Omgang onder dwang Een onderzoek naar de omgangsplicht en het belang van het kind in Nederland en Duitsland

Transcriptie

1 Omgang onder dwang Een onderzoek naar de omgangsplicht en het belang van het kind in Nederland en Duitsland Masterscriptie Nederlands Recht, accent privaatrecht Eefje Brul ANR: Universiteit van Tilburg, 11 juni 2010 Examencommissie: Prof. mr. P. Vlaardingerbroek Mr. R. de Jong

2 Voorwoord Met het schrijven van deze scriptie is er een einde gekomen aan mijn studie Nederlands recht. Ik heb gekozen voor het personen- en familierecht, omdat dit rechtsgebied mij vanaf het begin van de studie heeft geboeid. Het personen- en familierecht staat heel dicht bij de samenleving en heeft direct invloed op ieders gezinsleven. Deze scriptie gaat over de recente ontwikkelingen op het gebied van het omgangsrecht. Over het omgangsrecht is de laatste jaren veelvuldig geschreven. In geschillen die voor de rechter komen gaat het dan vaak om ouders die geen omgang met hun kinderen mogen hebben en omgangsregelingen die niet (goed) worden nageleefd. Niet minder schrijnend zijn de gevallen waarin ouders geen contact met hun kinderen willen. Helaas komt dit in Nederland maar al te vaak voor. Ik vond het heel interessant om me hierin te verdiepen. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om enkele personen te bedanken die mij bij het schrijven van deze scriptie hebben bijgestaan. Allereerst wil ik prof. mr. P. Vlaardingerbroek bedanken voor zijn begeleiding bij het schrijven van mijn scriptie; voor zijn hulp en nuttige adviezen. Daarnaast wil ik mr. R. de Jong bedanken voor de tijd die zij heeft willen vrijmaken om plaats te nemen in de examencommissie. Mijn ouders ben ik heel dankbaar voor al hun steun en raad, die veel verder gaat dan mijn studie. Toch wil ik hen bedanken voor hun interesse in mijn scriptie en het luisteren naar al mijn vorderingen. Ondanks het feit dat je een scriptie alleen schrijft gaat mijn dank uit naar mijn vriendinnen met wie ik dit schrijfproces heb kunnen delen. Bovendien kijk ik dankzij hen terug op een hele plezierige studietijd. 1

3 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2 Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding Inleiding Het wetsvoorstel Luchtenveld en het wetsvoorstel De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding Reacties op het wetsvoorstel en de wet Conclusie 12 Hoofdstuk 3 Sociaalpsychologisch belang bij omgang Inleiding Gevolgen van echtscheiding voor kinderen Belang bij omgang Wanneer is omgang niet in het belang van het kind? Conclusie 23 Hoofdstuk 4 Omgang naar Duits recht Inleiding Het recht op omgang Dwangmiddelen Omgang onder dwang in het belang van het kind? Jurisprudentie Conclusie 30 Hoofdstuk 5 De gedwongen omgang Inleiding Dwangmiddelen Jurisprudentie Omgang onder dwang en het IVRK Alternatieven voor een gedwongen omgang Conclusie 40 Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen 44 Literatuur 48 Jurisprudentie 52 Bijlage 53 2

4 Hoofdstuk 1 Inleiding Op 1 maart 2009 is de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding in werking getreden. 1 Deze wet moet een einde maken aan de scheidings- en omgangsproblematiek in Nederland. Echtscheidingen verlopen vaak problematisch en kunnen ernstige gevolgen met zich meebrengen. Niet alleen voor de (ex-)echtgenoten zelf, maar vooral ook voor de kinderen. In 2008 zijn in Nederland huwelijken door echtscheiding ontbonden. Hiervan waren bij echtscheidingen kinderen betrokken. In totaal kregen in minderjarige kinderen te maken met een echtscheiding van hun ouders. 2 Kinderen die een echtscheiding van hun ouders meemaken, kunnen daar hun hele leven last van hebben. Zij voelen zich vaak verloren en verstoten en komen veelal klem te zitten in de strijd van de ouders. In veel gevallen gaat het wel goed en zijn ouders in staat om goede afspraken te maken over de echtscheiding en alles wat daarbij komt kijken. Maar juist voor de gevallen waarin het niet goed gaat en om de problemen die zich voordoen bij echtscheidingen aan te pakken is de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding in werking getreden. Centraal in de nieuwe wet staat de ouderlijke verantwoordelijkheid. De norm is dat beide ouders ook na de scheiding samen verantwoordelijk zijn voor de verzorging, opvoeding en ontwikkeling van hun kinderen. 3 Het is de bedoeling dat door deze wet minder geschillen ontstaan na het uit elkaar gaan en dat de kinderen zo min mogelijk last hebben van de scheiding van de ouders. Het komt helaas veel voor dat kinderen na de scheiding van de ouders geen of weinig contact hebben met de ouder die ergens anders is gaan wonen. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer een kwart van de kinderen van gescheiden ouders geen contact meer heeft met deze uitwonende ouder. In de meeste gevallen is dat de vader, want ongeveer 80% van de kinderen blijft bij de moeder wonen. 4 Een belangrijk uitgangspunt van deze op 1 maart 2009 ingevoerde wet is dat omgang moet, omdat een kind recht heeft op omgang met zijn ouders. De ouder heeft niet alleen het recht op omgang met zijn kind, maar is ook verplicht om omgang te hebben met zijn kind. De ouderlijke verantwoordelijkheid brengt deze omgangsplicht met zich mee. 1 Stb. 2008, Cijfers CBS. 3 Kamerstukken II 2004/05, , nr. 3, p. 6 (MvT). 4 Cijfers CBS. 3

5 In de meeste geschillen over omgang gaat het om een ouder die een omgangsregeling wil afdwingen omdat de andere ouder dit niet toestaat. Helaas zijn er ook ouders die weigeren omgang te hebben met hun kind. De omgangsplicht die is opgenomen in art. 1:377a BW zorgt er nu voor dat wanneer een ouder zonder gezag de omgang met zijn kind weigert, dit kan worden afgedwongen. De ouder met gezag heeft ook een dergelijke plicht in het kader van de verzorging en opvoeding van zijn kinderen op grond van art. 1:247 BW. De primaire verantwoordelijkheid voor het welzijn van een kind ligt uiteraard bij de ouders. Daarnaast heeft de overheid een plicht op grond van internationale verdragen om dit te waarborgen. Deze plicht volgt onder andere uit art. 8 EVRM ter bescherming van het family life en houdt in het bevorderen dat een kind contact heeft met zijn beide ouders. Tevens heeft een kind op grond van art. 9 IVRK het recht op omgang met zijn beide ouders. Hierbij moet altijd het belang van het kind centraal staan. Hoe het belang van het kind in verhouding staat tot de omgangsplicht, zoals die sinds 1 maart 2009 wettelijk is vastgelegd, komt in dit onderzoek aan de orde. Ik vraag mij af of het in het belang van het kind is dat een ouder omgang heeft met zijn kind, alleen omdat hij hiertoe verplicht is. Aangezien men in Duitsland al sinds 1998 een omgangsplicht voor de ouders heeft, ga ik in deze scriptie onderzoeken welke ontwikkelingen zich in Duitsland hebben voorgedaan en wat Nederland hier van kan leren. In 2008 heeft het Bundesverfassungsgericht een belangrijke uitspraak gedaan met betrekking tot de omgangsplicht, die ik verderop zal bespreken. 5 Om een goede vergelijking te kunnen maken zal ik het Duitse omgangsrecht bespreken en de belangrijkste jurisprudentie met betrekking tot de omgangsplicht. Dit onderzoek zal zich concentreren op de vraag: In hoeverre is de omgangsplicht in het belang van het kind en welke lessen kan Nederland trekken uit de recente jurisprudentie in Duitsland? Om tot een beantwoording van de onderzoeksvraag te komen zal allereerst in hoofdstuk 2 de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding met betrekking tot de omgangsplicht besproken worden. Tevens wordt hierbij ingegaan op de parlementaire geschiedenis die aan de wet voorafgegaan is en het belangrijkste commentaar dat is geuit op de 5 BVerfG 1 april 2008, 1 BvR 1620/04. 4

6 nieuwe wet. In hoofdstuk 3 staat het belang van het kind centraal en wordt besproken wat het sociale en psychologische belang van het kind bij omgang is. Hierbij komen ook de gevolgen van echtscheiding voor kinderen aan de orde. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de omgangsplicht in Duitsland en de belangrijkste recente jurisprudentie. Vervolgens geef ik in hoofdstuk 5 aan hoe de omgangsplicht in Nederland kan worden afgedwongen. Daarnaast wordt besproken welke lessen Nederland kan trekken uit de ontwikkelingen in Duitsland na inwerkingtreding van de omgangsplicht. In hoofdstuk 6 volgen ten slotte de conclusie en aanbevelingen. 5

7 Hoofdstuk 2 Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding 2.1 Inleiding De scheidings- en omgangsproblematiek was voor de wetgever aanleiding om de wetgeving op dit terrein aan te passen en te zoeken naar verbetering. Jaarlijks zijn er ruim kinderen bij echtscheidingen betrokken en deze scheidingen verlopen vaak niet zonder problemen. Kinderen worden de dupe van de strijd van hun ouders, omdat zij niet in staat zijn de belangen van de kinderen voorop te stellen. Bovendien komt het regelmatig voor dat kinderen na een echtscheiding geen of minder contact hebben met één van beide ouders. Hoe de wetgever heeft geprobeerd deze problemen op te lossen met nieuwe wetgeving, komt in dit hoofdstuk aan de orde. Allereerst wordt ingegaan op het wetsvoorstel Luchtenveld en het wetsvoorstel , vervolgens wordt aangegeven wat de inhoud is van de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding. Daarna wordt besproken welke kritiek er is geuit op het wetsvoorstel en de uiteindelijke wet. 2.2 Het wetsvoorstel Luchtenveld en het wetsvoorstel Het motto als je samen kunt trouwen en een gezin stichten, dan kun je ook samen scheiden en afspraken maken over de zorg voor de kinderen gaat lang niet altijd op. 6 Echtscheidingen verlopen vaak problematisch. De periode daarvoor gaat immers vaak gepaard met een hoop spanningen, maar wat voor de kinderen zo slecht is, is dat de ouders vaak niet in staat zijn de belangen van de kinderen voorop te stellen. Veel ouders zijn niet in staat met elkaar te communiceren en zij betrekken de kinderen nog al eens in hun strijd. Naast deze communicatieproblemen worden omgangsregelingen die zijn afgesproken niet goed nageleefd. Bovendien komt het regelmatig voor dat kinderen na de echtscheiding geen of minder contact hebben met één van de ouders. Deze scheidings- en omgangsproblematiek was voor de politiek de aanleiding om de wetgeving met betrekking tot de echtscheidingsprocedure aan te passen en te verbeteren. Met de nieuwe wetgeving wilde men bereiken dat ouders afspraken moeten maken over de zorg en opvoeding voor de kinderen na de scheiding, zodat er later minder geschillen ontstaan. De gevolgen van een scheiding zijn voor de kinderen immers minder ernstig, wanneer het huwelijk op een goede manier wordt beëindigd. Dit is in de eerste plaats de 6 Kamerstukken II 2003/04, , nr. 3, p. 1 (MvT). 6

8 verantwoordelijkheid van de ouders zelf. Zij moeten er zelf voor zorgen dat zij de belangen van de kinderen niet uit het oog verliezen. In aanvulling op deze ouderlijke verantwoordelijkheid heeft de overheid een plicht op grond van internationale verdragen. Bij alle wetgeving die te maken heeft met de positie van ouders en kinderen speelt het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) een belangrijke rol. 7 Daarnaast is het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mensen en de fundamentele vrijheden (EVRM) van belang. Op grond van art. 8 EVRM en art. 9 IVRK heeft de overheid een plicht om te bevorderen dat een kind contact heeft met zijn ouders, tenzij dit in strijd is met het belang van het kind. Daarnaast bepaalt art. 7 IVRK dat een kind het recht heeft om zijn ouders te kennen en door hen te worden verzorgd. Uit art. 18 IVRK volgt ten slotte dat staten die partij zijn bij dit verdrag, alles moeten doen wat in hun vermogen ligt om de erkenning te verzekeren van het beginsel dat beide ouders de gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor de opvoeding en ontwikkeling van het kind. Ouders moeten te allen tijde het belang van het kind vooropstellen. Het is de taak van de Nederlandse overheid om de Nederlandse wetgeving in overeenstemming te brengen met internationale verplichtingen. Ook de nieuwe wet moet hierbij aansluiten. 8 Om de scheidings- en omgangsproblematiek te verminderen werden in 2002 al enkele moties ingediend om de minister van Justitie (Donner) op te roepen met een voorstel te komen tot aanpassing van de wetgeving. 9 De Tweede Kamerleden wilden dat een wettelijke plicht werd gecreëerd die ouders zou dwingen vóór de scheiding al afspraken te maken over het verdelen van de zorg voor hun kinderen na de scheiding. Vervolgens werd in 2004 een wetsvoorstel door Tweede Kamerlid Luchtenveld ingediend. 10 De belangrijkste punten van de moties kwamen hierin terug. De nadruk lag op het vereenvoudigen van de scheidingsprocedure, door het mogelijk maken van een buitengerechtelijke scheiding voor partners zonder kinderen, maar ook het ouderschapsplan maakte hier deel van uit. Het wetsvoorstel werd eind juni 2006 door de Eerste Kamer verworpen. 11 De belangrijkste punten van discussie waren ten eerste het initiatief om het niet-naleven van afspraken uit het ouderschapsplan strafbaar te stellen en daarnaast wilden de Eerste Kamerleden geen buitengerechtelijke echtscheiding. In 2005 werd dan ook een 7 Loeb 2009, p Loeb 2009, p Kamerstukken II 2002/03, VI, nrs. 57, 112, 114, Kamerstukken II 2003/04, , nr Kamerstukken I 2005/06, , nr

9 tegenvoorstel ingediend door minister van Justitie Donner. 12 De buitengerechtelijke scheiding kwam hierin niet aan de orde, het ouderschapsplan wel. Naast het ontbreken van de administratieve scheiding was een belangrijk verschil dat de minister van Justitie, in tegenstelling tot in het wetsvoorstel Luchtenveld, de niet-naleving van het ouderschapsplan niet strafbaar wilde stellen. De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding is uiteindelijk op 1 maart 2009 in werking getreden De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding Het doel van de wet is te bevorderen dat ouders die gaan scheiden zorgvuldige afspraken maken over de gevolgen hiervan voor hun kinderen, zodat er minder geschillen ontstaan na de scheiding. De belangrijkste wijziging in de nieuwe wet is het verplicht opstellen van het ouderschapsplan. In het nieuwe art. 815 Rv is opgenomen dat ouders voortaan bij het verzoek tot echtscheiding, bij het verzoek tot scheiding van tafel en bed, of het verzoek tot ontbinding van een geregistreerd partnerschap een ouderschapsplan moeten opstellen. Ook samenwonende ouders zijn op grond van art. 1:247a BW verplicht een ouderschapsplan op te stellen bij de beëindiging van het samenwonen, indien hun gezag is aangetekend in het gezagsregister in de zin van art. 1:252 BW. Kortom, het opstellen van een ouderschapsplan is verplicht wanneer ouders hun relatie beëindigen en er minderjarige kinderen zijn over wie de ouders het gezamenlijk gezag uitoefenen, of over wie een ouder en een niet ouder op grond van art. 1:253sa en art. 1:253t BW gezamenlijk het gezag uitoefenen. 14 Het ouderschapsplan moet ervoor zorgen dat er minder schadelijke gevolgen voor de kinderen optreden doordat ouders samen afspraken maken en beter communiceren. De wetgever gaat er vanuit dat voortgezet ouderschap de norm is. Dit houdt in dat beide ouders, ook na de scheiding op gelijkwaardige wijze samen verantwoordelijk blijven voor de verzorging, opvoeding en ontwikkeling van hun kinderen. In het ouderschapsplan moeten de afspraken worden vastgelegd over de zorg en opvoeding van de kinderen. Ouders mogen zelf bepalen welke afspraken zij vastleggen. Wel gelden er enkele minimumeisen, die zijn opgenomen in art. 815 lid 3 Rv. Naast de verplichting van het ouderschap bevat de wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding twee normen die verduidelijken wat ouderlijke verantwoordelijkheid 12 Kamerstukken II 2004/05, , nr Stb. 2008, Kamerstukken I 2008/09, , nr. E, p. 2 (MvA). 8

10 inhoudt. Ten eerste de norm dat ouderlijke verantwoordelijkheid ook de plicht van de ouder omvat om de ontwikkeling van de band van het kind met de andere ouder te bevorderen; dit is vastgelegd in art. 1:247 lid 3 BW. De tweede norm is opgenomen in art. 1:377a lid 1 BW en houdt in dat de ouder zonder gezag verplicht is omgang te hebben met zijn kind. Het nieuwe art. 1:377a lid 1 BW luidt: Het kind heeft recht op omgang met zijn ouders of met degene die in een nauwe persoonlijke betrekking tot hem staat. De niet met het gezag belaste ouder heeft het recht op en de verplichting tot omgang met zijn kind. Deze omgangsplicht is in de wet opgenomen omdat het voor een kind belangrijk is dat het contact heeft met beide ouders. Over het algemeen willen ouders juist graag omgang met hun kind. In de jurisprudentie gaat het in de meeste gevallen om één van de ouders die een omgangsregeling wil afdwingen omdat de andere ouder omgang niet toestaat. Of het gaat bijvoorbeeld om een derde die omgang met het kind wil. Dat is dan meestal een biologische ouder, een grootouder, ex-stiefouder of ex-pleegouder. Het komt echter ook voor dat een ouder geen enkel contact met zijn kind wil. Hiervoor zijn verschillende redenen denkbaar. De ouder kan bijvoorbeeld geen contact met het kind willen omdat hij een nieuwe relatie heeft (en eventueel nieuwe kinderen) en zijn nieuwe gezin niet wil kwetsen. Het is ook mogelijk dat de ouder het te druk heeft met zijn werk, of hij is zodanig gefrustreerd over de scheiding dat hij alles achter zich wil laten. 15 Volgens de wetgever heeft de ouder zonder gezag een verantwoordelijkheid (én een plicht) om contact te hebben met zijn kind. Voor het kind heeft het immers enorme gevolgen als één van zijn ouders geen contact meer met hem wil; het kind zal zich afgewezen en minderwaardig voelen. Het hebben van contact met beide ouders is van groot belang voor een evenwichtige ontwikkeling van het kind. In art. 1:377a lid 1 BW wordt nadrukkelijk alleen de niet met het gezag belaste ouder genoemd. Voor de ouder die gezamenlijk met de andere ouder het gezag uitoefent vloeit de plicht om contact met zijn kind te hebben voort uit art. 1:247 BW. Hieruit volgt namelijk dat het ouderlijk 15 Vlaardingerbroek 2009, p

11 gezag inhoudt de plicht en het recht het kind te verzorgen en op te voeden; hiervoor is regelmatig contact met het kind vereist. 16 Het is opvallend dat er geen bijzondere sancties zijn opgenomen in de nieuwe wet voor het niet naleven van de omgangsplicht. Volgens de minister van Justitie is dit niet nodig, omdat conflicten met betrekking tot omgang aan de rechter kunnen worden voorgelegd. De rechter kan dan eventueel aansluiting zoeken bij de al geldende civielrechtelijke dwangmiddelen, zoals een dwangsom, lijfsdwang, of ondertoezichtstelling. Tijdens de behandeling van het wetsvoorstel in de Tweede Kamer hebben verschillende Kamerleden hier kritisch commentaar op geuit Reacties op het wetsvoorstel en de wet Over het algemeen hebben de verschillende fracties in de Tweede Kamer het doel van het wetsvoorstel vanaf het begin in 2005 gesteund. De fracties erkennen dat ouders vroegtijdig moeten nadenken over de invulling van het ouderschap na een scheiding. Daarnaast kunnen conflicten in de toekomst voor een groot deel worden voorkomen doordat ouders hun afspraken vastleggen in een ouderschapsplan. 18 Al in een vroeg stadium van het wetsvoorstel werd advies gevraagd aan verschillende instanties, onder andere aan de Raad voor de Rechtspraak, de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, de Nederlandse Orde van Advocaten en de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming. 19 Ook deze organisaties stonden in beginsel positief tegenover het wetsvoorstel. Met betrekking tot het ouderschapsplan hebben verschillende fracties hun zorgen geuit over de werking van het ouderschapsplan in de praktijk. Men was bang dat het ouderschapsplan een modeltekst zou worden. Het is de bedoeling van de wetgever dat het ouderschapsplan actief wordt opgesteld door de ouders en dus niet dat het uit de la van de advocaat komt en slechts omdat het nu eenmaal moet wordt bijgevoegd bij het verzoekschrift tot echtscheiding (of het verzoekschrift tot scheiding van tafel en bed of tot ontbinding van het geregistreerd partnerschap). 20 Volgens de Raad voor de Rechtspraak is het voor ouders vrij eenvoudig om aan 16 Kamerstukken II 2004/05, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr Kamerstukken II 2006/07, , nr. 6, p Advies Raad voor de Rechtspraak 2005, Advies Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak 2004, Advies Nederlandse Orde van Advocaten 2004, Advies Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming Kamerstukken II 2005/06, , nr. 5, p

12 werkelijk eenvoudig overleg te ontsnappen. 21 Bovendien vroeg de Raad zich af of het verplicht opstellen van een ouderschapsplan de ouders ertoe zal brengen het belang van hun kinderen scherper voor ogen te houden. De leden van de VVD-fractie hebben aangegeven dat zij vrezen dat het ouderschapsplan een middel wordt voor één van de ouders om het echtscheidingsproces te vertragen en te frustreren. 22 Ook ten aanzien van de plicht van de ouder om de ontwikkeling van de banden met de andere ouder te bevorderen zijn door de verschillende fracties in de Tweede Kamer vragen gesteld. De Kamerleden vroegen zich af welke middelen ingezet kunnen worden, wanneer één van de ouders deze verplichting niet nakomt. Zij voorspelden dat de twee normen van ouderlijke verantwoordelijkheid (de plicht om de banden met de andere ouder te bevorderen en de plicht tot omgang met het kind) in de praktijk een dode letter blijken te zijn, omdat zij niet kunnen worden afgedwongen. 23 De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming heeft hiervoor ook gewaarschuwd in zijn advies. De Raad vond het bovendien niet wenselijk om normen van ouderlijke verantwoordelijkheid in een wet op te nemen, omdat dergelijke normen niet afgedwongen kunnen worden. 24 De SP-kamerleden stelden dat de normen van ouderlijke verantwoordelijkheid of expliciet moeten worden opgenomen en sanctioneerbaar moeten zijn, of niet wettelijk vastgelegd moeten worden. 25 Volgens de D66-fractie is het denkbaar dat in sommige gevallen een kind juist meer gebaat is bij een zekere rust dan bij omgang met de andere ouder. Hiermee in overeenstemming adviseerde de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak de minister van Justitie. Volgens de Vereniging is de omgangsplicht moeilijk in de praktijk te gebruiken en hoeft het ook niet altijd in het belang van het kind te zijn. Een kind is het meest gebaat bij stabiliteit in de leefsituatie. 26 De minister van Justitie antwoordde dat volgens hem aanvullende sanctiemogelijkheden, naast de huidige mogelijkheden, niet wenselijk zouden zijn omdat ouders dan alleen nog maar meer middelen in handen zouden hebben om hun strijd over de kinderen voort te zetten. Volgens de VVD-fractie is het juist de taak van de overheid om in te grijpen wanneer de afspraken niet nagekomen worden 21 Advies Raad voor de Rechtspraak Kamerstukken II , , nr. 5, p Kamerstukken II , , nr. 5, p Advies Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming Kamerstukken II 2005/06, , nr. 5, p Advies Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak

13 en moet de overheid hierin meer effectief optreden. 27 De Nederlandse Orde van Advocaten ondersteunde het voorstel om de omgangsplicht vast te leggen. Dat er geen sancties zijn opgenomen bij het niet naleven van de omgang is volgens de Orde een goede zaak, omdat eventuele dwangmiddelen op deze wijze terecht ter beoordeling van de rechter blijven en zij slechts in uitzonderingsituaties worden opgelegd. 28 Volgens de minister van Justitie was het niet noodzakelijk om nieuwe sanctiemiddelen in te voeren, omdat er in het bestaande rechtssysteem al voldoende mogelijkheden zijn. De dwangmiddelen die gebruikt kunnen worden bij het niet nakomen van een omgangsregeling zijn ten eerste de dwangsom en lijfsdwang. Daarnaast is ook een afgiftebevel mogelijk (eventueel met behulp van de sterke arm), of het toewijzen van het gezag aan de andere ouder, een ondertoezichtstelling of het benoemen van een bijzondere curator. 29 Volgens de minister van Justitie is het uitgangspunt van de nieuwe wet dat conflicten van de ouders over de kinderen gedejuridiseerd moeten worden. De ouders zijn primair zelf verantwoordelijk om tot een oplossing te komen. Het conflict door de rechter laten beslechten is een uiterste redmiddel. Indien het belang van het kind het noodzakelijk maakt om dwangmiddelen in te zetten, dan kan gebruik worden gemaakt van de al bestaande civielrechtelijke dwangmiddelen. Daarom is het opnieuw opnemen van extra sanctiemiddelen volgens de minister niet wenselijk en niet noodzakelijk Conclusie Het wettelijk uitgangspunt is dat omgang moet. Een kind heeft recht op omgang met zijn ouders en de ouder heeft niet alleen een recht op omgang, maar heeft sinds 1 maart 2009 ook een plicht tot omgang met zijn kind. Hierbij moet het belang van het kind centraal staan. Er zijn veel kinderen die na de scheiding van de ouders geen contact meer hebben met de uitwonende ouder. Daarnaast is er een groot aantal kinderen dat een slecht contact heeft met deze uitwonende ouder. Op grond van art. 1:377a BW kan omgang worden afgedwongen. Volgens de minister van Justitie werkt het opnemen van een omgangsplicht in de wet sturend voor de ouder die geen 27 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 5, p Advies Nederlandse Orde van Advocaten Kamerstukken II 2006/07, , nr. 6, p Kamerstukken II 2006/07, , nr. 6, p

14 omgang wenst en heeft dit een dreigende werking. Het is volgens hem dan ook niet nodig om bijzondere sanctiemiddelen op te nemen, naast de al geldende civielrechtelijke dwangmiddelen. Indien een ouder geen omgang wil met zijn kind is dit in de praktijk lastig af te dwingen. Zoals de minister van Justitie in 2004 al aangaf: Je kunt een paard wel bij het water brengen, maar het niet dwingen om te drinken. 31 Tegelijkertijd is het de vraag of het wel in het belang van het kind is dat omgang alleen plaatsvindt omdat de ouder hiertoe gedwongen wordt. In het volgende hoofdstuk komt aan de orde wat het sociaalpsychologisch belang van het kind bij omgang is. 31 Kamerstukken II 2003/04, nr. 4, p

15 Hoofdstuk 3 Sociaalpsychologisch belang bij omgang 3.1 Inleiding Het wettelijk uitgangspunt van de wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding is dat omgang moet. Een kind heeft recht op omgang met zijn beide ouders. De nieuwe wetgeving sluit aan bij internationale verdragen zoals het EVRM en het IVRK. Over het algemeen wordt omgang in het belang van het kind geacht. In dit hoofdstuk komt aan de orde wat het sociaalpsychologisch belang van het kind bij omgang is. Wanneer is omgang in het belang van het kind en wanneer niet? Om dit te verduidelijken wordt eerst ingegaan op de gevolgen van een echtscheiding voor kinderen. 3.2 Gevolgen van echtscheiding voor kinderen Er zijn veel onderzoeken gedaan naar de gevolgen van echtscheiding voor kinderen. Over het algemeen wordt hierin geconcludeerd dat een echtscheiding een ingrijpende, pijnlijke gebeurtenis is die het gezinsleven uit evenwicht brengt. Wat de effecten zijn op de ontwikkeling van een kind is bijvoorbeeld uitvoerig beschreven door de Amerikaanse psycholoog Edward Teyber. 32 Uit zijn studie blijkt dat een echtscheiding een grote belasting vormt voor de ontwikkeling van het kind. Het voornaamste probleem waar kinderen bij een scheiding van de ouders mee te maken krijgen is de angst dat zij hun ouders verliezen. Kinderen worden vaak nauwelijks voorbereid op de scheiding en zij zien dat één van de ouders plotseling zijn spullen pakt en al dan niet met ruzie uit huis gaat. Meestal gaat het hier om de vader en blijft het kind bij de moeder wonen. 33 Vervolgens krijgen kinderen de uitwonende ouder nog maar weinig en onregelmatig te zien. Zelfs bij jonge kinderen bestaat al de angst dat zij van hun ouders worden gescheiden en dat er niemand meer is die voor hen zorgt. Deze angst heeft ten eerste te maken met het feit dat kinderen nog maar een beperkte voorstelling van tijd en een beperkt denkvermogen hebben. Zij beschikken tot het zesde jaar nog niet over voldoende cognitieve en emotionele vermogens om een echtscheiding te begrijpen en verwerken. Kinderen kunnen hierdoor het vertrouwen in de continuïteit en betrouwbaarheid van relaties verliezen. 34 De 32 E. Teyber, Kind van gescheiden ouders. Kind van de rekening?, Amsterdam: Ambo Ongeveer 80% van de Nederlandse kinderen blijft bij de moeder wonen volgens cijfers van het CBS. 34 Teyber 2009, p

16 tweede reden dat kinderen te maken krijgen met scheidingsangst is het feit dat hun hechtingsband hierdoor wordt bedreigd. Ieder kind heeft een warme en liefdevolle relatie met een verzorger nodig om zich te ontwikkelen. De hechtingsband die bestaat tussen een kind en zijn ouders is essentieel voor de vorming als mens. 35 Uit de vroege hechting, tussen zes en twaalf maanden, komt het latere vermogen voort om je in anderen in te leven, compassie te voelen en lief te hebben. 36 Bovendien wordt hierdoor onze persoonlijkheid gevormd en de verwachting die we van toekomstige relaties hebben. De vroege hechting is van invloed op het zelfbeeld, het vertrouwen in anderen en het gevoel van geborgenheid. De hechtingsband van een kind kan door een echtscheiding worden bedreigd of verbroken. Veel kinderen verliezen door de scheiding het gevoel van geborgenheid en veiligheid. Dergelijke gevoelens kunnen worden beperkt doordat ouders de kinderen goed voorbereiden op de scheiding. Daarnaast kunnen zij er voor zorgen dat de hechte band die voor de scheiding bestond niet verloren gaat. Veel kinderen voelen zich verantwoordelijk voor de scheiding van hun ouders, omdat zij denken dat het komt door iets wat zij hebben gedaan. Dit komt door het beperkte cognitieve denkvermogen van een kind; zij denken egocentrisch en geloven dat de wereld om hen draait. 37 Naarmate een kind ouder wordt krijgt het een meer realistische kijk op de wereld. Daarnaast kunnen boze gevoelens van een kind een rol spelen; het kind heeft bijvoorbeeld door alle spanningen in het gezin gewenst dat één van zijn ouders weggaat. Hierdoor denkt het kind dat het door hem komt dat zijn ouders gaan scheiden. Een ander gevolg van echtscheiding is dat kinderen over het algemeen een minder goede opvoeding krijgen dan vóór de scheiding. 38 Dit komt enerzijds doordat kinderen vaak bij hun moeder wonen en de moeder de eerste jaren na de scheiding geheel in beslag genomen wordt door persoonlijke en financiële zorgen. Vrouwen gaan er door de scheiding financieel op achteruit en bovendien moeten zij zelf de scheiding verwerken. 39 Hierdoor krijgen kinderen minder aandacht dan voor de scheiding. De periode waarin de moeder emotioneel niet beschikbaar is, is meestal te overzien omdat zij zich na verloop van tijd aan de situatie aanpast. Anderzijds hebben veel kinderen weinig of geen contact met de vader. Dat terwijl de aanpassing van het kind aan de nieuwe situatie sterk afhankelijk is van de mate van betrokkenheid van de 35 Teyber 2009, p Groenhuijsen 2008, p Teyber 2009, p Teyber 2009, p Teyber 2009, p

17 vader. Volgens Amerikaanse studies heeft 25% van de scheidingskinderen geen contact meer met de uitwonende ouder, meestal dus de vader. Bovendien heeft in de jaren na de echtscheiding slechts 25% van de kinderen wekelijks contact met hun vader en ziet ongeveer 20% van de kinderen hun vader maar één of twee keer per jaar. 40 In Nederland is in 2002 een literatuuronderzoek naar de gevolgen van echtscheiding voor kinderen uitgevoerd in opdracht van de Raad voor de Kinderbescherming. 41 Dit onderzoek ging over omgang na scheiding en hierbij stond de positie van kinderen van scheidende en gescheiden ouders centraal. Uit de grote hoeveelheid beschikbare literatuur over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen blijkt over het algemeen dat een echtscheiding negatieve gevolgen heeft voor kinderen, maar dat deze gevolgen meestal niet rampzalig zijn. 42 Als ouders in staat zijn hun conflicten te beheersen en kunnen blijven communiceren over (in ieder geval) de kinderen, dan zijn de gevolgen meestal niet zo ernstig. Als ouders openlijk en voortdurend ruzie met elkaar maken, hebben de kinderen daar wel veel last van. 43 Een scheiding van de ouders heeft voor kinderen tot gevolg dat de scheiding negatieve invloed heeft op de schoolprestaties, het gedrag, psychologisch en emotioneel welbevinden, het zelfbeeld en sociale relaties. 44 Factoren als leeftijd en geslacht blijken geen duidelijke invloed te hebben op de gevolgen voor kinderen volgens dit onderzoek. Het kan echter wel zijn dat de echtscheiding andere gevolgen met zich meebrengt voor jongens of meisjes, maar het is voor beide net zo ingrijpend. Leeftijd kan wel van belang zijn voor de risico s van echtscheiding, omdat bijvoorbeeld de hechting bij een kind plaatsvindt tussen de zes en twaalf maanden. 45 In die periode zijn de kinderen kwetsbaarder dan kinderen van acht tot twaalf jaar, omdat zij zelfstandiger zijn en de echtscheiding beter kunnen bevatten. Een echtscheiding in de puberteit van een kind is ook weer schadelijk, omdat kinderen dan emotioneel gezien minder stabiel zijn. Kanttekening hierbij is dat de gevolgen altijd afhankelijk zijn van het kind zelf, want ieder kind gaat er anders mee om en het verschilt per situatie. 40 Teyber 2009, p E. Spruijt, H. Kormos, C. Burggraaf en A. Steenweg, Het verdeelde kind. Literatuuronderzoek Omgang na scheiding, Utrecht: Capaciteitsgroep Kinderen Jeugdstudies Universiteit Utrecht Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Groenhuijsen 2008, p

18 Volgens de meeste studies ondervinden de kinderen in de eerste twee jaar na de scheiding van de ouders de meeste negatieve gevolgen. 46 Voor sommige kinderen blijven de problemen langer bestaan of soms zelfs voor lange tijd. De gevolgen voor kinderen zijn ernstig wanneer zij worden blootgesteld aan een voortdurende strijd tussen de ouders. Kinderen zullen zich beter aan de nieuwe situatie aanpassen wanneer de ouders goed met elkaar communiceren over de opvoeding en proberen de rust in het gezin terug te laten keren. Kinderen lijden enorm onder voortdurende ouderlijke conflicten. Zij worden angstig als zij hun ouders tegen elkaar zien schreeuwen en zijn erg bezorgd over de veiligheid en het welzijn van hun ouders. Vóór de scheiding zijn er veel conflicten en die verdwijnen niet ineens door het uitspreken van de echtscheiding. Toch moeten de ouders proberen hun gevoelens van boosheid, verbittering en haat de baas te worden en elkaar niet de schuld blijven geven van de breuk. Helaas komt het regelmatig voor dat ouders hun kinderen betrekken in hun ruzies. Dat is enorm schadelijk voor kinderen, ten eerste vanwege het ontstaan van loyaliteitsconflicten. Het kind zal zich gedwongen voelen om partij te kiezen voor één van de ouders, maar dat is een onmogelijke opgave omdat een kind loyaal is aan beide ouders. Ten tweede is het betrekken van de kinderen in de ouderlijke conflicten schadelijk omdat kinderen zich vaak al schuldig voelen over de echtscheiding. 47 Ernstige problemen die zich na echtscheiding voordoen bij kinderen zijn het parental alienation syndrome (PAS) of parental alienation (PA), en beschuldigingen van geweld en kindermishandeling. Het parental alienation syndrome (het ouderverstotingssyndroom) werd bekend door de Amerikaanse psychiater Robert Gardner. Het is een stoornis bij het kind, die zich primair voordoet in het kader van een juridische strijd om het ouderlijk gezag. 48 Kenmerkend is de ongerechtvaardigd denigrerende houding van het kind tegenover de uitwonende ouder. Deze houding is aan de ene kant het resultaat van indoctrinatie van de programmerende ouder en aan de andere kant van een eigen bijdrage van het kind aan de lastercampagne over de andere ouder. 49 De theorie inzake het PAS is zeer omstreden, daarom wordt ook wel gesproken van PA, wat staat voor parental alienation (in het Nederlands: oudervervreemding). 50 Bij PA is sprake van gedragingen die, bewust of onbewust, kunnen leiden tot een verstoring in de relatie tussen 46 Spruijt 2002, p Teyber 2009, p Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p

19 kind en de ouder die doelwit is van die gedragingen. 51 Dit is meer geconcentreerd op het gedrag van de ouder. Er is sprake van een proces waarbij de ouders om beurten vervreemde ouder en doelwit zijn. Ook beschuldigingen van geweld en kindermishandeling behoren tot de ernstige problemen voor kinderen bij echtscheiding. Het is niet eenvoudig om te weten hoe men om dient te gaan met dergelijke beschuldigingen. Meestal is er een gebrek aan feiten en worden de beschuldigingen niet onderbouwd. Toch is waakzaamheid noodzakelijk en moeten de beschuldigingen serieus worden genomen en worden onderzocht. 52 Wat betreft de positie van kinderen in het echtscheidingsproces, wordt aan kinderen nauwelijks hun mening gevraagd. Ouders zouden hun kinderen eerder bij de scheiding moeten betrekken dan nu gebeurt, want zij moeten weten wat er aan de hand is, zodat zij hun mening kunnen geven. 53 Het is niet precies bekend hoeveel kinderen na echtscheiding geen contact meer hebben met de uitwonende ouder. In de meeste gevallen gaat het hier om de vader en woont het kind bij de moeder. 54 Het aantal kinderen dat na de echtscheiding geen contact meer heeft met de vader wordt geschat op ongeveer 20%. Daarnaast heeft ongeveer een kwart van de scheidingskinderen een slecht contact met de vader. 55 De mate van contact kan te maken hebben met de nieuwe samenstelling van het gezin waarin het kind verblijft; er komen bijvoorbeeld een stiefouder en stiefkinderen bij het gezin. Daarnaast kan de burgerlijke staat van de uitwonende ouder een reden zijn voor geen contact (of minder contact), omdat de uitwonende ouder is hertrouwd. 56 Het komt regelmatig voor dat de uitwonende ouder een nieuw gezin begint en dan minder aandacht heeft voor zijn oude gezin. Verder blijkt ook dat hoe jonger het kind is ten tijde van de scheiding, hoe minder het voorkomt dat het contact houdt met de uitwonende ouder. De meeste onderzoeken steunen de conclusie dat er geen verband is tussen de frequentie van contact en het welbevinden van kinderen. Het is veel belangrijker dat er weinig conflicten zijn tussen de ouders, want dan is contact positief voor het kind. Als er veel conflicten zijn, werkt 51 Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Ongeveer 80% van de kinderen blijft bij de moeder wonen volgens cijfers van het CBS. 55 Volgens cijfers van het CBS. 56 Spruijt 2002, p

20 contact negatief. 57 Positief voor de emoties rond omgang zijn: stimulering van contact door de verzorgende ouder, weinig ouderlijke conflicten, weinig afzeggingen, een betrokken uitwonende ouder en een diversiteit aan activiteiten tijdens het bezoek. 58 Daarnaast is het betalen van alimentatie positief voor het kind, niet alleen financieel gezien, maar ook omdat dit voor het kind het gevoel geeft dat hij door de uitwonende ouder belangrijk wordt gevonden. 3.3 Belang bij omgang In het familierecht komt tot uitdrukking dat een kind recht heeft op omgang met zijn ouders. Omgang houdt voor het kind in het hebben van een betekenisvolle relatie en een verdeling van de zorg en opvoedingstaken door de ouders. Er zijn verschillende redenen waarom een kind belang heeft bij omgang met zijn ouders. Dit belang en de behoefte aan contact vloeien ten eerste voort uit de natuurlijke band die bestaat tussen ouders en kinderen. 59 Kinderen hechten zich al in de eerste maanden van hun leven aan hun ouders. Een tweede reden dat kinderen belang hebben bij omgang is dat zij in ontwikkeling zijn en hiervoor afhankelijk zijn van volwassenen. 60 De ontwikkeling van het kind houdt in dat zijn persoonlijkheid nog gevormd wordt. Hiervoor is het van groot belang dat een kind in gezinsverband met zijn vader en moeder opgroeit. Het kind leert van zijn ouders en zal emotionele processen doorlopen waarbij zaken als basisvertrouwen, hechting en identificatie een fundamentele bijdrage leveren aan de harmonieuze ontwikkeling van het kind. 61 Om zich te kunnen ontwikkelen heeft een kind een volwassene nodig bij wie het op verantwoorde wijze kan opgroeien en die de verantwoordelijkheid voor de verzorging en opvoeding op zich neemt. Het niet hebben van een zinvolle omgang met de niet-verzorgende ouder is een risicofactor voor de ontwikkeling van het kind. 62 Het kind heeft er belang bij om te weten van wie het afstamt, dit komt tot uitdrukking in het afstammingsrecht. Weten van wie men afstamt, hangt samen met het belang van identificatie. Het beeld dat het kind heeft van zijn ouders en de kleuring hiervan zijn van groot belang voor de voortgang van de ontwikkeling van het kind. Er doen zich regelmatig situaties voor waarin één of beide ouders een negatief beeld van de andere ouder op het kind overbrengt. Dat is schadelijk 57 Spruijt 2002, p Spruijt 2002, p Doek 1988, p Henstra 2002, p Doek 1988, p Groenhuijsen 2002, p

21 voor het kind, omdat de identificatie met zijn ouder en daarmee samenhangend de ontwikkeling van het zelfbeeld en het zelfvertrouwen van het kind hiervan onder invloed staan. 63 Ouders fungeren immers als rolmodel en identificatiemodel voor hun kinderen. De ratio van art. 1:377a BW is dat het in het belang is van zowel het kind als de ouder, die niet belast is met de dagelijkse verzorging en opvoeding van het kind, dat zij contact hebben met elkaar. De wetgever vond het noodzakelijk deze norm in de wet op te nemen, omdat het veelvuldig voorkomt dat kinderen na een echtscheiding geen contact of een slecht contact hebben met de uitwonende ouder. Hier zijn verschillende redenen voor. Ten eerste bestaat nog altijd de traditionele opvatting dat het opvoeden van kinderen een typisch vrouwelijke taak is. Dit zorgt er voor dat veel mannen niet het gevoel hebben dat zij een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van hun kind. Ook bij moeders bestaat dit idee. Als de vader niet vanaf de geboorte intensief betrokken is geweest bij de dagelijkse verzorging van het kind dan zal hij zich niet zeker voelen in zijn ouderrol. Hij is er niet zeker van dat hij ook alléén voor de kinderen kan zorgen. Bovendien hebben mannen dit ook niet zelf in hun jeugd ervaren van hun eigen vader. 64 Een tweede reden is dat voortdurende ruzies ertoe bijdragen dat vaders zich niet meer met hun kinderen bemoeien. Voor de echtscheiding bestonden de conflicten en deze worden niet opgelost door het enkele feit dat de echtscheiding is uitgesproken. De ouders voelen zich afgewezen, verraden, boos of hebben zelfs haatgevoelens tegenover hun ex-echtgenoot. Het komt regelmatig voor dat met name de moeder uit boosheid het bezoek van de kinderen aan de vader actief belemmert of tegenhoudt. Vervolgens neemt de vader wraak door geen alimentatie te betalen of dit uit te stellen. Ouders zadelen hun kinderen op met loyaliteitsconflicten door hen te vragen partij te kiezen. Doordat de moeder gewoonlijk voor de scheiding de eerste verzorger is en de kinderen daarna meestal bij de moeder wonen, hebben de kinderen vaak een intensiever contact met hun moeder dan met hun vader. Kinderen kiezen dan voor hun moeder. De vader heeft voor betrokkenheid bij het gezin dikwijls de toestemming van zijn ex-echtgenote nodig. Wanneer de moeder dit frustreert voelt de vader zich machteloos en uiteindelijk houdt hij het voor gezien en verbreekt 63 Groenhuijsen 2002, p Teyber 2009, p

22 hij alle banden. 65 Dit valt vaak samen met de derde reden voor verslechtering van het contact tussen de kinderen en de vader, namelijk doordat de vader een nieuwe partner heeft en een nieuw gezin begint. Om de gevoelens van zijn nieuwe gezin niet te kwetsen, verbreekt hij de banden met zijn oude gezin. Vooral ook omdat het contact met dat gezin vaak gepaard gaat met spanningen. Voor kinderen is het erg schadelijk als de vader zich terugtrekt. Dit zorgt voor leerproblemen, sociale en emotionele problemen. 66 Kinderen voelen zich verantwoordelijk voor het gebrek aan interesse van hun vader. Ze denken dat het aan hen ligt dat hun vader hen niet wil zien. De kinderen geven zichzelf de schuld van het vertrek en lijden aan een sterk verminderd gevoel van eigenwaarde en dat kan leiden tot depressies, slechte prestaties op school en mislukkingen in vriendschappen en relaties Wanneer is omgang niet in het belang van het kind? Het is duidelijk dat het in het belang van het kind is dat hij contact onderhoudt met beide ouders en dat omgang plaatsvindt met de ouder die niet belast is met de dagelijkse verzorging en opvoeding. Soms is omgang niet in het belang van het kind en heeft het kind meer behoefte aan rust en een ongestoorde verhouding met de verzorgende ouder. Op grond van art. 1:377a lid 3 BW kan de rechter oordelen dat aan (één van) de ouders de omgang wordt ontzegd indien sprake is van één van de ontzeggingsgronden. Het recht op omgang kan ten eerste worden ontzegd indien de omgang ernstig nadeel zou opleveren voor de geestelijke of lichamelijke ontwikkeling van het kind. Een tweede ontzeggingsgrond is de kennelijke ongeschiktheid. Dit houdt in dat de ouder kennelijk ongeschikt is of kennelijk niet in staat moet worden geacht tot omgang. Dit gaat vaak samen met alcohol- of drugsgebruik of bijvoorbeeld het lange tijd frustreren van de omgangsregeling door een ouder. Een derde reden voor ontzegging is dat het kind van twaalf jaren of ouder bij zijn verhoor van ernstige bezwaren tegen de omgang heeft doen blijken. Een kind jonger dan twaalf jaar kan echter ook worden gehoord. Een laatste grond om de omgang te ontzeggen is dat er anderszins strijd is met zwaarwegende belangen van het kind. 65 Teyber 2009, p Teyber 2009, p Teyber 2009, p

23 Er is sprake van ernstig nadeel wanneer er aanmerkelijke onrust en spanningen zijn, die voortvloeien uit de omgang en ernstige nadelige gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind. 68 Het kind reageert bijvoorbeeld erg gespannen op de omgang en kan de situatie niet aan. Als een ouder met gezag zich verzet tegen de omgang van het kind met de andere ouder is dat op zich geen reden voor ontzegging, tenzij dit leidt tot spanningen waarmee ook de belangen van het kind worden getroffen. Een tijdelijke ontzegging van de omgang is dan ook mogelijk. 69 Het kan dus in het belang van het kind zijn om geen omgang meer te hebben met één van de ouders. Ernstige ouderlijke conflicten of lichamelijk of psychologisch geweld leveren ernstig nadeel op voor het kind. Het ontzeggen van omgang kan dan in het belang van het kind zijn wanneer hierdoor de conflicten en het geweld verminderen. Er kan worden besloten tot stopzetting van de omgang, vanwege het welzijn van het kind. Het ligt voor de hand de strijdende ouders naar een oplossing te laten zoeken. Verplichte deelname aan een programma voor conflictbeheersing is dan een mogelijkheid. 70 Dat zal voor kinderen een betere oplossing zijn dan stopzetten van omgang. Als de ouders na deelname aan het programma voor conflictbeheersing weer in staat zijn hun ruzies in toom te houden, kan bijvoorbeeld via omgangsbegeleiding het contact tussen het kind en de ouders worden hersteld. 71 Vanuit psychologisch perspectief heeft een kind recht op omgang, omdat hij zich moet kunnen ontwikkelen. De ouders helpen het kind daarbij. Indien de omgang een gevaar oplevert voor de ontwikkeling van het kind kan geconcludeerd worden dat de omgang dan dus zijn bestaansrecht verliest. 72 Omgang is van belang voor de ontwikkeling van een kind, maar het hebben van een relatie met beide ouders kan niet aangemerkt worden als de meest fundamentele behoefte van kinderen. Er zijn zaken die van een nog meer fundamentele orde zijn, zoals bijvoorbeeld gezondheid en een gevoel van veiligheid en rust. 73 Het meest schadelijk voor een kind is een hevige strijd tussen de ouders die wordt gevoerd over de kinderen. De kinderen kunnen te maken krijgen met een loyaliteitsconflict, omdat er druk op hen wordt uitgeoefend om te kiezen voor één van de ouders (en dus tegen de andere ouder). Het is de taak van de ouders om de eigen belangen opzij te zetten 68 Vlaardingerbroek 2008, p Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p A.P. Spruijt 2009, p A.P. Spruijt 2009, p Groenhuijsen 2008, p Groenhuijsen 2008, p

24 en het belang van het kind voorop te stellen. Indien er geschillen zijn ontstaan, moet de rechter bij de beslechting daarvan het uitgangspunt hanteren dat beide ouders gelijkwaardig zijn en het kind recht heeft op opvoeding en verzorging door beide ouders Conclusie Een echtscheiding is een ingrijpende gebeurtenis die het gezinsleven uit evenwicht brengt. Veel kinderen hebben tijd nodig om aan de nieuwe situatie te wennen maar na verloop van tijd gaat het weer goed. Een aantal kinderen krijgt echter te maken met ernstige problemen doordat zij worden blootgesteld aan een voortdurende strijd van de ouders. Het belangrijkste probleem is dat kinderen dan te maken krijgen met loyaliteitsconflicten. Het is in het belang van het kind dat het omgang heeft met zijn beide ouders. Uit onderzoek blijkt dat een groot aantal kinderen na de scheiding van de ouders geen of slecht contact met de uitwonende ouder heeft. Wanneer een ouder na de scheiding weigert contact te hebben met het kind, dan is dat erg schadelijk voor de ontwikkeling van het kind. Kinderen voelen zich vaak al schuldig over de scheiding van de ouders en door de afwijzende houding van de ouder zal het kind zich minderwaardig voelen en in ernstige gevallen kan dit leiden tot psychische problemen. Wanneer omgang met de ouder leidt tot spanningen bij het kind, kan de rechter oordelen dat omgang niet in het belang van het kind is. Het kind is dan meer gebaat bij herstel van een rustige en stabiele leefsituatie. 74 Schonewille 2009, p