Weinig centen en veel vluchtelingen

Transcriptie

1 REDACTIONEEL Weinig centen en veel vluchtelingen Wim Vermeersch Hoofdredacteur Samenleving en politiek Door zijn systeem van sociale zekerheid is Europa uniek in de wereld. Sociaaldemocraten hebben er, samen met anderen, steen voor steen aan gebouwd. Vandaag hebben Linkse partijen het echter lastig in Noord-Europese welvaartsstaten. Twee elementen maken dat het bergop fietsen is: er zijn weinig centen en nu ook veel vluchtelingen. Het is zaak deze negatieve frame om te zetten in kansen. Maar dan moeten sociaaldemocraten wel dringend verhaallijnen construeren. Want het is de buik, niet het hoofd, die kiezers in beweging brengt. En dat doet Rechts een stuk beter. WEINIG CENTEN Ondertussen weten we wie de nieuwe Labourvoorzitter is in Groot-Brittannië. Op het moment van schrijven, lijkt het de linkse backbencher Jeremy Corbyn te worden (tenzij Yvette Cooper het alsnog gehaald heeft). Tot ontzetting van de gevestigde Labour-orde. Zijn scherper discours is nochtans logisch; zeker als je het boek Chavs. De demonisering van de arbeidersklasse (2011, epo) van Owen Jones hebt gelezen: de Britse lagere middenklasse geraakte verpauperd, het establishment werd onwaarschijnlijk machtig. Toch wordt Corbyn door zijn tegenstanders, binnen en buiten de eigen partij, weggezet als een linkse fundi. Opmerkelijk: uit academische hoek krijgt hij wel steun. Tijdens de voorzittersrace steunden 41 vooraanstaande economen zijn economische plannen. Dat linkse politici de meerderheid van de academici aan hun kant hebben, is relatief nieuw. Ook Griekenland kreeg deze zomer in haar (verloren) krachtmeting met Europa de steun van zowat alle gerenommeerde economen: James K. Galbraith, Paul Krugman, Paul De Grauwe sampol 2015/7 1 SAMPOL_september 2015.indd 1 22/09/ :32:34

2 Wim Vermeersch Weinig centen en veel vluchtelingen en anderen spraken zich uit voor een soepelere schuldregeling en tegen verdere besparingen. Zelfs de studiediensten van internationale organisaties als IMF en OESO traden hen daarin bij (al bleek de sprong van theorie naar praktijk nog te groot voor Christine Lagarde). Ziehier de paradox waar vooral sociaaldemocraten mee worstelen: hoewel steeds meer economen stellen dat het besparingsbeleid niet loont en dat als persoonlijke uitgaven stilvallen de overheidsuitgaven dat zeker niet mogen doen, lijkt de voorkeur van de kiezer vooralsnog uit te gaan naar partijen die louter de boel onder controle houden, ja zelfs de teugels wat strakker aanhalen als het economisch moeilijk gaat. Dan mogen 41 economen nog zeggen dat enkel een investeringsbeleid ons uit het moeras kan trekken, de buik van de kiezer zegt: voorzichtig, geen avonturen. In tijden van weinig centen viert het solidariteitspessimisme hoogtij. Mensen zijn bang dat ze zelf de dupe zullen zijn. Ze zijn vatbaar voor de idee dat men het systeem moet beschermen tegen misbruik om het in stand te houden en om er zelf van te kunnen genieten. De knip op de beurs dus. Dat de publieke dienstverlening door het snoeien in de uitgaven van de sociale zekerheid in het gedrang komt, en dat we daardoor minder waar voor ons geld krijgen op een moment dat alles duurder wordt, lijkt daarbij van geen tel. VEEL VLUCHTELINGEN Mensen zijn minder solidair als er minder geld is. Rechts-conservatieve partijen zetten daarom sterk in op het feit dat sommigen meer uit de sociale zekerheid halen dan ze erin steken. Dat is handig gezien. Onderzoek toont aan dat de bereidheid tot solidariteit het grootst is wanneer het gaat om mensen die buiten hun schuld behoeftig worden en dat die het kleinst is wanneer het gaat om mensen die in culturele zin het verst van ons af staan. In die zin betekent de huidige vluchtelingencrisis voor sociaaldemocraten dubbel pech: net nu onze sociale zekerheid zo onder druk staat door de naweeën van de economische crisis, komt deze ongeziene asielcrisis ertussen gefietst. De voorbije weken entte het politieke debat zich al snel op een rechten en plichten-verhaal : vluchtelingen kunnen toch een aantal uren gemeenschapsdienst verrichten in ruil voor onze steun?; moeten we niet minder snel kindergeld geven aan vluchtelingen?; we kunnen toch niet aan elke vluchteling zomaar OCMW-steun uitkeren? Enzovoort. Erg zuur allemaal, gezien de hartverscheurende taferelen en de dramatische foto s die we dagdagelijks te zien krijgen. Parallel met het dominante discours in de politiek, groeit evenwel de bereidheid in de samenleving om de handen uit de mouwen te steken. Overal zien we ophaalpunten verschijnen, gemeenten springen in de bres, Vluchtelingenwerk Vlaanderen krijgt de vragen amper verwerkt. Toch loert ook hier een paradox om de hoek die vooral sociaaldemocraten treft: de interpersoonlijke solidariteit mag op dit moment dan wel erg groot zijn en de medemenselijkheid hartverwarmend, niets zegt dat dit zich zal vertalen in een electorale keuze voor structurele solidariteit. Opnieuw: op het moment dat er wordt gestemd, overheerst de buik. Dan worden de vele gulle gevers die we nu zien plots bange bevers. Dan is de kans reëel dat ze eerder kiezen voor het veilig stellen van het eigen pensioen dan voor meer middelen om een grote groep in nood op te vangen én te integreren. Het valt te begrijpen: migratie zet ons toekomstbeeld onder druk. Het maakt ons irrationeel. sampol 2015/7 2 SAMPOL_september 2015.indd 2 22/09/ :32:34

3 Wim Vermeersch Weinig centen en veel vluchtelingen POLITIEK = VERHAALLIJNEN CON- STRUEREN Een onzekere economie en een bang makende asielcrisis: het is een dodelijke cocktail voor de behoeders van de welvaartsstaat. Uit bovenstaande zal menig lezer vermoedelijk concluderen dat de politieke vooruitzichten voor sociaaldemocraten hopeloos zijn, dat de strijd op dit moment niet te winnen valt. Maar dat hoeft zo niet te zijn. Vorig jaar verscheen het uitstekend boek The Storytelling Animal. How Stories Make Us Human (2014) van de Amerikaan Jonathan Gottschall, met als centrale stelling: het zijn verhalen, met haar helden en schurken, met haar personages en twisten, die mensen in beweging brengen. Dat geldt zeker ook voor de politiek. Wie het best verhaallijnen construeert, gebaseerd op zijn idealen, wint verkiezingen. Met droge analyses lukt dat niet; en met abstracte begrippen nog minder: solidariteit betekent niets als je de huur niet kan betalen; vrijheid betekent niets als je s nachts niet zonder schrik in je eigen buurt kan lopen. Geert Janssens, hoofdeconoom van VKW Metena, noemt in zijn boek De muizenval (2014) Alan Greenspan, jarenlang voorzitter van de Amerikaanse Centrale Bank en neoliberale goeroe, de grootste verhalenverteller van de voorbije decennia. Hij heeft gelijk. Luc Vanneste betoogt verderop in dit nummer dat het economische systeem gebouwd is op irrationele drijfveren en wordt voortgeholpen door sprookjes. Sprookjes moeten sociaaldemocraten natuurlijk niet vertellen. Maar verhalen des te meer. De mosterd valt vreemd genoeg te halen bij politieke tegenstanders. De voorbije weken horen we vooral bij Open VLD en N-VA bijna elke dag uitspraken voor de galerij : politiek valt er niets mee te doen, reële beleidsgevolgen hebben ze niet, maar het is wel een superieure manipulatie van de perceptie. Vooral over de betaalbaarheid van onze sociale zekerheid en van de opvang van vluchtelingen zetten deze partijen sterke beelden neer die appelleren aan onderbuikgevoelens: elke dag horen we wel een variant op het argument over de hangmat van de sociale zekerheid (een krenkende metafoor) of de achterdeur die dicht moet (bemerk de hint van ongewenste bezoeker). Vuile beelden, but they do the job. Hetzelfde geldt voor het voorstel van Gwendolyn Rutten om minder snel kindergeld te geven aan vluchtelingen. De fact check van de VRT bracht duidelijkheid: in 2013 bedroegen de kinderbijslagen voor vluchtelingen slechts 0,1% (6 miljoen euro) van het totale kinderbijslagbudget (6 miljard euro). Financieel geen enkel probleem dus. Maar de misleidende beeldvorming was een feit. Ondanks het slechte gesternte van de politieke actualiteit biedt deze vluchtelingencrisis dus ook kansen voor sociaaldemocraten. Vertel dag in dag uit een andere variant van steeds hetzelfde Linkse verhaal, met als mogelijke richtassen: selectief maar open voor economische migranten, streng maar rechtvaardig voor huwelijks- en volgmigratie, en onvoorwaardelijk (!) medemenselijk met deze enorme stroom Syrische vluchtelingen. Daar valt zeker een aantrekkelijk discours rond op te bouwen. Een Rechtse Bondskanselier geeft alvast het goede voorbeeld. Ze heeft zelfs de buik van Duitsland mee: Bild. sampol 2015/7 3 SAMPOL_september 2015.indd 3 22/09/ :32:34

4 Waar staan we na 1 jaar Michel I? Marc Hooghe Op 11 oktober viert de regering-michel haar eerste verjaardag. Eigenlijk kan ze in één zin worden samengevat: een regering zonder PS is op zich al een staatshervorming. Voor het eerst sinds 1988 maken de socialisten niet langer deel uit van de Belgische regering, en dat zullen we geweten hebben. Op sociaaleconomisch vlak heeft de regering-michel inderdaad een aantal bakens verzet en duidelijk gekozen voor een (in eigen woorden: sociaal) rechtser beleid, met een ambigue bijrol voor CD&V. Het thema van de staatshervorming zelf, daarentegen, lijkt volledig verdwenen van de politieke agenda. Als je het vanuit historisch perspectief bekijkt, is dat misschien nog het meest opvallende van deze regering na 1 jaar aan de macht: de traditionele verzuchtingen van het Vlaams-nationalisme lijken dood en begraven. SAMPOL_september 2015.indd 4 22/09/ :32:35

5 Marc Hooghe Waar staan we na 1 jaar Michel I? WIENS KAMIKAZE? Toen de regering-michel bijna een jaar geleden tot stand kwam, had men het in de media meestal over een kamikazeregering. Die zelfmoordplannen sloegen toen vooral op MR van premier Charles Michel. Door als enige Franstalige partij een coalitie aan te gaan met drie Vlaamse partijen, dreigde de partij de geschiedenis in te gaan als een verrader van de eigen gemeenschap, met als onvermijdelijk gevolg dat de Franstalige liberalen zouden worden afgestraft bij de volgende verkiezingen. De praktijk draaide echter enigszins anders uit. Men kan moeilijk stellen dat de huidige regering een beleid voert dat tegen de belangen van de Franse gemeenschap in ons land ingaat. Op het vlak van de staatshervorming gebeurt er helemaal niets. Dus er is ook helemaal niets dat de Franse Gemeenschap zou kunnen verontrusten. Voor wat de grote nationale symbolen betreft, houdt deze regering zich gedeisd. Ook daar is er niet echt een reden tot Franstalige ongerustheid. Bovendien moeten we rekening houden met een zekere PS-vermoeidheid aan Franstalige kant: de socialisten zijn daar nu al zo lang aan de macht dat er toch een wat al te sterke vervlechting optreedt tussen de partij en het overheidsbelang. Hoewel dat niet met zoveel woorden werd gezegd, waren er aan Franstalige kant heel wat mensen best tevreden met het feit dat de eeuwige beleidspartij eens naar de oppositiebanken werd verwezen. Je kunt dat gevoel een beetje vergelijken met wat er aan Vlaamse kant gebeurde in 1999: voor het eerst in meer dan veertig jaar werden de christendemocraten toen verbannen naar de oppositie, en dat had al bij al een verfrissend effect op het politiek gebeuren. Een politieke partij die te lang met de macht geassocieerd is, is nooit goed, ongeacht om welke partij het dan gaat. Ook de positie van premier Charles Michel zelf leek wel een zelfmoordmissie. De normale regel van de politiek is dat de grootste partij de premier levert. Dat is een mechanisme dat meestal automatisch leidt tot een zekere matiging. De eerste taak van een premier is immers de ploeg bij elkaar te houden, en dat wil zeggen dat de belangen van de eigen partij het eerst sneuvelen. De partij die de Wetstraat 16 mag bevolken, zal meestal ook het meest inleveren als er een politiek compromis moet worden gezocht. De huidige regering zou dus normaliter geleid moeten worden door iemand van N-VA, de grootste regeringspartij. Het feit dat die elementaire spelregel werd geschonden, hing vanaf het begin als een zwaard van Damocles boven het hoofd van premier Michel. Nu we bijna een jaar verder zijn, merken we echter dat de premier het helemaal niet slecht gedaan heeft. Hij is geleidelijk gegroeid in zijn rol. Ook tijdens Europese ontmoetingen speelt hij steeds meer zijn rol van Belgisch premier. De premier is heel voorzichtig. Voorlopig hebben we hem niet kunnen betrappen op echt grote fouten. Als we het geheel bekijken, zou het dus helemaal verkeerd zijn om Michel zomaar weg te zetten als een mislukte schertsfiguur. Het feit blijft natuurlijk dat het niet Michel is die de lakens uitdeelt, maar wel de grootste regeringspartij N-VA. De manier waarop dit in scène wordt gezet, zorgt er echter voor dat de positie van Michel zelf nooit in het gedrang lijkt te komen. Het scenario is intussen al een paar keer gevolgd: eerst lijkt er wat onenigheid binnen de coalitie en slaagt Michel er niet in de troepen onder controle te houden. Daarna maakt N-VA-voorzitter Bart De Wever het standpunt van zijn partij duidelijk, en daarmee is de discussie afgelopen. Het is opvallend dat geen enkele politicus daarna nog terugkomt op eerdere discussies, zodat ook sampol 2015/7 5 SAMPOL_september 2015.indd 5 22/09/ :32:35

6 Marc Hooghe Waar staan we na 1 jaar Michel I? de premier nooit expliciet moet toegeven dat hij gezwicht is voor zijn fameuze schoonvader uit Antwerpen. Het mechanisme zit zo geraffineerd in elkaar dat het thema volledig van de politieke agenda verdwijnt. Niemand besteedt er nog aandacht aan. Een mooi voorbeeld hiervan is de discussie over de bedrijfswagens. Nadat Hoewel het nog te vroeg is om de precieze impact van de besparingsmaatregelen van de regering-michel op het niveau van ongelijkheid in kaart te brengen, ziet er het nu naar uit dat België voortaan de Europese trend volgt, en we te maken zullen hebben met een toenemende ongelijkheid. De Wever duidelijk had gemaakt dat er niet mocht worden geraakt aan deze fiscale regeling, verdween het onderwerp volledig van de radar. Dat is tactisch gezien een slimme zet. De publieke opinie heeft immers een bijzonder kort geheugen, en dan lijkt het alsof er nooit plannen waren geweest om de bedrijfswagens aan te pakken. Daardoor vermijd je ook de indruk dat de premier niet veel meer is dan de loopjongen van de N-VA-voorzitter. Vanuit het standpunt van de perceptie is dit een slimme zet, omdat de nederlaag nooit echt aan bod komt in de media, die al evenzeer een bijzonder kort geheugen blijken te hebben. Vergelijk het met de manier waarop CD&V omgaat met haar nederlagen: het debat wordt, zowel intern als extern, eindeloos uitgesponnen waardoor uiteindelijk iedereen er van overtuigd is dat de christendemocraten in het kamp van de verliezers zitten. Door te doen alsof er gewoon nooit een debat is geweest, vermijd je dit zelfvernietigend effect. SOCIAAL RECHTS? Bovendien haalt MR nog een ander punt binnen: de regering-michel voert in de praktijk een rechts beleid dat perfect tegemoet komt aan de verzuchtingen van de MR-kiezers. De indexsprong en de verhoging van de pensioenleeftijd zijn er op relatief eenvoudige wijze doorgedrukt. Het gaat telkens om symbooldossiers die met PS in de regering nooit gelukt zouden zijn. De huidige regering slaagt er daardoor in een belangrijke stap naar rechts te zetten, en daarbij verder te gaan dan de regering-di Rupo ooit zou hebben gedaan. Dat vormt een belangrijke trendbreuk. De afgelopen jaren vormde België zonder meer een uitzondering binnen de rijke industrielanden. In de meeste landen is er sinds de economische crisis een duidelijke trend naar meer economische ongelijkheid. De inkrimping van het overheidsapparaat en de besparingen in de sociale zekerheid zorgen er immers voor dat vooral de minder begoede groepen van de samenleving er op achteruit gaan. Ook de OESO stelde in een recent rapport dat de ongelijkheid binnen de lidstaten toeneemt, wat tamelijk ingrijpende gevolgen kan hebben voor bijvoorbeeld gezondheidszorg, levenskwaliteit en onderwijs. België vormde wat dat betreft een grote uitzondering. Het ongelijkheidsniveau bleef stabiel, onder meer dankzij een aantal bufferende maatregelen van de regering-di Rupo. Hoewel het nog te vroeg is om de precieze impact van de besparingsmaatregelen van de regering-michel op het niveau van ongelijkheid in kaart te brengen, ziet er het nu naar uit dat sampol 2015/7 6 SAMPOL_september 2015.indd 6 22/09/ :32:35

7 Marc Hooghe Waar staan we na 1 jaar Michel I? België voortaan de Europese trend volgt, en we te maken zullen hebben met een toenemende ongelijkheid. Wat we soms onvoldoende beseffen is hoezeer België daardoor een uitzondering was geworden binnen Europa. Hoewel de cijfers niet helemaal perfect te vergelijken zijn, was de ongelijkheid in België volgens de OESO zelfs licht gedaald: van een Gini-index van 0,28 in 2005 tot 0,27 in 2012 (de laatst beschikbare gegevens). Als je dat vergelijkt met de Verenigde Staten, waar de ongelijkheid in dezelfde periode toenam van 0,38 tot 0,40, dan blijft België het uiteraard zeer goed doen, en we hebben één van de laagste ongelijkheidsscores binnen de westerse wereld. De komende jaren zal de ongelijkheidsscore van België dus allicht licht stijgen. Dat is het resultaat van een doelbewuste ideologische keuze. Als we er, gemakshalve, van uitgaan dat de besparingen bij de overheid onvermijdelijk waren, dan had men in principe ook de keuze om die besparingen op een gelijke wijze te verdelen onder de bevolking. De regering-michel heeft die keuze niet gemaakt: tegelijk met de besparingen werd ook een transfer georganiseerd van de werkende bevolking naar het bedrijfsleven, dat zo in staat zou worden gesteld zijn internationale concurrentiepositie verder te versterken. De werknemers werden op die manier dus eigenlijk twee keer getroffen. Die keuze voor toenemende ongelijkheid leidde in het najaar van 2014 op bijna voorspelbare wijze tot een grote mobilisatiegolf, met betogingen en stakingen. Opnieuw merken we echter hoe de regering-michel die hete herfst op een zeer doordachte wijze heeft weten te neutraliseren. Zeker binnen het ACV werd eind 2014 reeds gesteld dat een aantal onpopulaire maatregelen (zoals de verhoging van de pensioenleeftijd of de indexsprong) allicht onvermijdelijk waren om het Belgisch bedrijfsleven een betere toekomst te garanderen. Maar het rechtvaardigheidsgevoel werd aangesproken, door te stellen dat als de werknemers moeten inleveren er tegelijk ook gelijkaardige maatregelen zouden moeten komen voor de rijkere groepen van de bevolking. Het idee van de fameuze tax shift was daarmee geboren. Het concept heeft zijn rol gespeeld: het sociaal protest verdween geleidelijk, en het idee dat deze regering zou zorgen voor een meer rechtvaardige fiscaliteit werd algemeen aanvaard. Zowel economen als fiscalisten waarschuwden toen al voor deze illusie: het is bijzonder moeilijk het fiscaal systeem op korte termijn te hervormen, en het is zo mogelijk nog moeilijker een coherent systeem te ontwikkelen om bijvoorbeeld vermogens adequaat te belasten. Maar allicht is dat ook nooit de bedoeling geweest: de belofte van een tax shift bleek voldoende om de vakbonden te laten ontwapenen. Gedurende de eerste zeven maanden van 2015 werd de schijn hoog gehouden dat er inderdaad sprake zou zijn van herverdelende fiscale maatregelen. Pas in juli 2015 bleek dat de tax shift helemaal geen herverdelend effect zou hebben. Maar het sociaal protest was toen reeds helemaal afgezwakt. De strategie had dus bijzonder goed gewerkt. DE ROL VAN CD&V De regering-michel heeft dus gekozen voor een consequent rechts beleid, waarbij middelen worden getransfereerd van de werknemers naar de bedrijven. Daar is op zich niets verkeerd mee: België blijft binnen Europa nog steeds een baken van gelijkheid en we volgen grotendeels een Europese trend naar toenemende ongelijkheid. Op politiek vlak impliceert het wel dat de term kamikazeregering anders uitpakt dan oorspronkelijk voorzien. Het blijkt niet MR te zijn die kamikaze pleegt: de partij slaagt er won- sampol 2015/7 7 SAMPOL_september 2015.indd 7 22/09/ :32:35

8 Marc Hooghe Waar staan we na 1 jaar Michel I? derwel in haar economische programma ten uitvoer te brengen. De vraag wordt daarentegen des te urgenter wat CD&V nu eigenlijk kan verwezenlijken binnen deze regering. Zowel in de ideologie als in het programma van de christendemocraten, is er niets dat wijst op een keuze voor toenemende ongelijkheid. De partij troost zich enigszins met de gedachte dat ze nog erger heeft kunnen vermijden, maar dat is niet echt een wervend idee. De komende jaren zal CD&V, en vooral dan de ACW-ers binnen de partij, zich allicht nog meer de vraag stellen wat de partij nu eigenlijk juist uitspookt binnen deze regering, en of er een verschil kan worden gemaakt. De christendemocraten hebben daarbij twee problemen. Ten eerste gaat het hier om een asymmetrische regering: de Waalse christendemocraten zitten dus niét in de regering. Hoewel beide voormalige zusterpartijen op communautair vlak al sterk uit elkaar waren gegroeid, vonden ze elkaar in het verleden toch nog vaak rond sociaaleconomische thema s. Die coalitie is nu verdwenen. Binnen de huidige coalitie staat CD&V helemaal geïsoleerd als het er om gaat meer sociale accenten te leggen in het besparingsbeleid. Het is in dat verband een beetje gemakkelijk om de schuld te leggen bij vicepremier Kris Peeters, die zich niet genoeg zou inspannen of niet genoeg gewicht in de schaal zou leggen. De waarheid is dat binnen de huidige coalitie, de Vlaamse christendemocraten de enige partij zijn die een min of meer sociaal programma had bij de verkiezingen. Voor alle andere regeringspartijen was dat sociale aspect veel minder belangrijk. Ongeacht wie er vicepremier is: die minderheidspositie zal er altijd voor zorgen dat CD&V niet zo veel zal kunnen verwezenlijken in deze regering. Ten tweede is het nog altijd vaak een kwestie van perceptie. Traditioneel verwachten we veel van de Vlaamse christendemocraten, omdat het nu eenmaal de partij is die decennialang de dienst heeft uitgemaakt. Via mensen als Wilfried Martens, Jean-Luc Dehaene en Herman Van Rompuy heeft de partij België ook gemaakt tot wat het nu is. Maar sinds 2014 leven we in een ander land. De Vlaamse christendemocraten leveren nu welgeteld 18 van de 150 volksvertegenwoordigers. Het is dus eigenlijk een kleine partij geworden. Zeker binnen de voormalige christelijke zuil (vakbonden en mutualiteiten) leeft nog altijd de hoop dat CD&V wel voor hen zal opkomen en hun belangen zal beschermen. Maar de krachtsverhoudingen zijn gewoon helemaal veranderd. CD&V is een kleine partij geworden. De fameuze staatshervorming die in 2014 werd beloofd, is dus vooral een oefening regeren zonder socialisten geworden. Een symbooldossier zoals de indexsprong werd daardoor mogelijk, hoewel het opvalt dat de werkgevers zelf eigenlijk niet meer op dit mechanisme rekenen om hun concurrentiepositie te versterken. Het regeren zonder socialisten gaf ook aanleiding tot dom revanchisme, met als meest schrijnend voorbeeld allicht het feit dat een briljant econoom als Mathias Dewatripont niet langer vicegouverneur van de Nationale Bank mocht zijn. Op zijn prestaties viel niets aan te merken. Maar het feit dat de man een PS-etiket had, was voldoende voor de afrekening. Ook op andere overheidsdiensten was het tijd voor een grote zuivering - de prijs die blijkbaar moet worden betaald voor een regimewissel. EINDE VAN HET VLAAMS-NATIONA- LISME Maar wat bij dit alles wordt vergeten, is dat de echte staatshervorming volledig verdwenen is. De huidige meerderheid voert relatief getrouw de zesde staatshervorming van de regering-di Rupo uit. Voor de rest is dit thema volledig sampol 2015/7 8 SAMPOL_september 2015.indd 8 22/09/ :32:35

9 Marc Hooghe Waar staan we na 1 jaar Michel I? verdwenen. Dat is zonder meer fascinerend te noemen. De verkiezingen van 2014 zijn zonder meer gewonnen door N-VA. De bestaansreden van die partij, en haar belangrijkste programmapunt, is het Vlaams-nationalisme. Dat punt is echter volledig verdwenen. Hoewel het uiteraard vaker voorkomt dat een partij haar campagnebeloften vergeet na de verkiezingen, de perceptie gaat veel verder: men laat het uitschijnen alsof er nooit een bocht is geweest en dat de Vlamingen altijd al gewonnen waren voor een rechtser beleid. Het historisch belang van de bocht mag echter niet worden onderschat: voor het eerst sinds meer dan een eeuw heeft het Vlaams-nationalisme zijn politieke ambities opgegeven. De partij die zogezegd opkomt De bocht van Bracke betekent een ondubbelzinnige, en tot dusver succesvolle keuze voor een economisch rechts beleid op Belgisch niveau. Niet voor het eerst in zijn geschiedenis ontdekt de Vlaamse Beweging dat ze misbruikt werd voor het doorvoeren van een heel andere politieke agenda. is dat nog nooit eerder op zo n systematische wijze gebeurd. Ook hier gaat het regisseren van de perceptie zelfs nog een stap verder: het lijkt er op alsof er nooit een belofte tot verdere staatshervorming is geweest. Opnieuw worden we geconfronteerd met het bijzonder korte geheugen van zowel kiezers als massamedia. Twee jaar geleden was er in Vlaams-nationale kringen nog enige opschudding over wat toen de bocht van Bracke werd genoemd. Siegfried Bracke had toen in een interview geopperd dat een rechts economisch beleid belangrijker was dan het Vlaams-nationalisme. We zijn nu twee jaar verder en de optie van Bracke heeft het inderdaad gehaald. Maar het gevecht om voor het nationalisme blijkt in de praktijk al die idealen volledig overboord gegooid te hebben, zeer tot ergernis van enkele diehards binnen de Vlaamse Beweging. Dat is misschien nog het meest verrassende: de regering-michel betekent zonder meer het einde van het politiek Vlaams-nationalisme, dat daarmee als politieke stroming dood en begraven is. De bocht van Bracke betekent een ondubbelzinnige, en tot dusver succesvolle keuze voor een economisch rechts beleid op Belgisch niveau. Niet voor het eerst in zijn geschiedenis ontdekt de Vlaamse Beweging dat ze misbruikt werd voor het doorvoeren van een heel andere politieke agenda. Marc Hooghe Gewoon hoogleraar politieke wetenschappen, KU Leuven sampol 2015/7 9 SAMPOL_september 2015.indd 9 22/09/ :32:35

10 Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? Philippe Diepvents Exact een jaar geleden maakte Vlaams minister-president Geert Bourgeois met zijn Septemberverklaring een vrij bedeesde start. Er werden geen grootse plannen uitgemeten. Ietwat aarzelend zou er met de vingers stevig op de budgettaire knip richting toekomst worden geschuifeld. Het beleid zou rechts zijn, uiteraard, maar alles was bespreekbaar en waar nodig zou er worden overlegd en sociaal worden gecorrigeerd. Een dik jaar later zien we echter een Vlaamse Regering met een heel ander gezicht. Nu het stof van de verkiezingen is gaan liggen, moeten we niet langer enkel afgaan op het tromgeroffel maar kunnen we ook een blik werpen op de richting die men uit marcheert. Tijd voor een eerste balans. We komen hierbij tot vijf vaststellingen. 1. U BETAALT TOCH OOK? Eerste vaststelling: dit is een factuurregering. Aan een tempo waar de meest gehaaide consultants van zouden dromen, werd er het afgelopen jaar op zowat alle beleidsdomeinen systematisch facturen uitgeschreven aan het adres van de burger. Enkele voorbeelden. Het verhogen van de bijdrage voor kinderopvang, het niet-indexeren van de kinderbijslag, het optrekken van de maximumfactuur in het onderwijs, het verhogen van het inschrijvingsgeld in hoger onderwijs, volwassenenonderwijs en deeltijds kunstonderwijs, de prijsstijging bij het openbaar vervoer, het verhogen van de prijs van elektriciteit en water, het optrekken van de bijdrage voor de zorgverzekering, het snoeien in de renovatiepremie en het stijgen van de rusthuisfactuur. Dit alles natuurlijk bovenop alle federale maatregelen die genomen werden en waarover we het hier niet eens hebben. Van de wieg tot aan het graf: niemand ontsnapt aan deze factuurregering. Of toch? Hier en daar glipt er iemand door de mazen van het net. Denk maar aan de sampol 2015/7 10 SAMPOL_september 2015.indd 10 22/09/ :32:35

11 Philippe Diepvents Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? verlaging van de schenkingsrechten voor wie vermogen heeft om weg te schenken. 2. REMSPOREN OF VLUCHTMISDRIJF? Van de beloofde sociale correcties, de befaamde rem op het rechtse beleid, valt er voorlopig weinig te bespeuren. Wat men ook moge beweren, de laagste inkomensgroepen worden niet ontzien. De correcties die wel toegepast worden, blijven systematisch onder het niveau van de behoeften en vaak zelfs onder het niveau van wat vroeger al bestond. In de kinderopvang stijgt de kostprijs voor de laagste inkomens sterk. Mits een sociaal onderzoek door het OCMW kan die stijging wat worden afgezwakt (het tarief gaat dan slechts verdubbelen in plaats van verdriedubbelen). Bovendien worden er een aantal andere maatregelen genomen die het aanbod aan betaalbare plaatsen beperken en zo de drempels voor de meest kwetsbare groepen nog groter maken. De gevolgen van het afschaffen van gratis drinkwater en het optrekken van de vergoeding corrigeert men via een vermindering naargelang de gezinsomvang, maar ook daar is er weinig sprake van een sociale correctie. Niet alleen omwille van de beperkte aandacht voor alleenstaanden, maar ook omdat de groep die sociale correcties ontvangt (5%) gewoon veel kleiner is dan de groep van Vlamingen die in armoede leeft (10%). In andere maatregelen, zoals het afschaffen van het gratis openbaar vervoer voor 65-plussers, zijn er helemaal geen correcties te bespeuren. In het arbeidsmarktbeleid worden de langdurig werklozen letterlijk aan hun lot overgelaten. Nochtans is het aantal mensen dat langer dan een jaar werkloos is sinds het uitbreken van de crisis in 2008 gestegen met meer dan eenheden. Dat heeft niet alleen te maken met de economische malaise, maar ook met de druk op de productiviteit in de industrie en de zware saneringen bij de overheid, waardoor jobs voor lager geschoolden in de verdrukking geraken. Het aantal mensen in Vlaanderen dat langer dan twee jaar werkloos is, zit nu op een ongezien record van meer dan Voor de staatshervorming ging er op het federale niveau zo n 100 miljoen euro naar specifieke RSZ-kortingen en activering van de uitkering voor langdurig werklozen in Vlaanderen. Geld dat naar werkgevers ging die deze mensen wilden aanwerven. In het geplande nieuwe systeem van doelgroepkortingen komen langdurig werklozen niet eens meer voor als doelgroep. Tewerkstellingsprogramma s voor deze mensen worden tegelijk ook afgebouwd. Waar zij tot gisteren terechtkonden in betaalde jobs die een dienst verlenen aan de samenleving, zullen zijn morgen enkel nog kunnen rekenen op onbetaalde stages. Het groeipad dat in het regeerakkoord nog beloofd werd voor de sociale economie, werd meteen al voor minstens twee jaar geschrapt. De voorwaarde voor dienstenchequebedrijven om 60% van hun vacatures in te vullen met werklozen werd eveneens met één pennentrek afgevoerd. Wie spreekt van sociale correcties neemt dus een loopje met de waarheid. De aarzeling en milde toon die aan het begin van de legislatuur bij N-VA en Open VLD nog enigszins te bespeuren viel, is ondertussen definitief verdwenen. De vaststelling moet dan ook zijn dat, alle goede wil en inzet ten spijt - en die was er wel degelijk - de CD&V, net als op het federale niveau, ook in de Vlaamse Regering steeds meer in de rol terechtkomt van de kikker die een schorpioen helpt oversteken. 3. MINDER! MINDER! MINDER! ( JOBS) Daar waar vorige regeringen nog uitblonken in sampol 2015/7 11 SAMPOL_september 2015.indd 11 22/09/ :32:35

12 Philippe Diepvents Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? het beloven van nieuwe jobs, belooft Bourgeois I voorlopig vooral om te snoeien in werkgelegenheid. Met een mengeling van draconische budgetbeheersing en ideologische bravoure wordt er stevig het mes gezet in de tewerkstelling. Ook naast de voor de hand liggende cases van de besparingsdruk bij overheidsinstellingen als de VRT, De Lijn en de VDAB zijn de voorbeelden legio. Zo n jobs in het systeem van de werkervaring (WEP+) zijn al verdwenen, de besparing op de Gesco s betekent (minstens) het equivalent van jobs, de Vlaamse ambtenaren moeten jobs inleveren, Verder staan er plannen in de steigers die de tewerkstelling bedreigen van mensen in de maatregel artikel 60 (re-integratie bij OCMW s), mensen in PWA (werklozen die beperkt kunnen bijverdienen via o.a. klusjes en tuinonderhoud), mensen in de dienstenchequesector die extra steun krijgen via de SINE-maatregel, en ga zo maar door. Daarmee komt trouwens niet alleen een pak tewerkstelling op de helling te staan, ook de dienstverlening die via deze statuten georganiseerd wordt - broodnodige dienstverlening aan scholen, gemeenten, senioren en andere particulieren - dreigt daarmee te verdwijnen. Opnieuw een factuur dus, aan zowel de individuele burger als aan de gemeenten. De investeringen in jobs, of beter de plannen daartoe, blijven voorlopig beperkt tot één idee: een omvangrijk nieuw systeem van lastenverlaging dat ergens medio 2016 in werking zou moeten treden. Zo n vereenvoudigd systeem van doelgroepmaatregelen, als uitvloeisel van de zesde staatshervorming, is een goed idee. Alleen is het bijzonder jammer dat men hierbij nogal driest tewerk gaat als het op simplificatie aankomt. Zo maakt men bijvoorbeeld geen onderscheid in de tegemoetkoming voor het aanwerven van een laaggeschoolde dan wel middengeschoolde jongere, waardoor de kansen van die eerste groep op de arbeidsmarkt er niet beduidend op vooruit zullen gaan. Bovendien organiseert men een lage loonval door de loongrens te strikt te hanteren en zullen deze jongeren dus in de eerste tien jaar van hun loopbaan een rem ondervinden op hun inkomen. Nog frappanter is de eigengereidheid waarmee Vlaanderen het systeem van RSZ-kortingen wil uitwerken. Het overleg met de andere Gewesten over welke keuzes men maakt in het beleid rond loonlastenverlaging wordt nu pas opgestart, terwijl alle principiële keuzes al gemaakt zijn. Dat je eigen bevoegdheden zelf mag invullen, betekent niet dat wat er in andere Gewesten gebeurt niet meer van belang is. Zo ziet het er bijvoorbeeld naar uit dat we gaan naar een situatie waarin een enorme groep Vlaamse pendelaars in Brussel voor hun werkgever duurder zal worden, omdat de ene regio kiest voor loonkostmaatregelen die afhangen van de woonplaats van de werknemer en de andere voor een toekenning op basis van de vestigingsplaats van het bedrijf. Dat werkgevers die zich niet beperken tot tewerkstelling in één Gewest door het bos de bomen niet meer zullen zien, is een bijkomend heikel punt. Voorlopig luidt de conclusie dus: deze regering blinkt tot nu toe vooral uit in jobverlies, eerder dan in jobcreatie. 4. ALLEN VOOR VLAANDEREN, VLAANDEREN VOOR VISIE Vierde vaststelling: de boekhoudersmentaliteit overheerst nog steeds op visie. Daar waar er op het vlak van een loonlastenverlaging een duidelijke richting wordt uitgezet - zij het dan met niet altijd even doordachte weg ernaartoe, zoals we net zagen - is het qua toekomstvisie eerder sampol 2015/7 12 SAMPOL_september 2015.indd 12 22/09/ :32:35

13 Philippe Diepvents Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? huilen met de pet op als het gaat over andere maatschappelijke uitdagingen. We hebben de indruk dat deze regering maar één echt project heeft: een begroting in evenwicht (en zelfs dat wil maar niet lukken), waarbij ze strenger wil zijn dan wat de Hoge Raad van Financiën voorrekent. Er wordt bespaard op onderwijsparticipatie. Zo worden de inschrijvingsgelden en de maximumfactuur hoger, en dalen de middelen voor gelijke onderwijskansen. De hervorming van het secundair onderwijs om het watervaleffect aan te pakken, blijft in de koelkast zitten. Dit terwijl de arbeidsmarkt schreeuwt om mensen met de juiste competenties en laaggeschoolden de klos zijn als het op werk zoeken aankomt. De ecologiepremie voor bedrijven wordt zwaar teruggeschroefd, terwijl de groene economie wereldwijd een van de snelst groeiende economische takken is. Een geloofwaardig klimaatbeleid blijft uit. Er gaat te weinig klimaatgeld het bestaande beleid rond evenredige arbeidsdeelname verder af te zwakken en de betrokkenheid van werknemers en vakbonden daarin in te perken. Er wordt bespaard op openbaar vervoer terwijl het verkeer op de wegen dichtslibt. Het armoedebeleid wordt herleid tot projectmatige liefdadigheid in de vorm o.a. één-euromaaltijden. Samenlevingsconflicten nemen toe en ondertussen kreunt het verenigingsleven onder de hakbijl. Toegegeven, het is nog vroeg in de legislatuur. En er zijn wel een aantal pogingen lopende om meer toekomstvisie te ontwikkelen. Het maatschappelijk overleg in de zorg- en welzijnssectoren dat minister Jo Vandeurzen op sporen wil zetten, is daar een voorbeeld van. Even was er zelfs de aanzet tot een echt toekomstplan voor 2050, over alle beleidsdomeinen heen. Helaas dreigt dat nu te verzanden We hebben de indruk dat deze regering maar één echt project heeft: een begroting in evenwicht (en zelfs dat wil maar niet lukken), waarbij ze strenger wil zijn dan wat de Hoge Raad van Financiën voorrekent. naar broodnodige klimaatinvesteringen in Vlaanderen, zoals de isolatie van woningen of beter openbaar vervoer, en te veel naar een aantal twijfelachtige projecten in het buitenland. We dreigen kansen te missen als er minder investeringen komen in hernieuwbare energie. Toch klinkt het in het parlement bij monde van minister Philippe Muyters dat de overheid groene economie niet extra moet stimuleren. Ondanks de talloze voorbeelden van flagrante discriminatie (in de interim-sector, de dienstencheques) die het afgelopen jaar opnieuw de kop opstaken, legt men plannen voor om omdat men vooral heel snel iets in mekaar wil boksen en maar weinig ruimte laat voor sociaal overleg en echte dialoog met het middenveld. Perceptie krijgt daardoor de overhand op inhoud en laten we eerlijk zijn: niemand zit te wachten op een herkauwen van de goednieuwsshow die Vlaanderen in Actie (ViA) in het verleden is geweest. 5. SOCIAAL OVERLEG OF MONO- LOOG? Als de Vlaamse Regering op één vlak voor een trendbreuk heeft gezorgd, dan is dat in het so- sampol 2015/7 13 SAMPOL_september 2015.indd 13 22/09/ :32:35

14 Philippe Diepvents Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? ciaal overleg. Zelden was er een Vlaamse Regering die zo weinig respect of aandacht voor de sociale partners vertoonde. Zeker de vakbonden worden maar met mondjesmaat betrokken bij het beleid. Natuurlijk hebben ook de werkgeversorganisaties hierbij boter op het hoofd. Zij zien punt na punt uit hun verlanglijstjes van voor de verkiezingen gerealiseerd worden en vertonen dus weinig animo voor compromissen in het overleg. Dat het paritair overleg over bijvoorbeeld het Banenpact daardoor moeizaam verloopt, is dan ook niet verwonderlijk. En dat geeft de regering dan weer de vrijheid om te doen of hun neus bloedt: We willen wel luisteren, maar het sociaal overleg gaat niet vooruit. Tegelijk bemoeilijkt het beleid ook op andere manieren zelf het overleg en de inspraak van het middenveld. Vooreerst in de structuren. Het mag gezegd dat het tripartiete VESOC-overleg stilaan dreigt te verworden tot het informeren van de sociale partners. Er wordt erg weinig rekening gehouden met de opmerkingen en vaak is het zelfs moeilijk om überhaupt tot een gesprek te komen. Typevoorbeeld daarbij was de aanpak van minister Liesbeth Homans aangaande de afschaffing van de SINE-maatregel in de dienstenchequesector. Ondanks het feit dat zowel de interprofessionele als sectorale werkgevers én vakbonden in consensus aandrongen op voorzichtigheid en een goede impactanalyse voor men deze hervorming doorvoerde, bleef de minister stokdoof voor elke inspraak vanuit het sociaal overleg. Tot op het moment dat er in de pers de eerste ontslaggolf werd aangekondigd door de betrokken bedrijven. Zelfs daarna is er echter nog steeds geen echt gezamenlijk en formeel overleg met de sociale partners geweest om tot gedragen oplossingen te komen. Als er overleg is, gebeurt dit informeel en buiten de daartoe opgerichte fora. Deze manier van werken gebeurt ook met steeds minder gêne en meer openlijk. Voor de zomervakantie kwamen er op de Vlaamse Regering een aantal voor de sociale partners zeer strategische dossiers op de agenda. Eén daarvan was het diversiteitsbeleid. De afgelopen maanden hebben de sociale partners formeel en tevergeefs de agendering van dit dossier op VESOC gevraagd. Telkens was het antwoord dat we ten gepaste tijde betrokken zouden worden, maar pas nadat de regering een aantal knopen had doorgehakt. Met een conceptnota ter zake is dat nu gebeurd: het diversiteitsbeleid wordt hervormd en de rol die de sociale partners daarin spelen lijkt sterk te worden teruggeschroefd. Bij de bekendmaking van de conceptnota schreef werkgeversorganisatie VOKA doodleuk in een persbericht dat zij tevreden waren met het resultaat en dat zij van in het begin nauw betrokken waren geweest bij het dossier. Natuurlijk bepaalt de politieke kleur van een regering welke organisaties het meeste resultaat uit hun lobbywerk halen, maar zo openlijk het oor te luisteren leggen bij slechts één kant van de onderhandelingstafel, dat is ongezien. De haast allergische reactie op sociaal overleg wordt ook duidelijk in de plannen rond het streekoverleg. De geplande hervorming van de SERR-RESOC s spreekt daarbij boekdelen. Het faciliteren van paritair overleg tussen sociale partners op streekniveau wordt botweg geschrapt en het tripartiet overleg (inclusief de gemeenten dus) wordt alleen nog mogelijk daar waar men zelf een initiatief neemt om een mogelijke financiering aan te vragen. Het betrekken van de lokale sociale partners daarbij wordt aangeraden, maar is geen noodzakelijke voorwaarde. Tot slot helpt ook het aan de lopende band schofferen van het middenveld niet echt. De vaak publieke aanvallen zijn schering en inslag en ongezien hard. Aan het adres van de vak- sampol 2015/7 14 SAMPOL_september 2015.indd 14 22/09/ :32:35

15 Philippe Diepvents Waar staan we na 1 jaar Bourgeois I? bonden, maar ook ten aanzien van het bredere middenveld: armoedeorganisaties, verenigingsleven, vertegenwoordigers van minderheden, enzovoort. ON A ROAD TO NOWHERE? Het zal niet verbazen: we zijn niet bijster enthousiast over de balans van 1 jaar Bourgeois I. Toch is het niet te laat om zich te herpakken en een koerswijziging in te zetten. Er is nog voldoende tijd om van vage concepten uitgewerkte en vooral gedragen maatregelen te maken. Er is nog tijd om de ideologische en budgettaire kramp te verlaten en zich te focussen op wat werkt, wat voor iedereen verteerbaar is en wat jobs oplevert. De eerste sleutel daarbij is het weer herstellen van de sociale dialoog. Op vier jaar van de volgende verkiezingen is al die dikdoenerij ten aanzien van het middenveld verspilde moeite. Adding insult to injury. Als men tot gedragen beleid wil komen, dan zal men het overleg opnieuw echt moeten aangaan zonder vooraf al de agenda van één van de partners ten uitvoer te brengen. Het is niet te laat voor een echt investeringsbeleid. De maatschappelijke uitdagingen daarvoor liggen voor de hand: energiezuinige woningen, scholen, ziekenhuizen, rusthuizen, hernieuwbare energie, een toegankelijke basismobiliteit, sociale en technologische innovatie. Het is niet te laat om de besparingsdrift in te ruilen voor een structureel begrotingsbeleid en het opdrijven van de overheidsinvesteringen, zoals de SERV al langer voorstelt. Of om te gaan voor een meer rechtvaardige fiscaliteit, ook op Vlaams niveau. Het is niet te laat om discriminatie op de arbeidsmarkt rigoureus aan te pakken, een sterk systeem van betaald educatief verlof uit te werken, een kwaliteitsvolle werkervaring te garanderen aan wie werkloos is, om werkgevers die langdurig werklozen willen aanwerven te ondersteunen via een activering van de uitkering, om jobs in de sociale economie uit te bouwen, om in het licht van werkbaar werk de werkdruk aan te pakken op sectoraal niveau. Het is niet te laat om werk te maken van het automatisch toekennen van rechten (eerder dan gewoon andere drempels uit te werken voor de zwakkeren), om te gaan voor een rechtvaardige kinderbijslag, betaalbare kinderopvang, om de hervorming van het secundair onderwijs door te voeren en het aantal jongeren zonder diploma te verminderen. Niet zozeer vele kleine, maar één grote sociale correctie hebben we nodig. Eén in de hoofden van de beleidsmakers. En het zou de regering ook nog iets kunnen opleveren: de vaststelling, aan het eind van de rit, dat er misschien ook nog iets is opgebouwd en niet alleen afgebouwd. Er zijn werkbare alternatieven zat, voor wie bereid is te luisteren naar alle betrokkenen. Philippe Diepvents Directeur studiedienst Vlaams ABVV sampol 2015/7 15 SAMPOL_september 2015.indd 15 22/09/ :32:35

16 Hoeveel huizen bezit de modale Vlaming? Wim Van Lancker, Sarah Kuypers en Wouter Ryckbosch Deze zomer bereikte Michel I een akkoord over een tax shift. Heel wat maatregelen moeten nog worden uitgewerkt, maar wat er niet in staat is natuurlijk wel al duidelijk. Zo wordt er met geen woord gerept over een verschuiving van de belastingdruk naar inkomsten uit onroerend vermogen. Bij de meerderheidspartijen van Michel I leeft immers de perceptie dat een tax shift naar vermogens via de onroerende inkomsten voornamelijk de modale Vlaming zou treffen. Maar klopt dit wel? Hoog tijd om de perceptie aan de realiteit te toetsen. Want hoeveel huizen bezit de modale Vlaming nu eigenlijk? En welke lessen kunnen we daaruit trekken voor de tax shift? SAMPOL_september 2015.indd 16 22/09/ :32:35

17 Wim Van Lancker, Sarah Kuypers en Wouter Ryckbosch Hoeveel huizen bezit de modale Vlaming? TAX SHIFT. CHECK. Deze triomfantelijke tweet stuurde minister van Werk Kris Peeters (CD&V) op 23 juli de wereld in. De meerderheidspartijen hadden na lang onderhandelen een raamakkoord gesloten over de langverwachte verschuiving van de belastingdruk van arbeid naar consumptie, ecologie en vermogen. Het doel? Het versterken van de competitiviteit, het creëren van jobs en het verhogen van de koopkracht, zonder daarbij de belastingdruk te verhogen. In de nasleep van de triomfantelijke tweets van de meerderheidspartijen ontspon zich een klassieke links-rechts discussie. Voor links was het duidelijk dat de gezinnen het gelag betalen en dat de grote vermogens de dans ontspringen, voor rechts was dit een belangrijke stap in de richting van meer competitiviteit. Hoewel er nog geen duidelijkheid is over de concrete uitwerking van de maatregelen, bevat het raamakkoord in grote lijnen volgende ingrediënten: een verlaging van de personenbelasting die de lage en middeninkomens 100 euro netto extra moet opleveren, en een verlaging van de lasten op arbeid door een lineaire verlaging van de werkgeversbijdragen van 33% naar 25%. Om dit te financieren worden de BTW op elektriciteit (opnieuw) en de accijnzen verhoogd, wordt er bespaard op de werking van de sociale zekerheid en is het de bedoeling een zogenaamde vettaks of suikertaks in te voeren. Een deel(tje) van de belastingverschuiving wordt gefinancierd door de vermogens: de roerende voorheffing stijgt van 25% naar 27% en er komt een zogenaamde speculatietaks, maar de geraamde opbrengsten daarvan zijn beperkt in verhouding tot het volledige bedrag van de tax shift. 1 Op het eerste zicht lijken niet zozeer de gezinnen de grote verliezers (al is het nog onduidelijk op welke manier de beloofde koopkrachtverhogende maatregelen zullen worden uitgewerkt en welke prijsverhogingen wel en niet in de index zullen worden doorgerekend), maar vooral de mensen die van een uitkering moeten rondkomen. Koopkrachtverhogingen via een verlaging van de personenbelasting hebben voor hen weinig zin zonder dat dit wordt omgezet in een belastingkrediet, maar zij worden verhoudingsgewijs wel zwaarder getroffen door de stijging van de BTW en de accijnzen. Hetzelfde geldt voor de vettaks. Bovendien is het erg twijfelachtig dat een lineaire lastenverlaging voor deze mensen voor extra jobs zal zorgen, en dat geldt a fortiori voor laagproductieve sectoren die vaak al in aanmerking komen voor een rist aan gerichte verlagingen van de patronale bijdragen. 2 Bovendien zorgt een verlaging van de werkgeversbijdrage voor minder inkomsten voor de sociale zekerheid, wat dan weer gecompenseerd moet worden door besparingen, met name in de ziekte- en werkloosheidsuitkeringen. Deze besparingen treffen de niet-werkenden dubbelop. Dat neemt overigens niet weg dat er wel degelijk efficiëntiewinsten te behalen zijn binnen de sociale zekerheid. Alleen zou het doel dan moeten zijn om een effectievere sociale zekerheid te hebben (met aandacht voor de verdeling van de lusten en de lasten), niet om lineaire lastenverlagingen te compenseren. Het akkoord valt niet alleen op door wat er wél in staat, maar ook (en misschien vooral) door wat er niét in staat. Zo wordt er met geen woord gerept over een verschuiving van de belastingdruk naar inkomsten uit onroerend vermogen, nochtans een piste die in een recent rapport van de Hoge Raad van Financiën naar voren wordt geschoven als een van de weinige maatregelen die zou toelaten een aanzienlijke vermindering van de belastingdruk op arbeid te financieren. 3 sampol 2015/7 17 SAMPOL_september 2015.indd 17 22/09/ :32:35

18 Wim Van Lancker, Sarah Kuypers en Wouter Ryckbosch Hoeveel huizen bezit de modale Vlaming? In de maanden die aan het akkoord over de tax shift voorafgingen ontspon zich een bijwijlen felle discussie over het verschuiven van de belastingdruk naar onroerende inkomsten. Kris Peeters bond in mei de kat de bel aan met het voorstel om de onroerende voorheffing te verhogen voor alle huizen die niet als gezinswoning dienen. Open VLD en N-VA reageerden als door een wesp gestoken. Je kunt wel mikken op dat ene procent van echte rijken, maar voor je het weet belast je weer de modale Vlaming, wist Matthias Diependaele van N-VA. Wie heeft zo n tweede woning? Vaak gaat het om gepensioneerden die een huis of een appartement verhuren om hun eigen bescheiden pensioentje aan te vullen. Als je die mensen extra belast, tref je de verkeerde groep, klonk het bij Bart Somers van Open VLD. Vreemd genoeg nam ook Peeters partijgenoot Koen Vandenheuvel min of meer afstand van het oorspronkelijke voorstel: Veel Vlamingen bezitten een tweede woning, weinigen een derde, laat staan een veelvoud daarvan. Maar klopt het wel dat een tax shift naar vermogens via de onroerende inkomsten voornamelijk de modale Vlaming zou treffen? WIE HEEFT VASTGOED BUITEN DE EIGEN WONING? De Eurosystem Household Finance and Consumption Survey (HFCS) laat toe om het vermogen van de Belgen in kaart te brengen voor het jaar Eerder onderzoek van het Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck 4 op basis van de HFCS-data bracht het vermogensbezit van Belgische gezinnen reeds in kaart. Hieruit bleek dat ongeveer 16% van de gezinnen vastgoed bezit naast de woning waarin men woont. Wanneer we als voorwaarde stellen dat gezinnen ook de woning waarin ze wonen daadwerkelijk moeten bezitten, daalt dit aandeel naar 13%. Hoewel we geen data specifiek voor Vlaanderen hebben lijkt de stelling dat veel Vlamingen een tweede woning bezitten op zijn minst overdreven. Maar hoe is het bezit van andere woningen verdeeld over de inkomens in België? Figuur 1 toont het bezit van vastgoed naast de eigen woning over de Belgische inkomensverdeling. Belgische gezinnen worden hier onderverdeeld in tien gelijke groepen (inkomensdecielen) op basis van hun gestandaardiseerd netto beschikbaar gezinsinkomen en gerangschikt van laag (1) naar hoog (10). Gestandaardiseerd wil zeggen dat er wordt gecorrigeerd voor gezinsgrootte. Er zijn uiteraard andere indelingen mogelijk (zoals een indeling op basis van vermogensbezit) maar die leveren geen fundamenteel andere resultaten op. We maken ook het onderscheid tussen alle vormen van vastgoed (huizen, appartement, appartementsgebouwen, garages, grond, industriële gebouwen, kantoren) enerzijds en woonunits in vol bezit (huizen, appartement en appartementsgebouwen) anderzijds. Meer dan 30% van de hoogste inkomensgroep in België bezit ander vastgoed naast de eigen woning. Bij de laagste inkomens is dat aandeel veel kleiner: 5% in de laagste inkomensgroep, en 5 à 10% van de gezinnen in de daaropvolgende vijf inkomensgroepen. Meer gedetailleerde analyses leren dat als gezinnen in de laagste en middelste inkomensgroepen vastgoed bezitten naast de eigen woning, het vaak gaat om kleinere vormen van vastgoed zoals garages of een klein stuk grond. Wanneer het gaat over een huis of appartement blijken deze gezinnen voornamelijk mede-eigenaar te zijn, waarbij ze slechts een beperkt aandeel van de totale waarde in hun bezit hebben. Wanneer we alleen woonunits (huizen, appar- sampol 2015/7 18 SAMPOL_september 2015.indd 18 22/09/ :32:36

19 Wim Van Lancker, Sarah Kuypers en Wouter Ryckbosch Hoeveel huizen bezit de modale Vlaming? Figuur 1: Bezit van vastgoed naast de eigen woning per inkomensgroepen, België, Bron: HFCS. tementen en volledige appartementsgebouwen) in volle eigendom in beschouwing nemen, dan zien we dat het aantal huishoudens dat nu nog vastgoed bezit in alle inkomensgroepen veel lager is. De daling is voornamelijk sterk in de middelste groepen; alleen in de twee hoogste inkomensgroepen hebben meer dan 10% van de gezinnen woonunits in volle bezit naast de eigen woning. Figuur 1 toonde het aandeel van de gezinnen met vastgoed naast de eigen woning binnen elke inkomensgroep; Figuur 2 toont de verdeling van het totale vastgoedbezit over de inkomensgroepen. Hier zien we dat van alle vastgoed buiten de eigen woning, iets meer dan 40% geconcentreerd is bij de twee hoogste inkomensgroepen. Wanneer we ons beperken tot woonunits, stijgt dat aandeel naar 45%. Ter vergelijking: de onderste helft van de gezinnen moet het stellen met een aandeel van 24%. Het bezit van vastgoed naast de eigen woning is duidelijk ongelijk verdeeld in de samenleving. HOE ZIT DAT MET DIE MODALE VLA- MING? Er zijn verschillende mogelijkheden om de middenklasse af te bakenen. In Figuur 3 testen we zowel een enge als een ruime definitie van de middenklasse, gebaseerd op het beschikbare gezinsinkomen. Volgens de enge definitie bestaat de middenklasse uit gezinnen met een gestandaardiseerd netto beschikbaar gezinsinkomen tussen 80 en 120% van het mediane inkomen (de groep gezinnen rond het middelste inkomen, dus) terwijl de (erg) ruime definitie alle inkomens boven de armoedegrens en onder de top 10% rijkste huishoudens als middenklasse beschouwt. Wanneer we een strikte definitie van de middenklasse hanteren zien we dat 10% van deze gezinnen ander vastgoed bezit naast de eigen woning. Dit daalt naar 4% wanneer we alleen woonunits in vol bezit in beschouwing nemen. Een ruime definitie van de middenklasse (zowat sampol 2015/7 19 SAMPOL_september 2015.indd 19 22/09/ :32:36

20 Wim Van Lancker, Sarah Kuypers en Wouter Ryckbosch Hoeveel huizen bezit de modale Vlaming? Figuur 2: Verdeling van vastgoed naast de eigen woning over inkomensgroepen, België, Bron: HFCS Figuur 3: Bezit van vastgoed naast de eigen woning, Belgische middenklasse, Bron: HFCS sampol 2015/7 20 SAMPOL_september 2015.indd 20 22/09/ :32:36