanceerder over het doel van de onderneming en de daaraan verbonden meetproblematiek. Zo stelde Eugene Fama, recent winnaar van de Nobelprijs, in 1980 dat aandeelhouders niet moeten worden gezien als eigenaren van de onderneming, maar als eigenaren van het kapitaal van de onderneming. Elke factor in een onderneming is eigendom van iemand anders. Ook plaatste hij vraagtekens bij de onderneming als verzameling contractuele relaties. Aandeelhouders kunnen, als zij met velen zijn, ondanks hun contractuele rechten maar een beperkte invloed op een onderneming uitoefenen. Hierbij wijst hij op het belang van andere contracten die minstens zo belangrijk kunnen zijn, zoals het contract tussen managers en aandeelhouders. Daarnaast wijst Fama op het feit dat het marktdenken onterecht geen aandacht heeft voor korte- en langetermijnbelangen. Als het zo zou zijn dat markten zorgen voor een efficiënte en intelligente verdeling van kapitaal, zou er geen verschil kunnen worden gemaakt tussen de korte- en langetermijnperspectieven. Daarmee maakt marktdenken het onmogelijk het gedrag van managers goed te evalueren en zijn de aandeelhouders machteloos. Door een te grote nadruk op regelgeving is het belang van sociaal-maatschappelijke factoren naar de achtergrond geraakt. Dit zeggen niet alleen rabiate critici van het neoliberale denken, maar ook leidende juristen en economen die verantwoordelijk zijn geweest voor het financiële systeem zoals dat zich heeft ontwikkeld, bijvoorbeeld de jurist Posner ( 2009) en econoom Solow (2009). Kern van de kritiek is dat de rol van stabiele maatschappelijke structuren en verantwoord gedrag van personen op de markt wordt onderschat. Het blijkt dat zakelijke relaties meer zijn dan bilaterale overeenkomsten (contracten) binnen een stabiele omgeving, de institutionele context. Politieke, technologische, culturele en ethische invloeden zijn ten onrechte gezien als stabiel (ceteris paribus). In de praktijk zijn dergelijke nuances echter niet erkend (Stiglitz, 2004; Turner, 2009; De Graaf en Williams, 2009). 43

8 AMBIGUÏTEIT IN SOCIALE PROCESSEN VRAAGT OM REFLECTIE Om de sociaal-maatschappelijke dynamiek en ambiguïteit rond ondernemingen goed te begrijpen, ontstaat in verschillende stromingen in de economie een toenemende belangstelling voor reflectieve processen, de ervaring dat de sociale werkelijkheid zich vormt naar aanleiding van de beelden die betrokkenen ervan hebben. Zo stellen zowel Soros (2008) als Taleb (2007) dat regelgevers er geen rekening mee houden dat marktpartijen hun eigen werkelijkheid creëren en versterken. Ook de meeste economische onderzoekers nemen nog steeds aan dat ze de werkelijkheid beschrijven en voorspellen en voorbijgaan aan het feit dat een economisch cijfer bepaald gedrag oproept. Zo zal een groeicijfer van de economie, ondernemers sneller aanzetten tot een investering, waarmee zij de economische groei nog eens verder stimuleren. Naast Soros en Taleb, beiden beleggers, is ook vanuit innovatieperspectief (e.g. Nooteboom, 2000, 2004) en vanuit methodologisch perspectief (Hands 2001, 2013; Andrikopoulos, 2013) vergelijkbare kritiek op het overheersende economische denken. Ook zij stellen dat de economische wetenschap en de bedrijfseconomie veranderingsprocessen negeren. Een deel van de sociale werkelijkheid wordt gevormd in sociale constructie, doordat mensen hun werkelijkheid interpreteren en leren van gebeurtenissen. Het feit dat de marktpartijen niet alleen inspelen op marktontwikkelingen, maar er ook vorm aan geven, is een gegeven dat niet te begrijpen is binnen de huidige aannames die economen hanteren. Voortdurend wordt geprobeerd economische en maatschappelijke ontwikkelingen binnen een beperkt denkkader te brengen en is er geen aandacht voor hoe dit denkkader bepaalt hoe we de werkelijkheid zien. De miskenning van reflectieve processen door de neoklassieke economie leidt tot twee problemen: Ten eerste kunnen economische en maatschappelijke ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld de huidige financiële crisis, niet (volledig) worden begrepen. De economische theorie kan niet omgaan met grote gewenste en ongewenste maatschappelijke veranderingen. Daarmee worden beleidsmakers op een dwaalspoor gebracht. Ten tweede leidt het tot miskenning van groepsprocessen, dat sociale en culturele ontwikkelingen en processen geen rol meer spelen en hiermee verdwijnt elke gevoeligheid voor, en elk inzicht in de rol van ethiek, van waarden en normen. Economen zijn alleen geïnteresseerd in objectieve, meetbare en a-historische feiten die worden beschreven en geanalyseerd vanuit een beperkt neoklassieke benadering en een daaraan gekoppelde modelmatige, kwantitatieve taal. 44 Dit verklaart mede dat alternatieve manieren van het inrichten van markten en bedrijven, zoals bijvoorbeeld de institutionele theorie gepresenteerd door Hodgson (1988), met een aandacht voor cruciale sociale verbanden en netwerken, weinig aandacht krijgen van beleidsmakers. Een belangrijke conse-

9 quentie hiervan is dat er weinig aandacht is voor de spanning tussen kortetermijneffecten en langetermijneffecten van beleid binnen de a-historische benadering van de economie zijn. Het belang van langetermijnsamenwerking tussen bijvoorbeeld aandeelhouders, werknemers en overheden wordt niet erkend. Dat markten ten prooi kunnen vallen aan kortzichtigheid en dat daarbij maatschappelijke schade kan ontstaan, is geen onderwerp, eenvoudigweg omdat dergelijke complexe relaties tussen verschillende partijen niet te modelleren zijn. De normatieve voorkeur is verbonden aan methodologische voorkeuren. Met de neoklassieke aanname van rationele egoïstische individuen is modelleren wel mogelijk. Door de ideologische stellingname en methodologische beperkingen worden ondernemingsmodellen zoals die voorkomen in Europa en andere landen miskend. Er is geen aandacht voor systemen die streven naar stabiele sociale banden voor de lange termijn, simpelweg omdat deze sociale verbanden niet worden meegenomen in de analyse binnen het neoklassieke denken. Er wordt wel gekeken naar de prestaties van individuele bedrijven en landen, maar niet naar de sociale verbanden in een bedrijf en tussen bedrijven en andere organisaties in een land. Het is opvallend dat veel Nobelprijswinnaars in de economie in de afgelopen decennia het belang van maatschappelijke structuren wel bevestigen, zonder dat zij hierbij het raamwerk ter discussie stellen. Wat dit betreft is Stiglitz een uitzondering wanneer hij spreekt over marktfundamentalisme en de noodzaak van een nieuw economisch paradigma (2010). Ostrom (2009) stelt niet het economisch denken ter discussie, maar wel met haar pleidooi voor de studie van polycentric governancestructuren dat economen aandacht moeten krijgen voor de context waarin economische ontwikkeling plaatsvindt. Met deze conclusies wordt de vraag relevant hoe te komen tot een benadering van economische activiteit waarin complexe maatschappelijke structuren en reflectiviteit wel een plaats hebben. 4. Reflectie en netwerkdenken als nieuw economisch uitgangspunt Bovenstaande kritiekpunten zijn niet helemaal nieuw. De normatieve kant van managementdenken is al eerder beschreven (e.g. Noorderhaven, 1986) en ook de Amerikanisering van de economie en bedrijfskunde is bekend (zie o.a. Karsten en Van Veen, 1998). Ook aan de gevolgen hiervan is aandacht besteed. Strikwerda (2010) beargumenteert bijvoorbeeld dat adviseurs het vertrouwen in hun beroepsgroep ondermijnen, omdat ze vanuit een te beperkt kader opereren en daarbij niet in staat zijn te reflecteren. Door een engrationele benadering van de efficiency dragen veel adviseurs niet meer bij aan ontwikkeling en groei, maar creëren ze een soort vervreemde, verweesde or- 45

10 ganisatie met anorexia. Hiermee doet de sector zichzelf de das om, want zij is juist groot geworden door de mens in de organisatie centraal te stellen. Pas recentelijk begint echter de maatschappelijke impact van het beperkte economische perspectief duidelijk te worden, oftewel het marktdenken. Hiermee zijn we terug bij een bekend thema in de bedrijfseconomie en bedrijfskunde. Wanneer we aannemen dat winst niet de enige doelstelling van een onderneming is, kunnen we weinig meer zeggen over waar een onderneming dan wel naar moet streven (zie o.a. Jensen, 2002). De economie en bedrijfskunde leren momenteel weinig over hoe een bedrijf bijvoorbeeld verschillende belangen van stakeholders aan zich moet binden. Ooit heeft de Nederlandse wetgever het probleem van de meerdere doelstellingen van de onderneming opgelost door de raad van commissarissen verantwoordelijk te maken voor de continuïteit van de onderneming. Deze vage formulering biedt rechters en andere toezichthouders de mogelijkheid te beoordelen of de directie en raad van commissarissen goede afwegingen hebben gemaakt. Naar mijn idee kan het woord continuïteit worden vervangen door de duurzaamheid van de onderneming. Hiermee wordt de onderneming niet een idealistische organisatie, maar een samenwerkingsverband van belanghebbenden die langetermijndoelstellingen wil bereiken. Kapitaalverschaffers zijn hierbij belangrijk en verdienen een goed rendement, maar slagen daar alleen in met de andere belanghebbenden. De onderneming als complex samenwerkingsverband waarbij een precieze definitie altijd normatief is en daarmee moeilijk is vast te leggen zoals natuurwetenschappen fenomenen definiëren sluit aan bij een aantal andere benaderingen van de economie zoals die in de bedrijfskunde de afgelopen decennia zijn ontwikkeld. Waar Ostrom (2009) in de economie opgang heeft gemaakt met haar denken in netwerken, is dit in de bedrijfskunde al veel langer en breder een belangrijk aandachtsgebied (e.g. Nooteboom, 2000). Naast de stakeholdertheorie definieren verschillende andere richtingen economische relaties niet alleen op basis van contracten tussen individuen, maar ook op basis van netwerken, sociale behoeften zoals zingeving, erkenning en vertrouwen. In dit netwerkdenken bevindt de individuele actor zich in een groep of in groepen, is maar in beperkte mate rationeel en laat zich sterk leiden door de groep en houdt ook rekening met het groepsbelang. Daarmee is in de bedrijfskunde reflectie zelfs cruciaal, omdat een individu die zich tot een groep wil verhouden ook met belangen buiten hem rekening moet houden. 46 Institutionele benaderingen binnen economie en bedrijfskunde hebben meer aandacht voor afstemmingsprocessen en daarmee voor dialoog, cruciaal voor reflectie. Regelgeving bijvoorbeeld op het gebied van ondernemingsraden probeert ook met name overleg te bevorderen en zo sociale relaties te ver-

11 stevigen. Volgens de theorie ontstaan juist in dergelijke directe beïnvloedingsmechanismen, kortom overlegstructuren, de mogelijkheden voor waardeoverdracht. Er ontstaat zo een mate van flexibiliteit wanneer de partijen de kwaliteit van de dialoog boven regels en andere formele procedures en posities stellen. In het netwerkdenken is aandacht voor de ontwikkeling van de groep, of dat nu een bedrijf is of de maatschappij. Binnen dit perspectief kunnen markten niet worden beschouwd als waardevrij, zoals dat geponeerd wordt voor de marktsystemen en in de neoklassieke theorie. Alle partijen/actoren moeten bepaalde normen hoog houden ondanks dat ze niet in de wet zijn vastgelegd en die kunnen conflicteren. De partijen kunnen alleen compromissen blijven sluiten wanneer ze het netwerk in stand houden en ze uit hun individualistisch eigenbelang op korte termijn stappen. Ze moeten gezamenlijk goede beslissingen nemen en daarom moeten ze rekening houden met verschillen in waardering, met verschillen in waarden. Waar de neoklassieke theorie alleen aandacht heeft voor de transactie tussen twee partijen, kijkt het netwerkdenken ook naar andere belanghebbenden, andere stakeholders voor wie een economische transactie tussen twee individuele partijen van belang kan zijn. Dit kan worden gerelateerd aan de pleidooien voor meer reflectie in economisch handelen (Nooteboom, 2000, 2004; Soros, 1998, 2008; Taleb, 2007). Reflectiviteit is zowel het inzicht dat wat wij denken en verwachten gevolgen heeft voor wat we doen als het besef dat de huidige ontwikkelingen door kritisch denken overzien kunnen worden. Verwachtingen kunnen self-fulfilling prophecy s worden en leiden tot irrationeel kuddegedrag. Financiële cijfers zijn bijvoorbeeld niet alleen een afspiegeling van de werkelijkheid, maar financiële markten vormen op basis van die cijfers ook een bepaalde werkelijkheid. Deze reflectie is georganiseerd in de dialoog die economische actoren met elkaar hebben. Hovens c.s. (2012) suggereren dat dit het beste georganiseerd is in Noord-Europa. In de wetten in deze landen is het netwerkdenken, dat zo kenmerkend is voor sociale markteconomieën, geëxpliciteerd. Er is een model ontstaan waarbij economische actoren in overleg moeten gaan met andere stakeholders. Op dat moment worden ze geconfronteerd met andere belangen en inzichten. Door bijvoorbeeld werknemers in de gelegenheid te stellen het bedrijfsbeleid met het management te bespreken, krijgen zowel medewerkers als managers een bredere kijk op hun bedrijf én ze worden op hun verantwoordelijkheid gewezen dat ook zij verantwoordelijk zijn voor de continuïteit van de onderneming. Reflectiviteit wordt mogelijk gemaakt door het organiseren van dialoog. Wanneer partijen in netwerksystemen hun relaties Anglo-Amerikaans gaan benaderen, wanneer marktwaarden (laagste prijs) en contracten te belangrijk worden, dan pas ontstaat lethargie. In een systeem dat is gebaseerd op sociale relaties moet de kwaliteit van die relaties vooropstaan, niet het volgen van regels en procedures. 47

12 Het ontkennen van het belang van reflectiviteit in het marktdenken kan ook verklaren waar de toename aan regelgeving vandaan komt. Doordat de wetgever alles op individueel transactieniveau wil regelen binnen het neoklassieke denken en geen aandacht heeft voor afstemmingsprocessen waarin collectieven een rol spelen, moet voor elke uitzondering een nieuwe wetsregel komen. Het netwerkperspectief op sociaal-economische ontwikkeling is in lijn met Scherer en Palazzo (2010). In hun pleidooi stellen zij dat ondernemingen en hun belanghebbenden (stakeholders) zich op een andere manier moeten organiseren nu de rol van de staat in een globaliserende wereld niet meer eenduidig is (niet alles kan nog binnen landsgrenzen worden geregeld). Hierbij is het belangrijk een open gesprek te voeren over welke normen en waarden daarin leidend moeten zijn voor de onderneming. 5. Conclusie Het neoliberale denken heeft de afgelopen drie decennia een enorme invloed gehad op het denken over relaties in de economie. Dit heeft ook belangrijke gevolgen gehad voor andere stromingen dan de economische wetenschap, zoals de bedrijfskunde. Omdat normativiteit werd genegeerd ontstond een eng-rationele benadering van economische processen. Dit werd zelfs de maatschappelijke norm. De financiële crisis maakt duidelijk dat deze benadering grote problemen kent. Sociale relaties en de ambiguïteit van besluitvorming worden ontkend. Meer aandacht voor normativiteit in ondernemingen en het economische verkeer maakt het mogelijk verschillende opvattingen en emoties aan elkaar te verbinden en daarmee kortetermijnbelangen te overstijgen. Niet langer wordt geredeneerd vanuit nutsmaximalisatie, maar wordt geprobeerd een lonkend perspectief te creëren voor alle belanghebbenden bij een onderneming. Het gaat om leiderschap waarbij verschillende doelen worden bereikt. Wanneer begrippen en doelstellingen te snel concreet en meetbaar worden gemaakt, dreigt het gevaar dat een simpele oplossing erger is dan de kwaal. Economische wetenschappers en beleidsmakers kunnen van bedrijfskundigen, zoals Simon en March, leren hoe sociale processen en reflectie een plaats kunnen krijgen in de analyse van economische processen. Alleen wanneer deze begrippen aandacht krijgen zijn bijvoorbeeld vragen rond de ethiek in het bankwezen en de noodzaak van een meer duurzame economie hanteerbaar te maken. Wat hierbij frappant blijft, is dat economen 35 jaar na de Nobelprijsrede van Herbert Simon nog steeds niet daadwerkelijk met zijn denkbeelden aan de slag zijn. 48

13 Literatuur Noot 1. Deze paragraaf is voor een deel gebaseerd op de bijdrage van de auteur aan het boek Noord-Europa als rolmodel, Hovens e.a In dit artikel worden deze paragrafen verder uitgewerkt door de normativiteit in de aannames van de economie als wetenschap te analyseren. Albert, M. (1991). Capitalisme contre Capitalisme. Parijs: Editions du Seuil. Andrikopoulos, A. (2013). Financial economics: Objects and methods of science. In Cambridge Journal of Economics, 37(1), pp Andrews, Edmund L. (2004). Greenspan Concedes Error on Regulation. New York: New York Times. Bakker, P., Evers, S., Hovens, N., Snelder, H., & Weggeman, M., (2005). Het Rijnlands model als inspiratiebron. In HMR, 103, pp Berle, A., & Gardiner, C. Means (1932). The Modern Corporation and Private Property. New York: Macmillan Publishing Co. Fama, E.F. (1980). Agency Problems and the Theory of the Firm. In Journal of Political Economics, 88, pp Freeman, R.E. (1984). Strategic management: a stakeholder approach. Boston: Pitman. Graaf, F.J. de (2003). Een institutionele benadering van verantwoord ondernemen. In Filosofie in Bedrijf, 3, pp Graaf, F.J. de, & Herkströter, C.A.J. (2007). How corporate social performance is institutionalised within the governance structure: The Dutch corporate governance model. In Journal of Business Ethics, 74(2), pp Graaf, F.J. de, & Williams, C. (2009). The Intellectual Foundations of the Global Financial Crisis: Analysis and Proposals for Global Reform. In UNSW Law Journal, 32(2), pp Granovetter, M. (1983). The Strength of Weak Ties: A Network Theory Revisited. In Sociological Theory, 1, pp Hall, M. (2010). Accounting information and managerial work. In Accounting, Organizations and Society, 35(3), pp Hands, D.W. (2001). Reflection without Rules, Economic methodology and Contemporary Science Theory. Cambridge, Cambridge University Press. Hands, D.W. (2013). Introduction to symposium on reflexivity and economics: George Soros s theory of reflexivity and the methodology of economic science. In Journal of Economic Methodology, 20(4), pp Harris, J.D., & Freeman, R.E. (2008). The impossibility of the separation thesis. In Business Ethics Quarterly, 18, pp Hodgson, G. (1988). Economics and Institutions: A Manifesto for a Modern Institutional Economics. Cambridge; Polity Press. Hovens, N., Graaf, F.J. de, & Blom, H. (2012). Noord-Europa als rolmodel, Succesvol ondernemen in een globaliserende economie. Assen: Koninklijke Van Gorcum. 49

14 50 Jensen, M.C. (2002). Value Maximization, Stakeholder Theory, and the Corporate Objective Function. Journal of Applied. In Corporate Finance, pp Available at SSRN: id= or doi: /ssrn Jensen, M.C. (2009). Foreword-Moral Markets: The Role of Values in Free Enterprise. Gruter Institute Project on Free Enterprise & Values, zie ssrn.com/abstraact= Jensen, M.C., & Erhard, W. (2011). A Value-Free Approach to Values (PDF File of Powerpoint Slides). Harvard Business School NOM Unit Working Paper No Available at SSRN: Karsten, L., & Veen, K. van (1998). Managementconcepten tussen feit en vluchtigheid. Assen: Koninklijke Van Gorcum La Porta, R., Lopez, F. de, & Schleifer, A. (1999). Corporate Ownership Around the World. In Journal of Finance, 24, pp March, J.G. (1987). Ambiguity and accounting: the elusive link between information and decision making. In Accounting, Organizations and Society, 12(2), pp Noorderhaven, N.G. (1986). Onderzoek van organisatiestrategie: Op zoek naar een theoretisch uitgangspunt. In M&O Tijdschrift voor Management en Organisatie, 1, pp Nooteboom, B. (2000). Learning and Innovation in Organizations and Economies. Cambridge: Cambridge University Press. Nooteboom, B. (2004). Governance and Competence: How Can They Be Combined? In Cambridge Journal of Economics, 28, pp Ostrom, E. (2009). Beyond markets and States: Polycentric governance of complex economic systems. In Nobel Lecture, 8 December Posner, R. (2009). A Failure of Capitalism: the Crisis of 08 and the Descent into Depression. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Purnell, L.S., & Freeman, R.E. (2012). Stakeholder Theory, Fact/Value Dichotomy, and the Normative Core: How Wall Street Stops Ethics Conversation. In Journal of Business Ethics (first online 3 july 2012). Rousseau, D.M. (2006). Is there such a thing as evidence-based management? In Academy of Management Review, 31(2), pp Ryan, L.V., Buchholtz, A.K., & Kolb, R.W. (2010). New Directions in Corporate Governance and Finance: Implications for Business Ethics Research. In Business Ethics Quarterly, 20:4 (October 2010), pp Scherer, A.G., & Palazzo, G. (2010). The new political role of business in a globalized world: A review of a new perspective on CSR and its implications for the firm, governance and democracy. In Journal of Management Studies, 48:4, pp Simon, H.A. (1979). Rational decision making in business organizations. In The American Economic Review, 69(4), pp Solow, R. (2009). How to Understand the Disaster. In The New York Review of Books, 56/8. Soros, G. (2008). The New Paradigm for Financial Markets. The Credit Crisis of 2008 and What it Means. New York: Public Affairs.

15 Stiglitz, J. (2004). Capital-Market Liberalization, Globalization, and the IMF. In Oxford Review of Economic Policy, 20(1), pp Stiglitz, J. (2010). Needed: A new economic Paradigm. In Financial Times. Strikwerda, H. (2010). De rol van de organisatieadviseur in de eenentwintigste eeuw. In M&O Tijdschrift voor Management en Organisatie, 64(6), pp Taleb, N.N. (2007). The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable. New York: Random House. Turner, A. (2009). The Turner Review: A Regulatory Response to the Global Banking Crisis. In Financial Services Authority. other/turner review.pdf Williamson, O. (2000). The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead. In Journal of Economic Literature, 38, pp