Typologie en beheer van soortenrijke cultuurgraslanden

Transcriptie

1 Typologie en beheer van soortenrijke cultuurgraslanden Heidi Demolder Yves Adams Desiré Paelinckx instituut voor Instituut voor Natuurbehoud

2 Wijze van citeren/how to cite: Demolder H., Adams Y. & Paelinckx D., Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud , Brussel. Demolder H., Adams Y. & Paelinckx D., Typology and management of species-rich grasslands. Report of the Institute of Nature Conservation (Series B) , Brussels. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Colofon Auteurs: Heidi Demolder, Yves Adams en Desiré Paelinckx Instituut voor Natuurbehoud Kliniekstraat Brussel Stuurgroepleden: Van Gijseghem Dirk, Stieperaere Maarten, Bollen Bart, Dobbelaere Toon, De Schryver Hans, Bogaert Geert, Schoenmakers Marian en Nys Rudy Foto s: Yves Adams Verantwoordelijke uitgever: Eckhart Kuijken Algemeen directeur van het Instituut voor Natuurbehoud Opmaak en druk: Katrien Van den Broeck, Carine Wils & Helen Blow Drukkerij van de Vlaamse Gemeenschap, departement LIN D/2003/3241/027 ISBN NUR 941 Kostprijs : 8 EUR (plus 5 EUR verzendingskosten voor 1 tot 5 exemplaren) Hoe bestellen? Door een storting te doen op rekening op naam van het Eigen Vermogen van het Instiuut voor Natuurbehoud met vermelding van. Rapport Gelieve tegelijkertijd een briefje of mail te sturen t.a.v. Helen Blow, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel (bestellingen@instnat.be). Na ontvangst van uw betaling sturen wij u het rapport op, tesamen met een factuur waarop de vermelding betaald staat. 2003, Instituut voor Natuurbehoud, Brussel gedrukt op gerecycleerd, chloorvrij papier. Instituut voor Natuurbehoud Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel info@instnat.be website: tel : fax :

3 7\SRORJLHHQEHKHHUYDQVRRUWHQULMNH FXOWXXUJUDVODQGHQ +HLGL'HPROGHU <YHV$GDPV 'HVLUp3DHOLQFN[ Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud In opdracht van Programma Beleidsgericht Onderzoek: PBO-project 98/39/57 Visie voor behoud en herstel van graslanden met natuurwaarden

4

5 Inhoudsopgave,QKRXGVRSJDYH 6DPHQYDWWLQJ 6XPPDU\,QOHLGLQJ 1.1 Probleemstelling Wat zijn soortenrijke cultuurgraslanden? Doelstellingen DWHULDDOHQPHWKRGH 2.1 Selectie soortenrijke cultuurgraslanden en onderzoekspercelen Biotische gegevens HOGZHUN 2SQDPHVYDQDQGHUHRQGHU]RHNHUV 2.3 Abiotische gegevens :DDUQHPLQJHQRSKHWWHUUHLQ %RGHPNDUDNWHULVWLHNHQ $XWHFRORJLVFKHJHJHYHQV %HKHHU /LJJLQJWHQRS]LFKWHYDQGHHFRUHJLR V 2.4 Beleidsmatige data Input gegevens en opbouw databank Verwerking &OXVWHULQJ7:,163$1 $IEDNHQLQJJUDVODQGW\SHV 2UGLQDWLH 6\QWD[RQRPLVFKHSODDWVLQJ $QDO\VH 3.1 Twinspan Ordinatie UGLQDWLHRSGHYROOHGLJHGDWDVHW 2UGLQDWLH]RQGHU=LOWHUXVW\SH=RPSUXVW\SH6FKDSH]XULQJW\SHHQGH PXL]HQVWDDUWJURHS 2UGLQDWLH]RQGHU=LOWHUXVW\SH=RPSUXVW\SH6FKDSH]XULQJW\SH.QRRSNUXLGW\SHRSQDPHVYDQ:HLGHNHUYHOWRUNUXLGHQGHVRRUWHQULMNH YDULDQWYDQ9HOGJHUVWW\SH 3.3 Milieukarakteristieken Maai-indicatiegetallen Verspreiding van de types ten opzichte van de ecoregio s \SRORJLH 4.1 Groepering types op basis van onderlinge overeenkomsten Bespreking van de types FKDSH]XULQJW\SH.QRRSNUXLGW\SH 9HOGUXVW\SH 5HXNJUDVW\SH.DPJUDVW\SH

6 Inhoudsopgave 9HOGJHUVWW\SH *URWHYRVVHQVWDDUWW\SH *HNQLNWHYRVVHQVWDDUWW\SH =RPSUXVW\SH =LOWHUXVW\SH $QDO\VHWHQDDQ]LHQYDQKHWEHOHLG 5.1 Analyse beleidsmatige data *HZHVWSODQ 3ULYDWHHUNHQGHHQ9ODDPVHUHVHUYDWHQHQGRPHLQHQ 9HUGHOLQJYDQGHJHEUXLNVFDWHJRULHsQUHVHUYDDWUHVHUYDDWPHW JHEUXLNVRYHUHHQNRPVWODQGERXZDQGHUHRYHUGHW\SHV %HPHVWLQJVEHSHUNLQJHQ 5.2 Natuurwaarde versus beleidsmatige data Invloed van enkele algemene beheersmaatregelen op de types Vaststellingen en aanbevelingen ten aanzien van het beleid Situering van de graslandtypes in functie van beheerovereenkomsten /LWHUDWXXUOLMVW %LMODJH9HUNODUHQGHZRRUGHQOLMVW %LMODJH6RRUWHQOLMVWHQJHEUXLNWHDINRUWLQJHQ %LMODJH*HRUGHQGHYHJHWDWLHWDEHOOHQ

7 Samenvatting 6DPHQYDWWLQJ Halfnatuurlijke graslanden zijn in het huidige landschap zeer zeldzaam geworden. In het natuurbehoud krijgen die graslanden waar nog een aantal relicten van meer halfnatuurlijke graslanden voorkomen, kortweg soortenrijke cultuurgraslanden, steeds meer aandacht. Het hier voorgestelde onderzoek draagt bij om de kennislacunes over de variatie binnen deze soortenrijke cultuurgraslanden alsook van de ecologische processen die hieraan ten grondslag liggen, in te vullen. In deze context is het ook van belang meer inzicht te verwerven omtrent de typering van soortenrijke cultuurgraslanden en over de factoren en processen die de kwaliteit van elk van deze types beïnvloeden. Dit rapport behandelt een typologie van soortenrijke cultuurgraslanden in Vlaanderen. Het betreft het laatste deelonderzoek in een reeks van drie, uitgevoerd in het kader van het PBO-project Visie voor behoud en herstel van graslanden met natuurwaarden. In het eerste deelonderzoek werd de landbouwkundige waarde van soortenrijke cultuurgraslanden onder begrazingsbeheer onderzocht en in het tweede werden de mogelijkheden voor verweving van landbouw en natuur voor deze graslanden nagegaan *. Voor het opstellen van de typologie werden, verspreid over Vlaanderen, vegetatieopnames gemaakt. Het bepalen van de graslandtypes gebeurde met behulp van TWINSPAN-analyse en ordinatie. In totaal werden tien types afgeleid. Om bodemkarakteristieken van de verschillende types te onderzoeken werd de bodemkaart en data in verband met van nature overstroombare gebieden aangewend. Het aandeel grondwaterafhankelijke plantensoorten per type werd bepaald met de freatofytengetallen van Londo. Om na te gaan in hoeverre de types gekarakteriseerd worden door soorten van stikstofarme en zure bodems werden Ellenbergindicatiegetallen voor stikstof en zuurgraad benut. Aanbevelingen met betrekking tot het beheer van de verschillende types zijn naast literatuurgegevens ook gebaseerd op het aandeel van de verschillende maai-indicatiegetallen. Met behulp van GIS werd de ligging van de types ten opzichte van de ecoregio s en het Gewestplan bepaald. Ook gegevens in verband met bemestingsbeperkingen en het gebruik werden geanalyseerd. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de tien types waarin naast de belangrijkste floristische en abiotische kenmerken ook de meest geschikte beheersvorm wordt weergegeven. Ook gegevens in verband met gewestplanbestemming en gebruik zijn in deze tabel opgenomen. Tussen de verschillende types soortenrijke cultuurgraslanden zijn er duidelijke verschillen in natuurlijkheidgraad, natuurwaarde, beschermingsstatus en actueel gebruik. Uit analyse van beleidsmatige data blijkt dat een groot aandeel van de graslanden uit de meeste types soortenrijke cultuurgraslanden geen groene gewestplanbestemming bezit. Gezien alle types historisch permanent grasland * De resultaten van deze twee laatste deelonderzoeken zijn gepubliceerd in het rapport Visie voor behoud en herstel van graslanden met natuurwaarden. Soortenrijke cultuurgraslanden: landbouwkundige waarden en mogelijkheden tot verweving (Debruyne HWDO 2001).

8 Samenvatting betreffen impliceert dit dat er dus slechts een beperkt deel valt onder verbod op vegetatiewijziging. Ook bescherming als natuurreservaat is bij de meeste types beperkt. Het overgrote deel is dus planologisch niet beschermd. De meeste types zijn evenwel als vrij zeldzame tot zeldzame biotopen te beschouwen. Een aantal types behoren zelfs tot de categorie uiterst tot zeer zeldzaam. Een aantal van de soortenrijkere vormen van de onderscheidden types (Kamgras-, Veldgerst-, Grote vossenstaart-, Zomprus- en Zilte rus-type moeten op zich als halfnatuurlijk grasland gezien worden. Ook het feit dat een aantal soortenrijkere types goede potenties bezitten om te evolueren naar halfnatuurlijke graslanden, illustreert het belang van soortenrijke cultuurgraslanden. Hierdoor verdienen zij evenveel aandacht als halfnatuurlijke graslanden. Gezien de zeldzaamheid van soortenrijke cultuurgraslanden, hun relatief klein aandeel in natuurreservaten en de beperkte juridische bescherming dient het beleid ten aanzien van het behoud en het beheer van deze graslanden passende maatregelen te nemen, rekeninghoudend met de onderlinge verschillen tussen de types. Enerzijds dient in het kader van het gebiedsgericht beleid een actief aankoopbeleid ten aanzien van soortenrijke cultuurgraslanden uitgevoerd te worden. Anderzijds moeten stimulerende maatregelen leiden tot een belangrijke samenwerking met de landbouw. Het beheer van alle types bestaat immers uit een vorm van maaien of begrazen of een combinatie van beide. Verweving met een vorm van agrarische productie ligt voor de hand. Het instrument beheersovereenkomsten dient in deze context maximaal ingezet te worden om soortenrijke cultuurgraslanden in landbouwgebruik, onafhankelijk van hun type, optimaal te beheren. Uit de resultaten van het onderzoek omtrent gebruik blijkt trouwens dat voor een aantal types, landbouwers de belangrijkste doelgroep zijn. Voor een aantal andere types vormen andere gebruikers, die deze graslanden niet beroepsmatig uitbaten, een op zijn minst even belangrijke, maar moeilijker toegankelijke groep. Ook in het kader van de ontwikkeling van gebiedsgerichte toekomstvisies in het ruimtelijk beleid zoals de realisatie van de groene ruimtelijke uitvoeringsplannen en de afbakening van VEN en IVON moeten soortenrijke cultuurgraslanden voldoende aandacht krijgen. Vooral voor de types met relatief hoge actuele natuurwaarden (8 van de 10) is het essentieel dat van elk type een voldoende groot aandeel vertegenwoordigd is in VEN en IVON, alsook in de als reservaat beheerde gebieden.

9 Samenvatting Samenvatting van de kenmerken van de onderscheidden types (geordend in functie van natuurlijkheidgraad); NOG= van nature overstroombare gebieden. type Schapezuring-type Knoopkruid-type Veldrus-type Reukgras-type Zomprus-type Zilte rus-type Kamgras-type Veldgerst-type Grote vossenstaart-type kenmerkende soorten natuurtype grasland Schapezuring, Gewoon struisgras en Gewoon biggekruid rompgemeenschappen van het Verbond van Gewoon struisgras Veldzuring, Gewone kropaar, Knoopkruid en Gewone berenklauw Veldrus, Biezenknoppen, Moerasrolklaver, Egelboterbloem, Hazezegge, Kale jonker en Moerasmuur rompgemeenschappen van het Dotterbloem-verbond Lidrus, Ruige zegge, Reukgras Zomprus, Zilverschoon, Valse voszegge, Pijptorkruid rompgemeenschappen van het Glanshaververbond Zilverschoonverbond Stomp kweldergras, Zilte rus, Melkkruid, Zilt torkruid en Heen Verbond van Engels gras en het Stomp kweldergrasverbond Beemdkamgras, Madeliefje Kamgrasland (en soortenarmere vormen) Veldgerst, Timoteegras Kamgrasland: subassociatie Veldgerst (en soortenarmere vormen) Grote vossenstaart, Zachte dravik Geknikte vossenstaart-type Geknikte vossenstaart, Tijmereprijs, Mannagras Verbond van Grote vossenstaart en rompgemeenschappen rompgemeenschappen van het Zilverschoonverbond BWK ha hu hc ; hj+hc? hp*; hpr*; hp*+da; hpr*+da textuur zand- en lemig zandgronden; niet op zware texturen hydrologie (zeer) droge en matig droge gronden zand- en lemig zandgronden; ook lichtzandleem tot leem, niet op zware texturen zowel droge als matig natte gronden allerlei bodemtypes; niet op zware klei natte tot zeer natte gronden die vaak in NOG liggen; niet op zeer droge gronden allerlei grondsoorten natte tot zeer natte gronden; die vaak in NOG liggen zware kleigronden; uitgeveende gronden hp*+da; hpr*+da; hpr+da zware klei- en kleigronden; uitgeveende gronden hp*; hpr* hp*; hpr* hp*; hpr* hp*; hpr* allerlei grondsoorten; vooral op leem- en zandleemgronden zeer natte gronden die vaak in NOG liggen zowel op droge als zeer natte gronden; die vaak in NOG liggen klei en zware kleigronden; ontbreekt op lichtere texturen natte tot zeer natte gronden die vaak in NOG liggen allerlei grondsoorten, vooral zandleem-, leem, klei- en zware kleigronden matig natte tot natte gronden die soms in NOG liggen trofiegraad voedselarm matig voedselrijk voedselarm matig voedselrijk vrij voedselrijk matig voedselrijk vrij voedselrijk optimaal beheer hooien en/of begrazen hooien; vroeg maaien bij dominantie van bepaalde grassoorten gebruik hoofdzakelijk buiten reservaat, met zowel landbouw als ander gebruik dan landbouw soms in reservaat; deels landbouwgebruik; belangrijk deel wordt niet door landbouw gebruikt begrazen en handhaven hoge waterstand soms reservaat, belangrijk deel landbouw allerlei grondsoorten natte tot zeer natte bodems die vaak in NOG liggen; niet op droge gronden begrazen hooien vroege maaibeurt om dominante grassen terug te deels reservaat; deels landbouw hoofdzakelijk buiten reservaat; vooral landbouwgebruik vooral landbouw; deels reservaat soms in reservaat; het overige deel wordt hoofdzakelijk door de landbouw gebruikt dringen deels reservaat; deels landbouw gewestplan bestemming natuurlijkheids graad groen- als agrarisch gebied vooral in agrarisch gebied vooral in agrarisch gebied vooral in groengebied vooral in agrarisch gebied vooral in groengebied relatief hoge natuurlijkheidgraad zekere natuurlijkheidgraad; relatief hoge natuurlijkheidgraad voor de soortenrijke varianten vooral in agrarisch gebied geringere natuurlijkheids graad; relatief hoge natuurlijk heidgraad (voor de overstroombare graslanden) geringere natuurlijkheidgraad Instituut voor Natuurbehoud 5

10

11 Summary 6XPPDU\ Semi-natural grasslands have become very rare in the present landscape. Grasslands with relic species of semi-natural grasslands, referred to simply as species-rich grasslands, are gradually getting more attention in nature conservation. The study presented here, aims to help to fill the gaps in knowledge about the variation in these species-rich grasslands as well as the ecological processes that underlie this diversity. In this context it is important to gain a clear insight into the typology of species-rich grasslands and into the factors and processes that influence the quality of each type. This report discusses a typology of species-rich grasslands in Flanders. It concerns the final research project in a series of three, carried out within the scope of the PBOproject A view for conservation and restoration of grasslands with natural values. The first research project aimed to increase our understanding of the agricultural value of species-rich grasslands. In the second project the possibilities of combining nature and agriculture for species-rich grasslands are investigated *. To set up the typology, vegetation relevés were made throughout Flanders. By means of Twinspan-analysis and ordination the grassland types were determined. In total ten types were derived. To examine the soil characteristics of the different types we used the soil map and data concerning area s liable to floods. To determine the share of groundwater-dependent plant species we applied Londo s list of phreatophytes. To examine to what extent the types are characterised by species of nitrogen-poor and acid soils we used Ellenberg s indicator values for nutrients and acidity. Suggestions in connection with management of the different types are based on the share of the different indicator values for mowing, as well as literature data. By means of GIS the location of the types with regard to the ecoregions and the country-planning scheme, was determined. Information on fertilisation restrictions and land use were analysed too. The table below gives a survey of the ten types in which not only the main floristic and abiotic features, but also the most suitable management practices are described. Data concerning destinations of the country-planning scheme and land use are also included in this table. Between the different types of species-rich grasslands there are clear differences in degree of naturalness, conservation value, protection status and actual use. Analysis of policy-data proves that to a large extent grasslands from the majority of the types don t have a green destination in the country-planning scheme. This implies that, given that all types are regarded as historical permanent grassland, there is a limited part that is not covered by the Duty of Environmental Permit. The majority is not protected planologically. However, the majority of the types are considered to be quite rare to rare biotopes. A number of types even belong to the category extremely to very rare. Some of the more species-rich forms of the different types (&\QRVXUXV FULVWDWXV-, +RUGHXP VHFDOLQXP-, $ORSHFXUXVSUDWHQVLV, -XQFXVDUWLFXODWXV- and &DUH[GLVWDQV-type) must be * The results of these two research projects are published in the report Visie voor behoud en herstel van graslanden met natuurwaarden. Soortenrijke cultuurgraslanden: landbouwkundige waarden en mogelijkheden tot verweving (Debruyne HWDO 2001).

12 Summary seen as semi-natural grassland in itself. Also the fact that some species-rich types have the potential to develop into semi-natural grassland, illustrates the importance of species-rich grasslands. Because of this they deserve just as much attention as seminatural grasslands. Given the rareness of species-rich grasslands, their relatively small share in nature reserves and their limited legal protection, the policy ought to take appropriate action with respect to conservation and management of these grasslands, considering the mutual differences between the types. On the one hand, there needs to be an active purchasing policy regarding species-rich grasslands, as a part of the area-oriented policy. On the other hand, stimulating measures should lead to extensive cooperation with agriculture. The management of all types consists indeed of a form of mowing or grazing or a combination of both. Interrelation with a form of agricultural production is obvious. In this context management agreements should be launched in order to manage optimally species-rich grasslands used by agriculture. From the results of the research on use, it appears that actually for a number of types, farmers are the main target audience. For some other types, other users, who do not manage the grasslands professionally, are at least equally important, but are more difficult to approach. Within the scope of the development of future area-oriented views of the spatial implementation plans like the realisation of the green environmental implementation plans and the designation of the Flemish Ecological Network (VEN) and Integral interrelation and supportive network (IVON), species-rich grasslands should receive sufficient attention. Particularly for the types with a relatively high actual natural value, it is essential that for each type a sufficiently large part is represented in VEN and IVON, as well as in nature reserves.

13 Summary Summary of the characteristics from the distinguished types (arranged in function of degree of naturalness); ALF= area liable to floods) type Rumex acetosellatype Alopecurus pratensistype characteristicspecies Rumex acetosella, Agrostis capillaris, Hypochaeris radicata nature type frame communities Plantagini-Festucion Biological evalution map (code) Centaurea jaceatype Rumex acetosa, Dactylis glomerata, Centaurea jacea, Heracleum sphondylium frame communities Arrhenaterion elatioris Juncus acutiflorustype Juncus acutiflorus, Juncus conglomeratus, Lotus pedunculatus, Ranunculus flamulla, Carex ovalis, Cirsium palustre, Stellaria alsine Anthoxanthum odoratum-type Equisetum palustre, Carex hirta, Anthoxanthum odoratum Juncus articulatustype Juncus articulatus, Potentilla anserina, Oenanthe fistulosa Juncus gerardii-type Cynosurus cristatustype Puccinellia distans, Juncus gerardii, Glaux maritima, Oenanthe lachenalii, Scirpus maritimus frame communities Calthion palustris Lolio-Potentillion Armerion maritimae and Puccinellio- Spergularion salinae ha hu hc ; hj+hc? hp*; hpr*; hp*+da; hpr*+da texture sand- and loamy sand, not on heavy textures hydrology (very) dry and moderately dry grounds sand- and loamy sand; also light sandloam to loam, not on heavy textures as well as dry to moderately wet grounds all sorts of soils; not on heavy clay wet to very wet grounds, often situated in ALF; not all sorts of soils heavy clay; peatextracted land wet to very wet grounds often situated in ALF on very dry soils trophic status nutrient poor moderately nutrient poor moderately nutrient rich nutrient rich optimal mowing and/or mowing; if dominance of productive grasses: mowing early to management grazing push them use mainly outside nature reserve, with as well as agriculture as other use sometimes in nature reserve; partly agriculture, important part is not used by agriculture very wet grounds often situated in ALF grazing and maintaining high water level sometimes nature reserve, important part agriculture hp*+da; hpr*+da; hpr+da heavy clay and clay; peat-extracted land very wet grounds often situated in ALF Cynosurus cristatus, Bellis perennis Cynosurion (and species-poor forms) Hordeum secalinumtype Hordeum secalinum, Phleum pratense Cynosurion: subassociation Hordeum secalinum (and species-poor forms) Alopecurus pratensis, Bromus hordeaceus, Zachte dravik Alopecurion pratensis and frame communities Alopecurus geniculatus-type Alopecurus geniculatus, Veronica serpyllifolia, Glyceria fluitans hp*; hpr* hp*; hpr* hp*; hpr* hp*; hpr* all sorts of soils; particularly loam and sandloam as well as dry to very wet grounds, often situated in ALF quite nutrient rich moderately nutrient rich partly nature reserve, partly agriculture clay and heavy clay; lacking on light textures wet to very wet grounds, often situated in ALF moderately wet tot wet grounds, sometimes situated in ALF quite nutrient rich all sorts of soils frame communities Lolio-Potentillion wet tot very wet grounds, often situated in ALF, not on dry grounds grazing mowing mowing early to push dominant grasses mainly outside nature reserve; chiefly agriculture chiefly agriculture; partly nature reserve sometimes nature reserve; the remaining part chiefly agriculture partly nature reserve, partly agriculture destination in countryplanning scheme as well as green as agricultural area chiefly in agricultural land chiefly in green area chiefly in agricultural land chiefly in green area chiefly in agricultural land naturalness degree relative high naturalness degree certain naturalness degree; relative high naturalness degree for the species-rich variants minor naturalness degree; relative high degree of naturalness degreee for the flooded grasslands minor naturalness degree Instituut voor Natuurbehoud 9

14

15 Inleiding,QOHLGLQJ 3UREOHHPVWHOOLQJ Gedurende vele decennia werd een deel van het landbouwareaal in Vlaanderen door permanente graslanden ingenomen (Martens & Kuijken, 1998). Graslanden komen vooral voor op bodems die minder geschikt zijn voor akkerbouw. Het gaat met name over te natte en te droge bodems, zilte bodems, bodems van steile hellingen, bermen en dijken (Zonneveld HW DO, 1995). In de polders, rivierbegeleidende en beekbegeleidende landschappen bieden vooral uitgestrekte, vochtige, vaak overstroombare graslandcomplexen belangrijke habitatten voor flora- en faunagemeenschappen die typerend zijn voor deze halfnatuurlijke ecosystemen. De zorgwekkende achteruitgang van permanente graslanden werd reeds eerder gesignaliseerd (Kuijken, 1988; Dumortier HWDO., 2001; De Bruyn HWDO., 2001). Als gevolg van de intensivering van de landbouw werden in toenemende mate veel van deze vegetaties omgevormd tot (vooral maïs-)akkers of hoog productieve, maar soortenarme, vaak tijdelijke (ingezaaide) graslanden. Het overblijvend areaal aan halfnatuurlijke graslanden en soortenrijke cultuurgraslanden in Vlaanderen staat erg onder druk. Gezien de relatief kleine resterende oppervlakte en de sterke achteruitgang, wordt vanuit natuurbehoudsoogpunt veel belang gehecht aan het behoud en herstel van halfnatuurlijke en soortenrijke cultuurgraslanden. Voor toepassingen naar specifiek grondgebruik en beheer is verdere ecologische onderbouwing noodzakelijk teneinde beleidsopties, b.v. decreet Natuurbehoud, Mestactieplan, Milieubeleidsplan, in actieplannen te vertalen. Het Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu van 21 oktober 1997 voorziet in de afbakening van een Vlaams Ecologische Netwerk (VEN) en een Integraal Verwevings- en Ondersteunend Netwerk (IVON). Grasland VO. dient hierin een cruciale en structurele functie te vervullen (Kuijken & De Blust, 1997). Halfnatuurlijke graslanden zijn in het huidige landschap zeer zeldzaam geworden tot nagenoeg verdwenen (Martens & Kuijken, 1998; Van Landuyt HW DO 1999). Ze zijn meestal teruggedrongen tot natuurreservaten. Voor het natuurbehoud zijn dan ook deze graslanden waar nog een aantal relicten van meer halfnatuurlijke graslanden voorkomen, kortweg soortenrijke cultuurgraslanden, zeer belangrijk geworden. Zij vormen vaak het raakvlak tussen natuur en landbouw. Kennis van de variatie ervan en van de ecologische processen die hieraan ten grondslag liggen is essentieel in het kader van de discussies rond het Mestactieplan en het Plattelandsontwikkelingsplan. Volgende vragen zijn dan ook essentieel: Volstaat het huidige beleid voor de bescherming van soortenrijke cultuurgraslanden?, Welke randvoorwaarden dienen voldaan om dergelijke graslanden te behouden of beter te laten ontwikkelen?, Kunnen dergelijke graslanden bemesting verdragen en in welke mate?. Om op deze vragen een antwoord te kunnen geven is meer kennis vereist omtrent de typering van soortenrijke cultuurgraslanden en over de factoren en processen die de kwaliteit van elk van deze types beïnvloeden. Ook uit de ervaringen rond de opmaak en het gebruik van de Biologische waarderingskaart en uit de ervaringen binnen de natuurbehoudssector bleek dat meer

16 Inleiding onderzoek vereist is omtrent soortenrijke cultuurgraslanden. De kennishiaten hierover zijn veel groter dan deze binnen de problematiek van de halfnatuurlijke graslanden. Daarom werd geopteerd om het onderzoek te beperken tot de ecotypologie van soortenrijke cultuurgraslanden, met daaraan gekoppeld de praktische mogelijkheden tot beheer alsook de inpasbaarheid van deze graslanden in de landbouwuitbating. Het laatstgenoemde aspect vormt de hoofdmoot van het rapport Visie voor behoud en herstel van graslanden met natuurwaarden, Tussen landbouw en natuur (Debruyne HW DO 2001). Het volledige project bestaat immers uit drie deelonderzoeken waarvan de resultaten van de eerste twee deelonderzoeken in vermeld rapport weergegeven worden. Het eerste deelonderzoek Praktische mogelijkheden van landbouwkundige uitbating van soortenrijke cultuurgraslanden heeft als doelstelling inzicht te verwerven in de landbouwkundige waarde van soortenrijke (cultuur)graslanden onder begrazingsbeheer en het formuleren van beheersvoorwaarden. In het tweede deelonderzoek worden de mogelijkheden voor verweving van natuur en landbouw voor deze soortenrijke cultuurgraslanden onderzocht. Het derde en laatste deelonderzoek wordt in dit rapport behandeld. :DW]LMQVRRUWHQULMNHFXOWXXUJUDVODQGHQ" Soortenrijke (cultuur)graslanden nemen een positie in tussen de halfnatuurlijke en soortenarme graslanden. Meestal gaat het om overgangstypes tussen halfnatuurlijke en soortenarme graslanden. Ze ontstaan vaak als gevolg van degradatie (intensiever gebruik) van halfnatuurlijke graslanden zoals dotterbloemhooilanden, heischrale graslanden, mesofiele hooilanden en blauwgraslanden. Het betreft ook permanente cultuurgraslanden (KS) met een lager bemestingsniveau en die minder intensief gemaaid of beweid worden dan de soortenarme, intensief uitgebate cultuurgraslanden. Anderzijds kunnen soortenrijke cultuurgraslanden evengoed als gevolg van specifieke herstelmaatregelen, veelal onder de vorm van een extensiever beheer, evolueren uit sterk productieve graslanden. Overeenkomstig BWK- eenheden zijn KS KSU KSU GDKFƒKXƒKDƒ Soortenrijke (cultuur)graslanden hebben geen eenduidige vegetatiekundige afbakening. Ze bezitten relictsoorten van de verschillende types van halfnatuurlijke graslanden, maar de echte kensoorten van de halfnatuurlijke graslanden ontbreken (Heirman & Paelinckx, 1998). Veel van deze plantensoorten tolereren in beperkte mate bemesting, verdroging, Sommige soorten zoals vb. Veldgerst zijn indicator van oude, ongescheurde graslanden (Zwaenepoel, 2000).

17 Inleiding 'RHOVWHOOLQJHQ De belangrijkste doelstelling van dit rapport betreft de aanzet tot een typologie van soortenrijke cultuurgraslanden in Vlaanderen. Het is de bedoeling om de beheerder een instrumentarium aan te bieden om soortenrijke cultuurgraslanden te typeren en de evolutie ervan op te volgen. Dit rapport wil ook hulpmiddelen aanreiken voor het plannen van een adequaat beheer en het vooropstellen van doelstellingen ter zake. Dezelfde finaliteit wordt nagestreefd ten aanzien van de beheer- en gebruikovereenkomsten. Het wil aan de organisatoren hiervan een instrumentarium aanbieden voor de planning, de opvolging en ook de begeleiding van de beherende landbouwer of particulier. Bij het opstellen van een typologie van soortenrijke cultuurgraslanden wordt de vegetatiekundige variatie ervan nagegaan, alsook de ecologische factoren die deze variatie verklaren. Ook naar de factoren en processen die de kwaliteit van de verschillende types beïnvloeden wordt onderzoek verricht. De abiotische kenmerken (bodem, waterhuishouding, ) en ecologische relaties van de verschillende graslandtypes worden in de mate van het mogelijke nagegaan.

18 Materiaal en methode 0DWHULDDOHQPHWKRGH 6HOHFWLHVRRUWHQULMNHFXOWXXUJUDVODQGHQHQRQGHU]RHNVSHUFHOHQ De vegetatiekundige en ecologische variatie van soortenrijke cultuurgraslanden wordt onderzocht door het verzamelen en maken van vegetatieopnames. Deze worden gerelateerd aan standplaatsfactoren en beheersaspecten. Het opsporen van de te bemonsteren graslanden gebeurt aan de hand van de Biologische waarderingskaart versie 2 (verder afgekort als BWK). Het areaal waarin de opnames gemaakt worden in het kader van deze opdracht, wordt hierdoor bepaald (Figuur 2.1). Soortenrijke cultuurgraslanden komen in de BWK (Paelinckx & Kuijken, 1997) overeen met de karteringseenheden: soortenrijk permanent cultuurgrasland met relicten van halfnatuurlijke graslanden (KS, soortenrijk weilandcomplex met veel sloten en/of microreliëf (KSU, soortenrijk poldergrasland met zilte elementen (KSU GD KSU GD en zwak ontwikkelde vormen van dotterbloemhooiland (KFƒ, mesofiel hooiland (KXƒ) en struisgrasvegetaties op zure bodem (KDƒ Met behulp van GIS (Arcview) werden deze karteringseenheden uit de BWK geselecteerd. Ten behoeve van het veldwerk werden de geselecteerde percelen op kaarten (schaal 1/10.000) geplot. In de mate van het mogelijke werd getracht de opnames te spreiden over de hogergenoemde reeks van karteringseenheden. Om een zo groot mogelijke verscheidenheid, zowel geografisch als landschapsecologisch, in het opnamemateriaal te bekomen werd gepoogd de opnames te spreiden over de ecoregio s van Vlaanderen (De Blust, 2001). Er werd enkel rekening gehouden met de hierboven opgesomde selectiecriteria, voor de rest werden de locaties van de opnames willekeurig gekozen. Soortenrijke cultuurgraslanden (KSKSUKSUGDKFƒKXƒKDƒ) Grens Vlaanderen )LJXXU $UHDDO VRRUWHQULMNH FXOWXXUJUDVODQGHQ ZDDUXLW GH VWHHNSURHI JHVHOHFWHHUG ZHUG VHOHFWLH %LRORJLVFKH :DDUGHULQJVNDDUW YHUVLH WRHVWDQG,QVWLWXXW YRRU 1DWXXUEHKRXG

19 Materiaal en methode %LRWLVFKHJHJHYHQV 9HOGZHUN Tijdens twee veldseizoenen (mei en juni 2000 en 2001) werden 362 vegetatie-opnames gemaakt. Op basis van literatuur (Schaminée HWDO 1995; den Held & den Held, 1985) werd als proefvlakgrootte gekozen voor 3m x 3m = 9 m 2. Volgende gegevens werden verzameld: - de in het proefvlak groeiende plantensoorten; - de gecombineerde schatting van de abundantie/bedekking van elke soort. De bedekking wordt gevormd door het percentage van het opname-oppervlak, dat met de horizontale projectie van alle levende elementen van een soort gevuld wordt. De schattingen gebeuren aan de hand van een aangepaste schaal van Londo (Schaminée HW DO 1995). Bedekkingen onder de 5% worden aangevuld met schattingen van de abundantie. De abundantie geeft het aantal exemplaren van een soort weer (den Held & den Held, 1985). De vegetatieopnames worden zo exact mogelijk gesitueerd in het graslandperceel op een stafkaart 1/ (Figuur 2.2) en daarna ingevoerd in het GIS (Arcview). Via een link met de relationele databank in Access ( 2.5) laat dit toe de verspreiding van de opnames en opnamegroepen te visualiseren. De meeste graslanden waarin de door ons gemaakte opnames zich situeren, werden gefotografeerd en gearchiveerd. Zij worden toegankelijk gemaakt via de Accessdatabank ( 2.5). 2SQDPHVYDQDQGHUHRQGHU]RHNHUV Het West-Vlaamse deel van de ecoregio de kust- en scheldepolders werd door ons niet bemonsterd omdat er van dit gebied opnames van soortenrijke cultuurgraslanden door A. Zwaenepoel ter beschikking werden gesteld. Deze opnames werden niet willekeurig gemaakt, maar meer gericht onder meer in het kader van de Systematiek van natuurtypen voor het biotoop grasland (Zwaenepoel HWDO 2002), in het kader van het aanduiden van compensatiegebieden voor de Gewestplanwijziging achterhaven van Zeebrugge en natuurherstelprojecten (o.a. Fort Isabella). Uit deze opnameset werden 154 opnames geselecteerd en gebruikt bij de verder analyse en het opstellen van de typologie. A. Zwaenepoel gebruikte eveneens de schaal van Londo, maar de proefvlakgrootte van de opnames was vaak verschillend dan deze van ons. Het betrof meestal smalle rechthoekige opnames met een lengte van 25 m of 50 m en een breedte van 1 m. Deze afmetingen werden vooral gekozen om specifieke vegetaties (Zilverschoon-verbond, zilte vegetaties, ) die zich vaak langs steile randjes tussen weide en sloot en andere perceelsranden bevinden, te bemonsteren.

20 Materiaal en methode Indien informatie voorhanden was, werden deze opnames eveneens gelokaliseerd op kaart 1/ en ingegeven in het GIS. Voor 39 opnames was geen exacte lokatie beschikbaar. )LJXXU9RRUEHHOGYDQGHVLWXHULQJYDQGHJUDVODQGRSQDPHV 'LJLWDOHRUWKRIRWR2&*,69ODDQGHUHQ $ELRWLVFKHJHJHYHQV :DDUQHPLQJHQRSKHWWHUUHLQ Binnen het beschikbare tijdsbestek en met het beschikbare personeel was het onmogelijk om zelf op het terrein het abiotisch milieu uitvoerig te bemonsteren. Er werd enkel, bij percelen op een helling, de hellingsgraad en de expositie genoteerd. %RGHPNDUDNWHULVWLHNHQ Met behulp van een geografisch informatiesysteem (Arcview) werden verschillende overlay s met geografische informatielagen gemaakt. Op deze wijze werden per opname gegevens bekomen van: - de bodemtextuur- en drainage (Digitale versie van de Bodemkaart; OC GIS- Vlaanderen); - de ligging in van nature overstroombare gebieden (Digitale versie van de van Nature overstroombare gebieden in Vlaanderen; Afdeling Water).

21 Materiaal en methode Via een enquête, gericht op de mogelijkheden van verweving tussen natuur en landbouw (Debruyne HW DO 2001), is voor 65 opnames informatie beschikbaar over grondwaterpeilen (hoogste, laagste en voorjaarsgrondwaterpeil), de aan- of afwezigheid van kwel en bronnetjes. In de databank van grondwaterpeilen WATINA (Instituut voor Natuurbehoud) en de databank van bodemprofielgegevens AARDEWERK (Van Orshoven & Vandenbroucke, 1993) bleken slechts voor enkele percelen meetgegevens aanwezig van de door onze onderzochte percelen. $XWHFRORJLVFKHJHJHYHQV Met behulp van het programma Turboveg (Hennekens, 1995) worden de waargenomen soorten gekoppeld aan hun indicatiewaarden voor abiotische factoren (Ellenberggetallen, Londogetallen, maai-indicatie). Ellenberg (1992) geeft voor een groot aantal plantensoorten een indicatiewaarde voor bepaalde milieufactoren. Een dergelijke indicatiewaarde is een getal, doorgaans op een ordinale schaal van 1 tot 9, dat de milieuomstandigheden aangeeft waarbij een plant optimaal voorkomt. In dit rapport worden alleen de indicaties voor zuurgraad en stikstof weerhouden. De maaiindicatiegetallen van Ellenberg geven, eveneens op een ordinale schaal, de maaigevoeligheid van de plantensoorten weer. De lijst van Ellenberg slaat vooral op Midden-Europese plantensoorten. Voor heel wat soorten in Nederland, en dus ook in Vlaanderen, ontbreken maai-indicatiewaarden. Door Wamelink HWDO. (1997) is de lijst van Ellenberg aangevuld met in Nederland voorkomende soorten. Het leek ons dan ook aangewezen om deze lijst in dit rapport te gebruiken. Per opname worden van de indicatiewaarden gewogen gemiddelden berekend. Per type werd, rekening houdend met de presentie van de soorten, het procentueel aandeel aan Ellenbergindicatiegetallen en freatofyten (Londo, 1988) bepaald. %HKHHU Zoals uit reeds aangehaald werd dit aspect ook benaderd via auto-ecologische data. Voor 65 opnames is informatie verzameld als onderdeel van een enquête gericht op de mogelijkheden van verweving tussen natuur en landbouw (De Bruyne HWDO., 2001). Het betreft gegevens met betrekking tot maaien en begrazen. Voor het Kamgras-type zijn er het meest gegevens beschikbaar, nl. 18 enquêtes, maar ook dit bedraagt slechts 28% van dit graslandtype. Voor de overige types zijn er nog minder gegevens beschikbaar. Om per type gefundeerde uitspraken met betrekking tot beheer te kunnen geven, zijn er dus te weinig enquêtegegevens aanwezig. Enkel indien ze voldoende relevant zijn, worden deze gegevens toch, eerder beschrijvend, gebruikt bij de bespreking van de types (hoofdstuk 4).

22 Materiaal en methode /LJJLQJWHQRS]LFKWHYDQGHHFRUHJLR V Met behulp van GIS (Arcview) werd een overlay gemaakt met de ecoregio s van Vlaanderen (De Blust, 2001), zodat per opname de ligging ten opzichte van deze ecoregio s werd bekomen. %HOHLGVPDWLJHGDWD Met behulp van GIS (Arcview) werden verschillende overlay s gemaakt met beleidsmatige geografische informatie lagen. Op deze wijze werden per opname gegevens bekomen van: - ligging ten opzichte van het Gewestplan (digitale versie van het Gewestplan 1999, OC GIS-Vlaanderen); - ligging in private, erkende en Vlaamse reservaten en domeinen (reservatenbestand, Instituut voor Natuurbehoud) ; - bemestingsbeperkingen volgens het Mestactieplan (MAP), (digitale versie van de Groenlaag van het MAP, Mestbank) 1 ; - percelen geregistreerd bij de Mestbank (digitaal bestand, Mestbank). Het gebruik van de percelen wordt bepaald via het reservatenbestand en bij de Mestbank geregistreerde percelen. Wanneer een perceel bij de Mestbank geregistreerd staat, betekent dit dat het perceel door de beroepslandbouw gebruikt wordt. In hoofdstuk 5 wordt hiervoor de term ³ODQGERXZJHEUXLN gehanteerd. Percelen die niet door een natuurbeherende particuliere organisatie of overheid beheerd worden en die niet bij de Mestbank geregistreerd zijn worden in hoofdstuk 5 ³DQGHUH genoemd. Vermoedelijk gaat het hier over schapenweitjes, percelen die door paardenliefhebbers gebruikt worden of andere particulieren, evenals percelen van niet-mestbankplichtige landbouwers. Door combinatie van de bij de Mestbank geregistreerde percelen en de laag met private, erkende of Vlaamse reservaten en domeinen verkrijgen we extra informatie: wanneer een perceel bij de Mestbank geregistreerd is en tevens in eigendom is van een terreinbeherende vereniging of overheid, dan kunnen we hier uit afleiden dat er mogelijk een gebruiksovereenkomst voor dit perceel is afgesloten. In hoofdstuk 5 wordt hiervoor de term ³UHVHUYDDWPHWPRJHOLMNHJHEUXLNVRYHUHHQNRPVW aangewend. 1 Percelen gelegen buiten die Groenlaag kunnen mogelijk nog een bemestingsbeperking hebben vanwege hun ligging in bv. fosfaat-verzadigde gebieden en waterwingebied (er liggen géén percelen in type 1 zones van grondwatergebieden). Dit werd evenwel niet gecontroleerd omdat de daar geldende bemestingsbeperkingen hoog blijven in vergelijking met de typische milieukarakteristieken van soortenrijk cultuurgraslanden.

23 Materiaal en methode,qsxwjhjhyhqvhqrserxzgdwdedqn De dataset bestaat uit de opnames gemaakt in het kader van dit project aangevuld met 154 geselecteerde opnames van A. Zwaenepoel. De opbouw van deze dataset met vegetatieopnames gebeurde aan de hand van Turboveg voor Windows (Hennekens, 1995). Dit programma is speciaal ontworpen voor het bewaren, selecteren en exporteren van vegetatieopnames. Vanuit Turboveg kunnen opnameselecties geëxporteerd worden naar andere programma s voor verdere analyses zoals TWINSPAN (Hill, 1979), CANOCO (ter Braak,1986) e.a. De databank uit Turboveg werd in Access geïmporteerd en omgevormd tot een relationele Access-databank. Hierdoor kunnen allerhande bevragingen uitgevoerd worden om informatie over allerhande relaties te verkrijgen (vb. tussen types en geografische ligging, tussen types en omgevingsfactoren, ). 9HUZHUNLQJ &OXVWHULQJ7:,163$1 Het bepalen van de graslandtypes uit onze dataset gebeurt door gelijkenissen tussen de verschillende opnames op te sporen. Hiervoor werd gebruikt gemaakt van het programma TWINSPAN (Hill, 1979) Dit is een hiërarchische, divisieve en polythetische classificatiemethode die zowel de opnames als de soorten in klassen verdeelt. Hiërarchisch betekent dat een inzicht gegeven wordt in de relaties tussen de clusters onderling. Deze relatie kan visueel voorgesteld worden in een dendrogram. Divisieve technieken vertrekken van de totale groep opnames of soorten en splitsen deze vervolgens verder op in subgroepen. Bij TWINSPAN worden de groepen telkens in twee subgroepen onderverdeeld (dichotome verdeling). Polythetische technieken zijn gebaseerd op het behandelen van meerdere soorten samen. De dichotomisatie gebeurt op basis van preferentiële soorten. Dit is echter een kwalitatief kenmerk. De kwantitatieve gegevens worden omgevormd tot kwalitatieve gegevens met behulp van pseudospecies. Hoe frequenter een soort voorkomt hoe meer pseudospecies gedefinieerd worden aangezien iedere pseudospecies gedefinieerd wordt door de minimum-bedekkingsgraad van de corresponderende soort, de cutlevel. Als cutlevel werden 0.5%, 1%, 2.5%, 5%, 10%, 20%, 40% en 60% ingesteld. Bij de vastlegging van de cutlevels werd bewust veel aandacht besteed aan de aanwezigheid van soorten met een lage bedekking (cutlevel 0.5%, 1% en 2.5%) omdat veel kensoorten en differentiërende soorten voorkomen bij lage bedekkingen. Soorten die in minder dan 3 opnames van de dataset voorkwamen werden niet meegerekend omdat het toevallig voorkomen van een soort een belangrijke invloed kan uitoefenen op de clusteranalyse. Bij de interpretatie van de resultaten van de TWINSPAN moet hiermee dan rekening gehouden worden.

24 Materiaal en methode $IEDNHQLQJJUDVODQGW\SHV De indeling van de types is in hoofdzaak gebaseerd op basis van de classificatie bekomen door de TWINSPAN-analyse, waarbij groepen bekomen op verschillende splitsingsniveaus vertaald zijn naar types (zie ook figuur 3.1). In een aantal gevallen werd nadien corrigerend gewerkt door groepen die op basis van interpretatie van de uiteindelijke vegetatietabellen, ecologische achtergrondinformatie en literatuur, weinig van elkaar verschillen, samen te voegen, zelfs al worden die in de classificatie op een hoger niveau van elkaar gescheiden. Een voorbeeld hiervan is het Veldrus-type (zie ook 3.1). 2UGLQDWLH Ordinatie omvat verschillende technieken die, uitgaande van biotische en/of abiotische gegevens, de overeenkomsten en verschillen tussen opnames weergeven in een ruimtelijke projectie, een ordinatiediagram. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen indirecte analyse en directe analyse. Bij indirecte analyse worden biotische en abiotische gegevens afzonderlijk beschouwd. In een directe analyse wordt vertrokken van twee matrices tegelijk, nl. een biotische en een abiotische matrix. Voor dit onderzoek werden indirecte analyses (DCA) uitgevoerd met het programma CANOCO (ter Braak, 1998). 6\QWD[RQRPLVFKHSODDWVLQJ De syntaxonomische affiniteit van de types met plantengemeenschappen werd nagegaan door: - gebruik van programma ASSOCIA (Van Tongeren, 2000). Dit identificatieprogramma werd als hulpmiddel gebruikt voor het identificeren van opnames en voor de toetsing aan de Nederlandse taxonomie 2. Per type werd nagegaan wele de meest voorkomende opgegeven syntaxonomische eenheden waren; - vergelijking te maken van onze vegetatietabellen met de natuurtypen zoals ze in Zwaenepoel HWDO (2002) gedefinieerd zijn. 2 Voor Vlaanderen bestaat nog geen gelijkaardig identificatieprogramma.

25 Groep *0 Groep 1 Gestreepte witbol Zilte rus Kruipende boterbloem Getande weegbree Gewone hoornbloem ZILTE RUS Ruw beemdgras Scherpe boterbloem Groep *00 Groep *01 Gewoon struisgras Ruw beemdgras Smalle weegbree Fioringras Reukgras Geknikte vossestaart Pinksterbloem Groep *000 Groep *001 Scherpe boterbloem Veldzuring Groep *010 Groep *011 Schapezuring Kruipende boterbloem Kruipende boterbloem Beemdkamgras Gewoon struisgras Pinksterbloem Engels raaigras Gewoon biggekruid Gestreepte witbol Veldgerst SCHAPEZURING Akkerdistel Groep *0101 Scherpe boterbloem Groep *0010 Groep *0011 Paardebloem Veldrus Gewone kropaar Gestreepte witbol Pitrus Ruw beemdgras Hazezegge KNOOPKRUID Kale jonker Groep *01010 Groep *01011 VELDRUS Gestreepte witbol Italiaans raaigras GROTE VOSSENSTAART Groep * Groep * Fioringras Grote vossenstaart Mannagras Scherpe boterbloem Ruige zegge GROTE VOSSENSTAART Geknikte vossenstaart Reukgras Groep *0110 Groep *0111 Engels raaigras Muizenstaart Groep * Groep * MUIZENSTAART Pitrus Engels raaigras Veldrus Geknikte vossenstaart REUKGRAS Witte klaver Groep * Groep * Groep *01101 Mannagras Beemdkamgras Slipbladige ooievaarsbek GEKNIKTE VOSSENSTAART Fioringras Knopig doornzaad Groep *0100 Timoteegras Rood zwenkgras Mannagras Madeliefje Kweek Pitrus Reukgras Gekroesde melkdistel Egelboterbloem Scherpe boterbloem Veldgerst KAMGRAS Gewone glanshaver VELDGERST Groep *01000 Rietgras Groep *01001 ZOMPRUS Veldrus Groep *01100 Pitrus Gestreepte witbol Moerasrolklaver Groep * Groep * Kruipende boterbloem Zilverschoon Beemdkamgras VELDRUS Riet Engels raaigras ZOMPRUS Scherpe boterbloem Figuur 3.1 Dendrogram TWINSPAN-analyse (afgebakende types zijn aangegeven in het rood). KAMGRAS 21

26

27 Analyse $QDO\VH 7ZLQVSDQ De resultaten van de TWINSPAN-analyse zijn schematisch weergegeven in figuur 3.1. Via een dendrogram worden de onderverdelingen en de differentiërende soorten, die door TWINSPAN zijn aangeduid, weergegeven. In hoofdstuk 4 worden de onderscheiden types nader besproken en wordt ook aandacht besteed aan andere voor de types kenmerkende soorten. In bijlage 3 wordt voor elk type een geordende vegetatietabel gegeven. Op het eerste niveau worden de opnames gesplitst in een groep * gekenmerkt door Gestreepte witbol, Kruipende boterbloem, Gewone hoornbloem, Ruw beemdgras en Scherpe boterbloem en een groep raslanden met zouttolerante soorten zoals Zilte rus. Deze laatste groep bevat de opnames die tot het Zilte rus-type behoren. Op het tweede niveau splitst een groep * af bestaande uit schralere graslanden gekenmerkt door een hoge abundantie van Gewoon struisgras, Smalle weegbree en Gewoon reukgras en een groep * voedselrijkere graslanden gekenmerkt door Ruw beemdgras, Fioringras, Geknikte vossenstaart en Pinksterbloem. Groep * wordt opgesplitst in door Gewoon struisgras gedomineerde graslanden (groep ) en een groep graslanden met een grotere abundantie van Veldzuring en Kruipende boterbloem (groep ). De opnames uit de eerste groep vormen het Schapezuring-type. Op het vierde niveau wordt groep opgedeeld in een reeks natte schrale graslanden met Veldrus, Pitrus, Hazezegge en Kale jonker als kenmerkende soorten (groep ) en in een reeks glanshaverhooilanden (het Knoopkruid-type) met Kropaar en Ruw beemdgras als dominante soorten (groep ). Groep * wordt op het volgende niveau verder opgesplitst in kamgraslanden (s.l.) met als differentiërende soorten Beemdkamgras, Engels raaigras, Veldgerst en Akkerdistel (groep ) en in een groep met als dominante soorten Kruipende boterbloem, Pinksterbloem en Gestreepte witbol (groep). Bij verdere opdeling van groep worden eerst een zestal opnames afgesplitst, waarin Beemdkamgras ontbreekt, maar met Muizenstaartje als differentiërende soort (groep ). Wegens het geringe aantal opnames zijn hiervoor geen afzonderlijke analyses in verband met de milieukarakteristieken uitgevoerd en bleven ze onderdeel van het Kamgras-type. Op een volgend niveau splitsen de Veldgerstgraslanden (groep, het Veldgerst-type) zich af en een groep () waarvoor geen differentiërende soorten worden opgegeven door TWINSPAN. Bij het verder opdelen van deze laatste groep * wordt een reeks met als differentiërende soorten Zilverschoon en Riet afgesplitst (groep)en een groep kamgraslanden s.s. (het Kamgras-type) (*). Uit de gedetailleerde vegetatietabel (de TWINSPAN-output), blijkt dat de opnames uit de eerste groep (groep) grote gelijkenis vertonen met het Zilverschoon-verbond. Deze verzameling bezit eveneens hoge abundanties van Beemdkamgras en werd daarom door TWINSPAN bij de kamgraslanden (s.l) geplaatst,

28 Analyse maar eigenlijk worden ze vegetatiekundig gezien beter ondergebracht bij de zilverschoongraslanden (het Zomprus-type, zie verder). Groep wordt op een volgend niveau opgedeeld in een drogere groep en een natte groep. Volgende vochtindicerende soorten zijn hiervoor differentiërend: Mannagras, Pitrus en Egelboterbloem. De opsplitsing van deze laatste groep levert de zilverschoongraslanden (groep het Zomprus-type) en een groep * natte tot zeer natte graslanden met kenmerkende soorten Veldrus, Pitrus, Gestreepte witbol, Moerasrolklaver en Kruipende boterbloem. De reeds bovenvermelde groep vertoont grote verwantschap met deze groep; enkel Gewoon struisgras en Rood zwenkgras zijn differentiërend tussen beide groepen. Bij de verdere verwerking worden beide groepen dan ook samen genomen. De opnamegroep die hierdoor ontstaat wordt het Veldrus-type genoemd. Bij een verdere opdeling van de drogere groep splitst een groep af, met als enige differentiërende soort Italiaans raaigras. De andere groep die hierbij ontstaat heeft als dominante soort Gestreepte witbol. De splitsing van deze groep op het volgend niveau resulteert in een groep * graslanden met als dominante soorten Fioringras, Mannagras, Ruige zegge, Geknikte vossenstaart en Gewoon reukgras en in een groep grote vossenstaart -graslanden met Grote vossenstaart en Scherpe boterbloem als differentiërende soorten. Groep (met Italiaans raaigras) bezit ook hoge abundanties van Grote vossenstaart en wordt bij verdere verwerking samen met de grote vossenstaart -graslanden genomen, wat resulteert in het Grote vossenstaart-type. Groep wordt op een volgend niveau opgedeeld in een groep met als differentiërende soorten Pitrus en Veldrus en een groep bestaande uit graslanden met als dominante soorten Engels raaigras, Geknikte vossenstaart en Witte klaver. De eerste groep opnames vormen het Reukgras-type. Bij verder opdeling van groep ontstaat een groep met als differentiërende soort Mannagras (het Geknikte vossenstaart-type) en een groep kamgraslanden met als kenmerkende soorten Beemdkamgras, Fioringras, Timoteegras, Madeliefje, Gewoon reukgras en Scherpe boterbloem. Deze groep vertoont grote verwantschap met de hoger vermelde groep kamgraslanden, enkel Veldzuring, Gewoon reukgras en Pinksterbloem zijn differentiërend. Bij de verdere verwerking worden deze graslanden ook bij het Kamgras-type gerekend. 2UGLQDWLH In de figuren 3.2 a, 3.3 a en 3.4 a zijn de opnames geordend volgens de eerste twee ordinatieassen. De uit de TWINSPAN resulterende graslandtypes worden elk door een verschillende kleur/symbool weergegeven. Figuren 3.2b, 3.3b en 3.4b geven de soorten weer, geordend t.o.v. dezelfde twee ordinatieassen. In Bijlage 2 worden de gebruikte Latijnse afkortingen verduidelijkt. Normaal moet de opname- en soortconfiguratie voor dezelfde gegevens elkaar bevestigen. D.w.z. dat soorten die typisch zijn voor een bepaald vegetatietype zich op het diagram op min of meer dezelfde plaats moeten bevinden als de opnames van dit vegetatietype.