Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding Algemene stappen bij calamiteiten Geweldpleging Drugs en alcohol, wapen- en vuurwerkbezit

Transcriptie

1

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Inleiding 4 Wat zijn calamiteiten? 4 Algemene stappen bij calamiteiten 4 Geweldpleging 5 Fysieke agressie 5 Verbale agressie 6 Stappenplan bij geweldpleging 6 Drugs en alcohol, wapen- en vuurwerkbezit 10 Drugs en alcohol 10 Wapenbezit 10 Vuurwerkbezit 11 Diefstal en vernieling 11 Diefstal 11 Vernieling 12 Overlijden van een leerling 13 Het bericht 13 Kerngroep 13 Duidelijkheid bieden 14 Het informeren van de schoolgemeenschap 15 Aanpassingen van het rooster 16 Contact met ouders/verzorgers/familie van de overledene 16 Informeren van ouders 16 Begeleiding tussen overlijden en uitvaart 17 Administratieve zaken 18 Terugkijken en evalueren 19 Analyse van eigen emoties 20 Overlijden van een leerling door zelfdoding 21 Inleiding 21 Taak van de school 21 Verschillende vormen 22 Hoe vaak komt het voor? 23 Het suïcidaal proces 23 Signalen 24 Risicobeoordeling 26 Algemene signalen 27 Signalen op school 27 Gewelddadige dood 27 Hoe te handelen 28 Andere aandachtspunten 28 Overwegingen bij het inschakelen van externe hulpverleners 28 2

3 Overlijden van een medewerker 29 Omgaan met de pers 33 Inleiding 33 Aandachtspunten 33 Ontvoering 35 Internationale kinderontvoering 36 Rampenplan en rampenbestrijdingsplan 37 1 e Melding 37 Alarmnummers en maatregelen 37 Bijlage Slecht nieuwsgesprek 38 Bijlage. Het informeren van leerlingen 41 Bijlage Het condoléancebezoek / afscheidsrituelen 43 Bijlage.. Rouwproces 48 Bijlage.. Culturele verschillen bij overlijden/rouw 51 Bijlage individuele begeleiding voor leerlingen en signaalgedrag 53 Bijlage. Voorbeeldbrief mededeling overlijden aan ouders 55 3

4 Inleiding In dit document is beschreven hoe er binnen de Thorbecke SG vmbo-pro wordt omgegaan met calamiteiten. Het is bedoeld voor alle betrokkenen die deel uitmaken van de school. Dat zijn natuurlijk de leerlingen, maar ook het personeel en de ouders/verzorgers van onze leerlingen. Wat zijn calamiteiten? Een school kan geconfronteerd worden met geweld, bedreigingen, racisme, ongelukken, overlijden of zelfs met de gevolgen van een ramp. Dit zijn allemaal voorbeelden van calamiteiten. In principe is de term calamiteit een aanduiding voor een ramp of onverwachte gebeurtenis die (ernstige) schade kan veroorzaken. Het doel van dit protocol is om bij optreden van een calamiteit of ernstig ongeval, schade aan de school en/of schade aan de gezondheid van medewerkers, leerlingen en bezoekers van de school zo veel mogelijk te voorkomen en de gevolgen van een calamiteit te beheersen. Algemene stappen bij calamiteiten In sommige gevallen kunnen calamiteiten de school zo diep raken, dat het normale functioneren wordt bedreigd en dat er behoefte is aan spoedeisende hulp. In dat geval kan de school contact opnemen met het Calamiteitenteam van de KPC Groep. Voor kan de Telefoon: Bereikbaarheid overige externe hulp gedacht worden aan ma. t/m vrij. zon uur uur Jeugdbescherming Overijssel ( ) of de politie ( ). 1. Raadpleeg het draaiboek/protocol 2. Stel een crisisteam samen 3. Informeer zo spoedig mogelijk alle betrokkenen 4. Zorg voor structuur 5. Stel een persvoorlichter aan 6. Zorg goed voor jezelf en anderen 4

5 Geweldpleging Fysieke agressie Onder geweldpleging verstaan wij zowel fysieke als verbale agressie. Onder fysieke agressie valt het uitoefenen van feitelijk geweld op het lichaam van een ander. Maatregelen die vanuit de school tegen fysieke agressie kunnen worden genomen zijn onder andere gesprekken, schorsing, aangifte of andere stappen zoals beschreven in het stappenplan (zie onderstaand). De ernst van de fysieke agressie is afhankelijk of er primair of secundair wordt gehandeld; - Primair indien er sprake is van een incident die de school zelf afhandelt: o Toepassen van maatregel(en) o Politie op de hoogte stellen (in de vorm van een melding - Secundair, indien er sprake is van een aangifte o Ouders van minderjarige dader(s) en slachtoffer(s) worden geïnformeerd o De politie wordt in kennis gesteld wanneer er sprake is van feiten die in de toelichting zijn opschreven en overeenkomen met de juridische definitie. o Alle relevante informatie betreffende feiten en personen wordt doorgegeven aan de politie (bijvoorbeeld door inzage in incident registratie) o Slachtoffer wordt ondersteund bij het doen van aangifte Met een incident wordt elke gebeurtenis in of om de school bedoeld welke de veiligheid of het veiligheidsgevoel van leerlingen, medewerkers of bezoeker van de school doet of dreigt te verminderen. 5

6 Verbale agressie Onder verbale agressie wordt verstaan het verbaal, zowel schriftelijk als digitaal bedreigen, discrimineren, intimideren, ernstig beledigen of uitschelden van een persoon. - Wanneer verbaal geweld niet gepaard gaat met enige feitelijkheid (dus moeilijk aantoonbaar of aanwijsbaar is) en er geen sprake is van een structureel karakter, treft de school zelf maatregelen. Deze maatregelen zijn in de vorm van: o Een gesprek met de leerling en het slachtoffer o Indien nodig een gesprek waarbij ouders zijn betrokken - Wanneer er feitelijke gegevens zijn van de verbale agressie (gedocumenteerde gegevens) kan de politie worden ingeschakeld als dit bijdraagt aan het welbevinden van het slachtoffer/het doen stoppen van de pesterijen/verbale agressie. Stappenplan bij geweldpleging Afhankelijk van de situatie wordt door de school een keus gemaakt welke stap gezet wordt. Een situatie kan namelijk dermate ernstig zijn dat de school direct overgaat tot de sanctionerende ronde en / of inschakelen van politie d.m.v. de vaste contactpersoon bij de politie, waarna gehandeld zal worden volgens de geldende prioritering van de politie. De stappen die gemaakt kunnen worden zijn: 1.Inschatting van de situatie 2.Gesprek met leerling en medewerker van de school 3.Gesprek met ouders / verzorgers 4.Bespreking in het OT team 5.Doorverwijzing naar een hulpverleningsinstantie. 6.Inschakeling politie (advies, melding, aangifte) 7.Bedenktijd 8.Schorsing 9.Doorverwijzing 10.Verwijdering 6

7 1. Inschatting van de situatie Wanneer er een agressie incident zich voordoet op school, wordt er eerst een gesprek gevoerd met de vermeende dader gevoerd. Indien er benadeelden of slachtoffers bij betrokken zijn, wordt er ook met hen gesproken. Aan de hand van de volgende punten wordt de situatie ingeschat; - Wat is er gebeurd, wie is er bij betrokken, wanneer is het gebeurd? - Is dit gedrag of vergelijkend ander gedrag bij deze jongere vaker voorgekomen? - Wat is de ernst van het grensoverschrijdend gedrag? - Zijn er ook leerlingen van andere scholen bij betrokken (en moeten er dus andere scholen geïnformeerd/ingeschakeld worden)? - Handelt de school de situatie zelfstandig af of wordt er externe partij betrokken bij de situatie? - Is er sprake van wet overtredend gedrag (en dient dus de politie ingeschakeld te worden)? 2. Gesprek met leerling en medewerker van school In de preventieve fase zal er worden geprobeerd om de leerling door middel van gesprekken te bewegen om zijn/haar gedrag te verbeteren. Er kunnen gesprekken plaatsvinden met bijvoorbeeld de mentor, preventief begeleider of intern begeleider. Er zal daarbij aandacht worden geschonken aan eventuele individuele problemen/problematiek van de leerling die (mogelijk) verband houden met zijn/haar ongewenste gedrag. 3. Gesprek met ouders/verzorgers en leerling De school behoudt zich het recht voor om ouders/verzorgers van leerlingen in te lichten over het gedrag van de leerling. De school rapporteert in Magister. De ouder/verzorger wordt op de hoogte gehouden van de stappen die school zet t.a.v. het gedrag van de leerling. Wanneer het incident dusdanig ernstig is/herhaaldelijk voorkomt zal een gesprek plaatsvinden tussen school, leerling en ouders/verzorgers. 4. Bespreking in het OT- team Bij grensoverschrijdend gedrag wordt het gedrag besproken in het ondersteuningsteam. Dit geldt tevens voor de meldingen van de slachtoffers. Indien nodig worden externe partijen op de hoogte gesteld. 5. Doorverwijzing naar een hulpverleningsinstantie Wanneer de school onvoldoende hulp/begeleiding kan bieden, of wanneer de zorgtaken buiten de kaders van school vallen, wordt er aan ouders geadviseerd om een hulpverleningsinstantie in te schakelen. 6. Inschakeling politie Indien er sprake is van een verboden gedraging waarbij de wet wordt overtreden, wordt ten alle tijden de politie ingeschakeld. De directie of teamleider schakelt de politie in. In overleg met de politie worden de ouders in kennis gesteld. 7

8 7. Bedenktijd Gedurende een bepaalde periode kan een leerling toegang tot de lessen worden ontzegd, waarbij de leerling wordt gesepareerd van de groep. De leerling blijft dan echter op school en werkt individueel aan schoolwerk. Tevens heeft de leerling aangepaste pauzes. Deze tijd kan door de school worden benut om na te denken over vervolgstappen. Ouders/verzorgers worden telefonisch en schriftelijk op de hoogte gesteld van deze maatregel. Op deze maatregel is een uitzondering; de leerling mag wel deelnemen aan toetsen, schoolonderzoeken en examens. 8. Schorsing In deze fase wordt de leerling formeel voor de duur van een tot maximaal vijf dagen geschorst. Dit wordt gemeld in het leerlingvolgsysteem Magister. De onderwijsinstelling meldt de schorsing (inclusief verantwoording en voorgeschiedenis) schriftelijk (en eventueel mondeling) aan: - De onderwijsinspectie (indien de schorsing langer is dan een dag) - De leerplichtambtenaar - De ouders/verzorgers (worden uitgenodigd voor een gesprek) - Afhankelijk van het voorval en het gedrag van de leerling wordt in verband met het risico op schooluitval het zorgteam op de hoogte gebracht. Na schorsing van de leerling wordt terugkeer begeleid door de contactpersonen van school en eventuele externe betrokkenen. 9. Doorverwijzing Na de terugkeer kan blijken dat het incident een dusdanig grote impact heeft gehad op de leerling, medeleerling of onderwijsinstelling dat in overleg met de ouders en begeleiders geadviseerd kan worden een kind op de middellange termijn over te plaatsen naar een andere school. De aangesloten scholen bieden deze leerlingen de mogelijkheid een nieuwe start te maken. De ontvangende school neemt de leerling eerst op basis van detachering. De leerling blijft nog maximaal één jaar ingeschreven bij de oude school. Binnen deze tijd wordt de leerling officieel overgeschreven. Wanneer de leerling door de nieuwe school moeilijk te handhaven is, mag de leerling worden teruggestuurd naar de oude school. De school zorgt ervoor dat de nieuwe school optimaal geïnformeerd is over de leerling. 8

9 10. Verwijdering Dit is de laatste stap in het sanctiemodel. De leerling wordt niet meer toegelaten tot de onderwijsinstelling. Het bevoegd gezag/schoolbestuur neemt het besluit of er wordt overgegaan tot definitieve verwijdering. - Schoolbestuur stelt de inspectie schriftelijk in kennis - De ouders/verzorgers en de leerling worden schriftelijk in kennis gesteld van (voorgenomen) verwijdering/doorverwijzing. - Een leerling kan slechts verwijderd worden nadat het bevoegde gezag een andere school bereid heeft gevonden een leerling toe te laten. - De leerplichtambtenaar wordt direct in kennis gesteld van de verwijdering en de opgestarte procedure. Hij/zij kan de school adviseren en helpen bij het vinden van een oplossing voor de betreffende leerling. - Er kan worden gekozen voor een overplaatsing. Wanneer de verwijderende school dezelfde leerweg aanbiedt als de ontvangende school, zal de leerling aan worden genomen op basis van detachering. De leerling blijft nog maximaal één jaar ingeschreven bij de oude school en wordt pas officieel overgeschreven na goed overleg tussen beide scholen. Wanneer de leerling door de nieuwe school moeilijk te handhaven is, mag de leerling worden teruggestuurd naar de oude school. Deze heeft vervolgens weer gedurende 8 weken de inspanningsverplichting een oplossing te zoeken. - Indien de verwijderende school niet dezelfde leerweg aanbiedt als de ontvangende school, zal de leerling door de ontvangende school worden aangenomen, maar houdt de verwijderende school de verplichting mee te werken aan een andere oplossing, als de leerling ook op de nieuwe school moeilijk te handhaven blijft. De leerling kan echter in dat geval niet terugkeren naar de oude school. - De school verschaft alle relevante informatie aan de andere school t.a.v. de voorgeschiedenis van de leerling. 9

10 Drugs en alcohol, wapen- en vuurwerkbezit Drugs en alcohol Het voorhanden hebben van drugs en alcohol is op de Thorbecke VMBO/PrO onder geen enkele voorwaarde toegestaan. Dit geldt ook voor het voorhanden hebben van medicijnen welke niet aantoonbaar in het belang zijn van de gezondheid of niet kunnen worden aangetoond als bezit van de betrokkene. Ook het handelen in/verstrekken van drugs of bedoelde medicijnen is verboden. Het handelen in bepaalde middelen, zoals heroïne, cocaïne, XTC en cannabis is verboden op basis van de Opiumwet. Middelengebruik dan wel handel in/op school wordt geheel niet getolereerd. De school verbiedt drugs, alcohol of medicatie die niet aantoonbaar door een arts zijn voorgeschreven of in het belang zijn van de leerling. Indien de school kennis dan wel een redelijk vermoeden heeft, dat een persoon drugs/medicijnen binnen een schoolgebouw of schoolterrein heeft gebracht of voorhanden of op andere wijze onder zich heeft, wordt deze persoon bewogen tot afgifte van deze goederen. De school geeft hiervoor geen schadevergoeding en is niet aansprakelijk voor schade, in welke zin dan ook, welke voortvloeit uit deze maatregel. De school verbindt deze regel en maatregel als voorwaarde tot toelating van het schoolgebouw of schoolterrein. Ingeleverde drugs en medicijnen worden ter vernietiging overgedragen aan politie. Ouders/verzorgers van de leerling worden geïnformeerd. Alle relevante informatie in verband met feiten en personen wordt doorgegeven aan de politie. Wapenbezit Wapens worden gezien als: voorwerpen die het karakter van een wapen dragen of die als wapen worden aangewend worden en waarvan het voorhanden hebben in verband met het volgen van onderwijs niet noodzakelijk is. Voor de wapens, gedragingen en Wet verboden wapens verwijzen wij u naar de Wet Wapens en Munitie. Meestal vallen wapens die jongeren bij zich dragen niet onder de Wet Wapens en Munitie. Echter is in het kader van het volgen van onderwijs het bezit/voorhanden hebben van dergelijke wapens en voorwerpen niet alleen onnodig, maar tevens gevaarlijk en bedreigend voor het welzijn van anderen en het klimaat binnen de school. De school verbiedt dan ook het bezit van voorwerpen die het karakter van een wapen dragen alsmede voorwerpen die als wapen kunnen worden gehanteerd. Wanneer de school kennis heeft, dan wel een redelijk vermoeden heeft dat een leerling een dergelijk wapen in bezit heeft of ziet dat een voorwerp als wapen gehanteerd kan worden op het schoolterrein, zal de bezitter van het voorwerp worden bewogen tot afgifte. Vervolgens worden de wapens ter vernietiging aan de politie worden overgedragen. De school geeft hiervoor geen schadevergoeding en is niet aansprakelijk voor schade in welke zin dan ook, welke voortvloeit uit deze maatregel. De school verbindt deze regel en maatregel als voorwaarde tot toelating tot het schoolgebouw of schoolterrein. 10

11 Indien het wapens en gedragingen betreft die onder de Wet Wapens en Munitie vallen, is politioneel optreden vereist. De politie wordt in kennis gesteld en kan om advies worden gevraagd of er sprake is van een wettelijk verboden wapen. Wanneer een wapen bij een leerling wordt aangetroffen, zal er contact worden opgenomen met ouders/verzorgers. Ouders/verzorgers van eventuele slachtoffers worden tevens geïnformeerd. Er kan tegen de verdachte aangifte worden gedaan en een procesverbaal worden opgemaakt. Vuurwerkbezit Bij vuurwerkbezit heeft de leerling vuurwerk voor handen of handelt hij/zij in vuurwerk. Het bezit van vuurwerk buiten de daartoe aangewezen periode, als ook het voorhanden hebben van of handelen in verboden vuurwerk ongeacht de periode is op school strikt verboden. Indien de school kennis dan wel een redelijk vermoeden heeft, dat een persoon vuurwerk binnen een schoolgebouw of schoolterrein heeft gebracht of voorhanden of op andere wijze onder zich heeft, wordt deze persoon bewogen tot afgifte van deze goederen. Wanneer er sprake is van een substantiële hoeveelheid, kan dit ter vernietiging aan de politie worden overgedragen. De school geeft hiervoor geen schadevergoeding en is niet aansprakelijk voor schade, in welke zin dan ook, welke voortvloeit uit deze maatregel. De school verbindt deze regel en maatregel als voorwaarde tot toelating tot het schoolgebouw of schoolterrein. Wanneer er sprake is van verboden vuurwerk zal de school ten allen tijde de politie inschakelen. Hetzelfde geldt wanneer het gaat om meer dan één stuk vuurwerk, of om handel in vuurwerk buiten de daartoe toegestane periode. Tevens worden ouders van de leerling geïnformeerd en indien nodig op gesprek verzocht. De politie kan om advies worden gevraagd ten aanzien van de vraag of het gaat om een wetsovertreding, de ernst ervan en of aangifte wenselijk is. Indien nodig wordt alle relevante informatie met betrekking tot feiten en personen doorgegeven aan de politie. Diefstal en vernieling Diefstal Er is sprake van diefstal wanneer een leerling enig goed, dat geheel of ten dele aan een ander toebehoort wegneemt met het oog merk het goed toe te eigenen. Als een goed wordt gestolen met de bedoeling om het te verkopen blijft het diefstal. Deze vorm wordt enkelvoudige diefstal genoemd. 11

12 Diefstal kan gepleegd worden door een enkele leerling of in groepsverband. Tevens kan er diefstal worden gepleegd in uitzonderlijke situaties, bijvoorbeeld tijdens een brand(oefening). Dit wordt gekwalificeerde diefstal genoemd. Hieronder valt ook diefstal door (in)braak, bijvoorbeeld door gebruik van (valse) sleutels. Andere vormen van diefstal zijn: - Diefstal met geweld (diefstal vergezeld van of gevolgd door geweld of bedreiging). - Afpersing (iemand met geweld of dreiging met geweld dwingen tot het afgeven van enig goed wat aan de ander toebehoort) - Afdreiging (iemand met (dreiging van) smaad, smaadschrift of openbaring van een geheim dwingen tot het afgeven van enig goed wat aan de ander toebehoort). - Handel en heling (Opzet- dan wel schuldheling: het kopen, krijgen of voor handen hebben van gestolen of illegale goederen waarvan redelijkerwijze kan worden vermoed dat de goederen gestolen of illegaal aangeboden worden). Indien de diefstal een incidentele kleine diefstal (enkelvoudige diefstal) betreft waarbij schadevergoeding of teruggave van het gestolen goed kan worden bereikt, treft de school zelf maatregelen. De politie wordt in kennis gesteld wanneer: - Er sprake is van herhaling - De waarde van het goed meer dan gering is - Schadevergoeding of teruggave niet mogelijk is - Er wordt voldaan aan een van de kwalificaties van de gekwalificeerde diefstal, diefstal met geweld, afpersing, afdreiging of handel en heling. De ouders van de dader en het slachtoffer worden geïnformeerd. Tevens kan er aangifte worden gedaan en een proces-verbaal worden opgemaakt. Vernieling Vernieling is het opzettelijk vernielen, beschadigen, onbruikbar maken of weg maken van een goed dat geheel of ten dele aan een ander toebehoort. Wanneer er sprake is van eenvoudige vernieling met geringe schade, waarbij schadevergoeding of schadeherstel kan worden bereikt, treedt de school op als bemiddelaar met betrekking tot de schaderegeling. Het hoe lis dat de partijen (gedupeerde(n) en dader(s)) de zaak onderling regelen. Indien het gaat om vernieling van meer dan geringe omvang of schade, er sprake is van herhaling of groepsdelict of wanneer schadevergoeding/schadeherstel niet kan worden bereikt, zal ook de politie in kennis worden gesteld. De school heeft hierin geen taak op de schade te regelen, wel treft de school maatregelen tegen het ongewenste gedrag. Hierbij kan gedacht worden aan een gesprek (met ouders) of een proces-verbaal. 12

13 Overlijden van een leerling Een sterfgeval komt binnen een school niet zo vaak voor. Maar als de situatie zich voordoet, dan is het een gebeurtenis die een hele schoolgemeenschap raakt. Het bericht Het overlijdensbericht van een leerling kan op verschillende manieren binnenkomen: - Via een officiële mededeling - Via het mondelinge circuit - Telefonisch - Per post - Door middel van een advertentie in de krant - Sociale media Bij de ontvangst van het bericht moet er gelet worden op een aantal zaken: 1. Het bericht moet zo spoedig mogelijk worden doorgegeven aan de directie of een directielid (of een aangewezen vervanger). Tevens dient de mentor van de betrokken klas te worden ingelicht. Zo spoedig mogelijk betekent dan ook in het weekeind, tijdens vakanties of tijdens de les. Degene die het bericht heeft ontvangen vraagt aan de melder na of mentor/directie al is ingelicht. Indien dit nog niet gebeurd is, zal de ontvanger zelf contact moeten opnemen met de mentor en directie. 2. Als het bericht niet rechtstreeks van ouders, een arts of de politie komt, moet eerst worden gecontroleerd of de berichtgeving juist is. In enkele gevallen kan het namelijk gaan om een valse melding. De mentor of intern begeleider kan het bericht verifiëren bij vrienden of buren en de directie kan dit doen bij politie, huisarts of de forensische arts van de GGD. 3. Bij een plotselinge dood van een leerling op school is het vanzelfsprekend dat d ouders/familie direct worden geïnformeerd, bij voorkeur door de directeur of de politie. Wanneer ouders niet direct bereikbaar zijn, kan hulp van de politie worden ingeroepen om hen op te sporen. 13

14 Kerngroep De directeur verzamelt alle betrokkenen die van belang zijn voor een kort overleg. Denk hierbij aan teamleiders, intern begeleiders, coördinatoren en andere belangrijke betrokkenen. Vervolgens wordt een kleine groep mensen aangesteld om een adequate reactie vanuit school te coördineren op de (plotselinge) dood van de leerling. Tijdens dit overleg wordt er afgestemd wie voor wat verantwoordelijk is en hoe zaken zoals roosterwijzigingen, opvang van leerlingen en contact met familie wordt aangestuurd. Deze kerngroep is verantwoordelijk voor: informatie aan de betrokkenen; organisatorische aanpassingen; opvang van leerlingen en collega's; contacten met de ouders/familie; regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart; eventueel plaatsen van een rouwadvertentie; administratieve afwikkeling; nazorg aan de betrokkenen. Van deze kerngroep wordt een professionele opstelling verwacht. Dit houdt in dat zij helder sturing kunnen geven aan datgene wat aan emoties naar boven komt binnen de school. Stil staan bij eigen gevoelens, gedachten en ervaringen kunnen de keuze van samenstelling van de kerngroep bepalen. Duidelijkheid bieden De kerngroep dient een zo duidelijk en compleet mogelijk beeld te maken van het volgende: wie is er overleden; wat is er precies gebeurd; waar en hoe is het gebeurd; wie zijn de belangrijkste vrienden / vriendinnen / collega s; zijn er naaste of andere familieleden op school (in welke groep/klas); wanneer en waar is de begrafenis of crematie; stelt de familie prijs op aanwezigheid van (een afvaardiging van) leerlingen / personeel? In de meeste gevallen wordt door de familie een rouwadvertentie of brief namens de school op prijs gesteld. Echter is het van belang dat dit goed wordt doorgenomen met de familie. Ook moet met de ouders of familie van de overledene besproken worden welke informatie over de doodsoorzaak bekend mag worden gemaakt. 14

15 De kerngroep gaat vervolgens na wie geïnformeerd moeten worden over het overlijden: het personeel (denk ook aan hen die op dat moment niet op school zijn); de groep / klas van de leerling of leerkracht; broers en zussen, neven en nichten die op school zitten; vrienden en vriendinnen in andere groepen/klassen; ex-groepsgenoten / klasgenoten; overige leerlingen (denk ook aan leerlingen in de gymzaal, op excursie, schoolreis, stage, e.d.); ouders; ouderraad; schoolbestuur; personen en instanties verbonden aan school die mogelijk contact kunnen opnemen met de familie zoals de GGD, de schoolbegeleidingsdienst, een externe hulpverlener en de leerplichtambtenaar. chauffeur en leerlingen die meereisden wanneer de leerling met een busje naar school kwam (bijvoorbeeld in het speciaal onderwijs). De kerngroep spreekt af wie wie informeert en op welke wijze. Het informeren van de schoolgemeenschap Voordat de complete scholengemeenschap wordt ingelicht, is het belangrijk om vooraf rekening te houden met het volgende. De groepsleerkrachten/mentoren zullen het slechte nieuws aan hun groep / klas moeten vertellen (eventueel met ouders erbij in de lagere groepen). Voor de één is dit gemakkelijker dan voor de ander. Zorg er daarom voor dat één van de leerkrachten ambulant is en - zo nodig - kan bijspringen. Zo'n leerkracht kan niet alleen een collega ondersteunen, maar ook zorg besteden aan leerlingen die extra aandacht nodig hebben; leerkrachten dienen zich te realiseren dat dit slechte bericht andere ervaringen kan reactiveren. De getroffen groep / klas moet direct aan het begin van de dag worden geïnformeerd. Hoe dat het beste kan gebeuren is te lezen in het SVP (pag 3).Als er leerlingen absent zijn, moeten deze alsnog zo spoedig mogelijk worden geïnformeerd. De kerngroep stelt een communiqué op voor het personeel en de overige leerlingen. Tevens moeten afspraken worden gemaakt of en, zo ja, welke ouders van de leerlingen geïnformeerd moeten worden en hoe dit moet gebeuren. Met name de getroffen groep / klas blijft zoveel mogelijk onder de hoede van de groepsleerkracht / mentor of intern begeleider. Het is van belang om de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden. Desalniettemin kan er wel een ruimte worden ingericht waar leerlingen terechtkunnen die op zichzelf willen zijn of erg overstuur zijn. Zorg voor iets te drinken en / of te eten. Mogelijk hebben sommige leerlingen er behoefte aan zich lichamelijk uit te leven, bijvoorbeeld met een bal in de gymzaal of op het schoolplein; dit kan bevrijdend werken. Geef ze hiervoor de mogelijkheid. Als leerlingen persé naar huis willen, moet worden nagegaan of de ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen. Zijn ouders wel thuis maar kunnen ze hun kind niet ophalen, dan dient de school ervoor te zorgen dat het kind onder begeleiding van een leerkracht / vriend(in) / broer / zus naar huis gaat, of dat hier duidelijke afspraken over worden gemaakt. Indien ouders niet thuis zijn zal de school moeten zorgen voor de nodige opvang van leerlingen. 15

16 Bij melding van een sterfgeval in de vakantie of aan het begin van een weekend, moet bekeken worden of de directe vriendenkring onmiddellijk en persoonlijk moet worden geïnformeerd en zo ja, door wie dit moet gebeuren. Het overlijdensbericht moet ook zo spoedig mogelijk doorgegeven worden aan de administratie van de school, de jeugdarts / sociaal-verpleegkundige en anderen die contact zouden kunnen zoeken met de overledene of diens familie. Aanpassingen van het rooster Bij een sterfgeval tijdens het schooljaar zal het rooster in min of meerdere mate moeten worden aangepast, afhankelijk van de omstandigheden en de plaats die de overledene in de schoolgemeenschap heeft ingenomen. De kerngroep moet richtlijnen geven met betrekking tot eventuele examens, toetsen, proefwerken, schoolevenementen, en dergelijke. Indien de familie daar prijs op stelt, moet iedereen die er zich nauw betrokken bij voelt en die dat wenst in de gelegenheid worden gesteld de begrafenis of crematie bij te wonen. Als de school een dag of dagdeel dicht gaat, is toestemming nodig van de Rijksinspectie. Contact met ouders/verzorgers/familie van de overledene Het is het beste om dezelfde dag nog contact te hebben met de ouders/verzorgers van de overledene; vraag telefonisch of het gelegen komt. Contact met familie is moeilijk: hoe kies je de juiste woorden en de juiste toon? Luisteren is vaak belangrijker dan spreken. Indien nodig kan hulpverlening, politie of het calamiteitenteam van KPC Groep hierbij ondersteuning bieden. Bij een eerste bezoek is aanwezigheid van directie/schoolleiding vanzelfsprekend. Er kan een afweging worden gemaakt of de mentor van de leerling ook bij het eerste bezoek aanwezig is. Na het eerste bezoek kunnen andere betrokkenen mee gaan. Zo merken nabestaanden dat de hele schoolgemeenschap zich betrokken voelt bij het overlijden. Het eerste bezoek is meestal heel erg emotioneel. Het is dan niet de juiste tijd om allerlei zaken te regelen. Maak daarom bij het vertrek een vervolgafspraak. Bij een tweede bezoek kan gevraagd worden wat de school voor de ouders / familie kan betekenen. Op dat moment is het bovendien duidelijker wat de ideeën en wensen van de leerlingen, leerkrachten en andere betrokkenen zijn. In overleg met de ouders / familie wordt helder wat kan of niet kan. Ook kunnen er afspraken worden gemaakt over een mogelijke rouwadvertentie door de school, condoléanceen rouwbezoek van leerkrachten en leerlingen, het afscheid nemen van de overleden leerling of leerkracht, bijdragen aan en bijwonen van de uitvaart en een eventuele afscheidsdienst op school. Spreek af wie er vanuit de school contact met de nabestaanden onderhoudt en blijft onderhouden. Informeren van ouders Ook de ouders van alle leerlingen moeten worden geïnformeerd. Dit kan het beste door middel van een brief met daarin informatie over de gebeurtenis, organisatorische aanpassingen, de zorg voor de leerlingen op school, contactpersonen op school, regels over aanwezigheid, rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart, eventuele afscheidsdienst op school en nazorg voor de leerlingen. In de bijlagen is een aantal voorbeeldbrieven opgenomen en tips voor ouders om hun kind(eren) te begeleiden bij het (plotselinge) sterfgeval. 16

17 Begeleiding tussen overlijden en uitvaart Gevoelens uiten Het overlijden van een leerling of leerkracht roept bij leerlingen veel op. Ruim daarom veel tijd in voor vragen, gesprekken en het uiten van emoties. Tijdens de eerste dag kan in verband met de verwerking gewerkt worden met opdrachten zoals opstellen maken, gedichten maken, lezen of voorlezen. Leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich soms beter op een creatieve manier (bijvoorbeeld door te tekenen). Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld 'begrafenisje spelen' in de poppenhoek, de verwerking bevorderen. Ook kan gebruik worden gemaakt van de materialen in de Verdrietkoffer van de GGD. Als de lessen weer gedeeltelijk worden hervat, moet er rekening mee worden gehouden dat ook in die situaties gepraat kan worden over het sterfgeval en over de belevingen van de leerlingen daarvan. Wellicht is het aan te bevelen om speciaal voor deze omstandigheden een apart klassenboek of logboek te gebruiken, waarin leerkrachten aan elkaar doorgeven of en hoe over de dood en over deze situatie in de klas wordt gesproken. Praktische zaken Het overlijden van een leerling heeft ook praktische consequenties. Wat bijvoorbeeld te doen met een lege stoel in de groep / klas, het rapport dat net was geschreven, de tekening of het opstel? De stelregel is: doe niet alsof de leerling nooit heeft bestaan. Haal de lege stoel niet direct weg, hij kan beter de eerste weken symbolisch leeg blijven staan. Creëer samen met de leerlingen een rouwlokaal of herinneringsplek, zoals een foto, een kaars, bloemen, attributen van de leerling of geliefd speelgoed op een kast of tafel in het lokaal. Rapporten en tekeningen kunnen het beste persoonlijk naar de ouders worden gebracht. Het is in ieder geval niet verstandig om dergelijke eigendommen aan broertjes of zusjes mee te geven. Condoleancebezoek/uitvaartrituelen Als de nabestaanden dat op prijs stellen, kunnen leerkrachten leerlingen stimuleren om op bezoek te gaan. Als leerlingen op rouwbezoek gaan, is het van belang om na te gaan of de overleden leerling of leerkracht toonbaar is. Ouders kunnen de leerlingen begeleiden. Voor het condoleancebezoek kan er een draaiboek opgesteld worden. Voorbereiding op de uitvaart Wanneer er met de ouders/familie is doorgesproken wat wel en niet kan en waar leerlingen bij betrokken kunnen worden, kan de leerkracht met de leerlingen aan het werk gaan om bijdragen te leveren voor de dienst(en) (bijvoorbeeld teksten schrijven, tekstboekjes maken, muziek maken, bloemen dragen, een boek met brieven, tekeningen en collages voor de nabestaanden maken). Dit is een goede manier om met het nare bericht om te gaan en verdriet te verwerken. 17

18 Als leerlingen de uitvaart bijwonen, moet dit goed worden voorbereid. Voor veel leerlingen zal het de eerste keer zijn dat zij van nabij zoiets meemaken. Het is daarom belangrijk dat zij van tevoren weten wat er gaat gebeuren, welke rituelen (kerkdienst, eventuele toespraken, muziek, bloemen, condoleren, advertenties) er zullen plaatsvinden en wat de oorsprong daarvan is. Lesuren kunnen worden besteed aan tekenen, musiceren, bespreken en schrijven. De leerlingen kunnen bijvoorbeeld (gezamenlijk) een brief aan de ouders / familie schrijven. Ook kunnen zij misschien een brief aan de overledene schrijven, waarin zij vertellen wat zij hem of haar nog hadden willen zeggen. Als een leerling het wil en durft, en als de familie daar prijs op stelt, kan deze namens de groep / klas iets zeggen of voordragen bij de uitvaart. Dit kan gezamenlijk worden voorbereid. De dag van de uitvaart Als de familie er prijs op stelt, kunnen (vertegenwoordigers van) personeel en leerlingen aanwezig zijn bij de begrafenis of crematie. Voor leerlingen van de basisschool is het gewenst dat hun ouders meegaan. Het is aan te bevelen zoveel mogelijk gezamenlijk naar de uitvaart te gaan en na afloop op school gezamenlijk iets te drinken en ervaringen uit te wisselen. Om zoveel mogelijk leerlingen en leerkrachten de kans te geven afscheid te nemen van de overledene, kan (in overleg met de nabestaanden) een afscheidsdienst op school georganiseerd worden. Een afscheidsdienst op school is ook een mogelijkheid als leerlingen en leerkrachten niet bij de uitvaart mogen of kunnen zijn. Het is aan te bevelen na deze dienst gezamenlijk iets te drinken en na te praten. De dag na de uitvaart Deze dag kan benut worden om terug te kijken op de gebeurtenissen van de afgelopen dagen. Het is nu mogelijk en wenselijk om de aandacht te verleggen van de eigen emoties van de leerlingen naar het verdriet van bijvoorbeeld de ouders en andere familieleden. De aandacht kan weer gericht worden op het hervatten van de gewone gang van zaken, op de toekomst. Belangrijk gesprekspunt daarbij zal vermoedelijk zijn de lege plaats : wie gaat er op de stoel van de overledene zitten? Mag die door een ander bezet worden of blijft die stoel dit schooljaar leeg? Hoe blijven we de overledene gedenken? En dan verder Probeer - zo mogelijk - weer te starten met het gewone rooster. Blijf daarbij steeds letten op signalen bij leerlingen die het moeilijk hebben. Die signalen kunnen wijzen op diverse stadia van verwerking in het rouwproces: ontkenning en ongeloof, woede en boosheid, verdriet (eventueel depressie) en verwerkt verdriet en acceptatie. Sommige leerlingen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Met name leerlingen die al eerder een verlies hebben geleden, lopen dit risico. Zo nu en dan kan de school nog lessen besteden aan het rouwproces van de leerlingen. Wanneer en hoe vaak dit moet gebeuren is niet te zeggen, er is geen standaard te geven. Sommige leerlingen willen dit helemaal niet en vinden het vreselijk als de nog verse wonden opengereten worden. Andere leerlingen hebben hieraan juist wel behoefte. Administratieve zaken De administratieve zaken moeten zorgvuldig worden afgehandeld. De naam van de overledene moet uit de officiële registers worden geschreven. Ga ook zorgvuldig om met alles wat er van de overleden leerling of leerkracht nog op school aanwezig is. 18

19 Voor de nabestaanden zijn dit heel waardevolle zaken. Geef de eigendommen zo mogelijk persoonlijk af, geef ze in ieder geval niet mee aan broertjes of zusjes. Tijdens latere contacten kunnen ook financiële zaken aan de orde komen zoals (gedeeltelijke) restitutie van de ouderbijdrage. Met de ouders / familie moet overlegd worden hoe zij in de komende tijd contact willen houden met de school. Nazorg voor de mentor/ het team Een leerkracht die zich intensief heeft bezig gehouden met het overlijden van een kind of collega kan na de uitvaart in een diep gat vallen. Al die tijd heeft hij of zij zich professioneel opgesteld als leerkracht, begeleider van de leerlingen en vertegenwoordiger van de school. Veel steun kan zo'n leerkracht ondervinden van het team. Een luisterend oor en oprechte aandacht zijn veel waard. Terugkijken en evalueren Het is aan te bevelen om ongeveer een maand na de begrafenis / crematie met het hele team terug te kijken op de gebeurtenissen en de gang van zaken te evalueren. Zo n bijeenkomst is een goede gelegenheid om signalen te bespreken die zijn opgevangen tijdens de lessen en in individuele gesprekken met leerlingen. Zo nodig kan alsnog besloten worden tot verwijzing of het inroepen van hulp van buiten bij het verwerkingsproces. Tijdens zo n bijeenkomst moet ook afgesproken worden wie namens de school nog een bepaalde tijd contact blijft houden met de ouders / familie. Zo n contact wordt meestal zeer op prijs gesteld. De kerngroep doet er verstandig aan om ongeveer een maand na de gebeurtenissen rond het overlijden een overleg te hebben om het geheel nog eens door te praten. De opgedane ervaringen kunnen leiden tot bijstelling van (onderdelen van) het protocol of tot nieuwe afspraken met betrekking tot leerlingbegeleiding. Tot slot 1. Gedurende de rest van het schooljaar zou de school voor degenen die daaraan wensen deel te nemen elke maand op een vaste dag en een vast tijdstip een zgn. maanddienst kunnen houden om nog eens stil te staan bij het overlijden van de leerling / het personeelslid. 2. Sta af en toe stil bij bepaalde herinneringen, bepaalde dagen zoals de verjaar- en sterfdag van de overledene of bepaalde gebeurtenissen als een schoolreisje, diploma-uitreiking of musical. Denk op zo'n moment aan de ouders / familie, broertjes en zusjes. Een bezoekje, kaart, bloemen of een ander gebaar kan op zo'n moment voor de nabestaanden ondersteunend zijn. 3. Het is goed om de rouwperiode op een gegeven moment af te ronden. Een stoel hoeft niet maanden leeg te staan. En een kaartje sturen bij bepaalde gebeurtenissen hoeft bijvoorbeeld niet langer dan een jaar. Maar nogmaals, ook dit is geheel afhankelijk van de situatie. 4. Doe geen beloftes aan de ouders / familie van de overledene die de school niet kan nakomen. 5. Als het overlijden een ongeval of moord betreft, dan zal tijdens het gerechtelijke proces de school mogelijk herhaaldelijk herinnerd worden aan het overlijden van de leerling of het personeelslid. Wees hier alert op en schep de ruimte om op deze momenten de overleden te kunnen gedenken. 19

20 Analyse van eigen emoties Het vraagt van u als leerkracht, intern begeleider of directeur een professionele houding en opstelling wanneer u effectief leerlingen wilt helpen bij het verwerken van emoties, opgeroepen door een sterfgeval. Bij die professionele opstelling hoort dat u zich in hoge mate bewust bent van uw eigen gevoelens en gedachten ten aanzien van de dood, eventueel van zelfdoding, en van de overledene. Als u zich te weinig bewust bent van uw eigen gevoelens en gedachten, en u wilt leerlingen helpen bij het verwerken van hun emoties, ontstaat er een risico: het is zeer denkbaar dat u tijdens de begeleiding van leerlingen overvallen wordt door uw eigen emoties ten aanzien van de dood. U kunt daar dan pijnlijk door verrast worden. Onverwerkte eigen emoties en emoties waar u zich niet van bewust bent, draagt u, hoe onbewust ook, over op de leerlingen. Dit kan het begeleidingsproces verstoren en voor leerlingen verwarrend werken. Er is dus zelfonderzoek nodig om op een verantwoorde wijze leerlingen te begeleiden die te maken hebben met een sterfgeval. In dit hoofdstuk kunt u hier meer over lezen. Uiten van emoties Wanneer iemand binnen de school overlijdt, maakt dat niet alleen bij leerlingen maar ook bij u als leerkracht de nodige gevoelens los. In eerste instantie lijken angst, medeleven en onzekerheid het handelen onmogelijk te maken. Toch zal er iets gedaan moeten worden. Wat er ook gebeurt, u moet zich allereerst bewust zijn van het feit dat u uw eigen gevoelens niet buiten spel kunt zetten. Leerlingen en ouders verwachten dat ook niet. In tegendeel: ze stellen het juist op prijs en weten zich gesteund als u laat zien dat u ook aangedaan bent. 20

21 Overlijden van een leerling door zelfdoding Inleiding De adolescentie is een leeftijdsfase die niet altijd probleemloos verloopt. Conflicten met ouders, gebrek aan zelfvertrouwen, depressies, drugs, alcoholmisbruik, agressiviteit het zijn slechts enkele voorbeelden van problemen waar jongeren mee te maken kunnen hebben. Soms escaleren deze problemen tot een onhoudbare situatie voor de jongere en heel soms monden ze uit in suïcide of een poging daartoe. Suïcide of een poging daartoe komt gelukkig, relatief gezien, weinig voor. Maar als het gebeurt, is het vaak onverwacht en in ieder geval zeer ingrijpend. De ontreddering is bij een dergelijke situatie meestal zeer groot. Achterblijvenden hebben vaak nog veel vragen en lang last van schuldgevoelens. Taak van de school In een situatie waarin een leerling of leerkracht overlijdt door zelfdoding is het wenselijk dat er goed overleg plaatsvindt met de ouders / nabestaanden. Deze en de vertegenwoordiger(s) van de school zullen het met elkaar eens moeten zijn over de informatie die wordt verstrekt en over de wijze waarop de schoolgemeenschap medeleven betuigt. Als dit overleg niet tot overeenstemming leidt, heeft de school een eigen verantwoordelijkheid tegenover haar leerlingen. In dat geval zal de directie c.q. het sleuteltrio moeten beslissen in hoeverre zij wél en in hoeverre zij niet tegemoetkomen aan wensen van de ouders/nabestaanden. In dat geval zullen zij een eigen keuze moeten maken, vooral in het belang van de leerlingen. Dit belang van de leerlingen kan zijn: het bevorderen van adequate rouwverwerking; het verminderen van gevoelens van schuld, angst en depressiviteit; het voorkomen van nieuwe suïcide(-pogingen). Het kan zijn dat na een suïcide poging andere jongeren ook suïcide gaan plegen. Dit is het effect van schuldgevoelens of identificatie van de suïcidepoging op leeftijdsgenoten. Zij vragen zich af waarom hen dit drama niet is overkomen, of het hun schuld is, of ze hem op tijd hadden kunnen helpen, etc. Het gaat erbij om de groep jongeren te helpen hun gevoelens te uiten. Deze gevoelens zijn vaak tweeslachtig (verdriet, wroeging, woede) tegenover de jongere die suïcide heeft gepleegd. Zelfdoding kan veel vragen en gevoelens van schuld oproepen. Ook kunnen leerlingen zelfdoding gaan verheerlijken, waardoor mogelijk kans op nieuwe pogingen ontstaat. Daarom wordt hieronder uitgebreid aandacht besteed aan suïcidaal gedrag. Deskundigen zijn van mening dat suïcidaal gedrag is in ieder geval geen ziekte maar een gedragsmatige uiting van de wens een verandering, al dan niet de dood, te bewerkstelligen. Meestal is suïcidaal gedrag het gevolg van tegelijkertijd optredende factoren. 21

22 Verschillende vormen Er worden drie categorieën van suïcidaal gedrag onderscheiden: 1. Suïcide: gedrag met een dodelijke afloop, dat in volle wetenschap of verwachting van die afloop door betrokkenen werd ondernomen, persoon bedoelde via de gevolgen van deze handelingen door hem gewenste verandering te bewerkstelligen. 2. Suïcidepoging: gedrag zonder dodelijke afloop, het gedrag bestaat uit zichzelf verwonden of het innemen van een zodanige hoeveelheid van een bepaalde stof dat de (therapeutische) norm overschreden is, het gedrag wordt opzettelijk en weloverwogen uitgevoerd, persoon bedoelde via de gevolgen van deze handelingen door hem gewenste verandering te bewerkstelligen. 3. Suïcide-ideatie: het actief denken aan of overwegen van suïcide of suïcidepoging, als gedrag om ervaren problemen te verminderen of op te lossen. Vooroordelen Er bestaan veel mythes die het denken van mensen over zelfmoord en de manier waarop ze ermee omgaan beïnvloeden. Hieronder volgt een lijst met populaire misvattingen: mensen die erover praten doen het meestal niet; zelfmoord is een ziekte; mensen die het echt willen doen doen het meteen goed; mensen die het echt willen kan je toch niet tegenhouden; mensen die suïcidepogingen doen, proberen vooral aandacht te trekken; zelfmoord gebeurd impulsief. Suïcide pogingen worden wel eens ingedeeld in twee categorieën de serieuze pogingen en de flut-pogingen. De eerste categorie bevat pogingen met invoelbare of aanvaardbare aanleidingen en veelal ernstig lichamelijk letsel. De tweede categorie omvat pogingen met oninvoelbare of rare aanleidingen met weinig lichamelijk letsel. De flut-pogingen waarbij al snel wordt gesproken van manipulatie of aandachttrekkerij, ontlokken negatieve houdingen en bestraffende opmerkingen. De zogenaamde serieuze pogingen krijgen meer aandacht en hulpverlening. Tekenend is dat mensen die herhaaldelijk zelfmoordpogingen doen vaker tot de flutcategorie worden gerekend terwijl ze zeker niet minder risico lopen om te overlijden door zelfmoord dan personen die een `serieuze eerste poging hebben ondernomen. Bovendien kan men uit de ernst van het letsel niet afleiden in hoeverre iemand echt dood wou zijn. 22

23 Hoe vaak komt het voor? Uit onderzoek is bekend dat in Nederland ten minste één op de vijf jongeren tussen de tien en achttien jaar aangeeft in het afgelopen jaar serieus overwogen te hebben suïcide te plegen. Er is tevens sprake van een recente stijging van het aantal leerlingen dat suïcidegedachten rapporteert. In Nederland sterven jaarlijks ongeveer 50 jongeren tussen de 10 en 20 jaar door zelfdoding (CBS, 2002). Hoewel het aantal zelfdodingen stabiliseert blijft het na verkeersongevallen en kanker de derde doodsoorzaak onder jongeren. Jongens plegen twee en een half keer vaker suïcide en gebruiken hardere middelen (zoals ophangen) dan meisjes. Meisjes doen driemaal vaker suïcidepogingen en gebruiken zachtere middelen zoals medicijnen en alcohol (Rensen, 1990). De meerderheid van de suïcidepogingen vindt plaats voor de leeftijd van 34 jaar waardoor poging vooral een adolescentieverschijnsel is. Uit onderzoek is gebleken dat meisjes en jonge vrouwen van Surinaamse, Turkse of Marokkaanse afkomst vaker pogingen tot suïcide doen dan Nederlandse meisjes en vrouwen, maar dat deze pogingen significant minder vaak leiden tot de dood. Een ongewenste zwangerschap blijkt vaak een motief te zijn. Vooral Surinaamse meisjes, in de leeftijd van tien tot veertien jaar, zijn bij suïcidepogingen sterk vertegenwoordigd. Het suïcidaal proces Een suïcide of suïcidepoging komt niet uit de lucht vallen hoewel dit voor de omgeving regelmatig wel het geval lijkt. Er gaat vaak een langdurig proces aan vooraf dat zich in de jongere afspeelt. Dit proces verloopt gedeeltelijk bewust en gedeeltelijk onbewust. Bovendien is slechts een gedeelte hiervan zichtbaar voor de omgeving. Het proces veronderstelt een toenemende suïcidaliteit: toenemende graad van suïcidale intentie, planning van pogingen en toenemende slagingskans van de gebruikte methode. Het proces begint met gedachten aan zelfdoding. Deze zijn in het begin vaag zoals ik zou willen dat ik er niet meer was of het zou voor iedereen beter zijn als ik er niet meer was. Deze gedachten kunnen concreter en dwingender worden en leiden tot een concreet suïcidaal plan: hoe zal ik het doen, wanneer en met welk middel? Eventueel worden maatregelen getroffen om dit plan uit te voeren: medicatie verzamelen, touw zoeken, kijken bij de spoorweg Soms wordt het afscheid voorbereid door dingen weg te geven, afscheidsbrief of testament te schrijven. Waanneer deze voorbereidingen uitgevoerd worden stijgt de kans op een poging aanzienlijk. Een kleine ruzie, tegenslag eventueel in combinatie met alcohol en drugs brengen de uitvoer van het plan dichterbij. Er kan een zelfmoordpoging volgen, al dan niet met dodelijke afloop. Na een poging kan de persoon een gevoel van opluchting ervaren maar de kans dat het suïcidaal proces weer opduikt is reëel. Bij sommige personen loopt dit proces over jaren en zijn er verschillende pogingen. Anderen doorlopen dit proces in een paar uren en zijn meer impulsief in hun gedrag. Niet elk suïcidaal proces eindigt in zelfmoord. 23

24 In de beginfase van het proces is men vaak angstig, prikkelbaar en agressief als reactie op oncontroleerbare stress. De factoren die de stress veroorzaken kunnen zowel vanuit de omgeving komen als van binnen het persoon zelf en geven de jongere het gevoel in de val te zitten. De persoon wil ontsnappen aan deze situatie die hij als ondraaglijk ervaart, maar slaagt hier niet in. Verder in het proces neemt de hulpeloosheid en hopeloosheid toe en heeft men het gevoel uitgevochten te zijn. Iemand die suïcidaal gedrag stelt is meestal ambivalent: enerzijds wil men (misschien) dood zijn, anderzijds wil men een ander leven. Men wil dat de situatie verandert, dat de gevoelens die ermee gepaard gaan ophouden en dat het lijden stopt. Signalen In het suïcidaal proces treedt er op gevoelsmatig vlak en in het denken een vernauwing op. De jongere ervaart vooral negatieve gevoelens, kan niet meer genieten en voelt zich in toenemende mate hulpeloos en hopeloos. Er kunnen ook stoornissen in het denken en geheugen optreden. Dit zijn vaak de niet zichtbare signalen. Hieronder geven we een overzicht van de zichtbare en niet-zichtbare signalen. Zichtbare signalen Algemeen zich terugtrekken uit contacten, moeilijkheden met belangrijke personen; dingen die men vroeger deed niet langer leuk vinden; stiller, geen zin om ergens over te praten; persoonlijke bezittingen weggeven; soms agressief, vijandig of onredelijk gedragen; verward, onlogisch of onredelijk praten; zichzelf verwaarlozen; plotselinge veranderingen in uiterlijk; alcohol en drugsmisbruik; subtiele tekenen van zelfbeschadigend gedrag (ongelukjes); verslechtering van prestaties. Jongeren veel met dood en zelfmoord bezig zijn (boeken, opstel, muziek, spel etc.; op school slechter gaan presteren; vaak afwezig zijn, spijbelen, weglopen; slecht concentreren, huiswerk niet goed maken, zitten slapen of suffen; zich agressiever en vervelender gedragen ten opzichte van. medeleerlingen, ouders etc.; wanhopig zijn over de toekomst negatief reageren op onverwachte ontwikkelingen met pieken van angst en paniek verbale signalen: 24