D E R O M E I N E N E N D E L I M E S I N Z U I D - H O L L A N D. Tekening: M. Valkhoff

Transcriptie

1 D E R O M E I N E N E N D E L I M E S I N Z U I D - H O L L A N D Tekening: M. Valkhoff

2 2 Klik op een hoofdstuktitel om er rechtstreeks heen te gaan INHOUD De komst van de Romeinen 3 De Limes 3 Forten, castella en militaire posten 5 Landschap en bewoning 7 Waterhuishouding 9 Begin van een infrastructuur 10 Boeren 14 Stad: Forum Hadriani 16 Handel en economie 18 Nieuwe gewoonten en gebruiken 20 Religie en dood 22 Epiloog: nieuwe aandacht voor Romeinen en archeologie 24 Colofon 26

3 De komst van de Romeinen In 50 voor Christus beschreef de Romeinse veldheer Julius Caesar hoe hij Noord-Europa tot aan de Rijn had veroverd. Dit was de eerste keer dat onze streken in een tekst werden genoemd. Maar of Caesars verhaal helemaal klopte, valt te betwijfelen. Waarschijnlijk had hij tot 50 voor Christus vooral gevochten in Noord-Frankrijk, België en het Duitse Rijnland. Wel zorgden Caesars veroveringen ervoor dat hele volken naar andere streken verhuisden, ook naar het huidige Nederland. Zo trokken tussen 50 en 12 voor Christus twee Germaanse volken naar ons land. Het waren de Bataven, die rond de huidige Betuwe gingen wonen en de Cananefaten, die zich langs de kust van het tegenwoordige Zuid- Holland vestigden. In 15 voor Christus bereikten de Romeinen het leefgebied van de Bataven en de Cananefaten. Vanaf dat moment viel een deel van het huidige Nederland steeds meer onder invloed van het Romeins gezag. De Romeinen waren van plan om vanuit dit gebied ook het noorden van Europa te veroveren. Dat ging echter niet zo makkelijk. In het jaar 9 bijvoorbeeld, werd een enorm Romeins leger door de Germanen verslagen in het Teutoburgerwoud bij het huidige Osnabrück. Dat was een harde klap voor de Romeinse militairen die tot dan toe onoverwinnelijk leken. Uiteindelijk zouden de Romeinen meer dan drie eeuwen in onze streken blijven. Hun aanwezigheid bracht hier veel ontwikkelingen en veranderingen op gang. Door voortgaand archeologisch onderzoek komen we daarover steeds meer te weten. Tekening: Brobbel Illustraties D E R O M E I N E N E N D E L I M E S I N Z U I D - H O L L A N D 3 De Limes De Romeinen begrepen dat oorlog voeren in Noord-Europa op meerdere fronten tegelijk, te veel van het goede was. Daarom besloten ze zich De Limes in Nederland. In het westen liep de Limes door in Groot-Brittannië en in het oosten in Duitsland en verder tot aan de Zwarte Zee.

4 4 Het Romeinse Rijk in de tweede eeuw. te concentreren op de verovering van Brittannië (Engeland). Het noorden van Europa lieten ze nu meer met rust. Vanaf het jaar 47 vormde de Oude Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. De Romeinen noemden deze grens de Limes het Latijnse woord voor grens. Langs deze Limes lagen al verschillende Romeinse forten die castella worden genoemd. Om de nieuwe rijksgrens te kunnen verdedigen, bouwden de Romeinen er in snel tempo nog meer forten bij. De Limes strekte zich in oostelijke richting langs Rijn en Donau uit tot aan de Zwarte Zee. Na de aanval op Brittannië werd de Limes ook daar doorgetrokken, in de vorm van de Muur van Hadrianus. Nadat de Limes de officiële noordgrens van het Romeinse rijk was, verloren alle stammen ten zuiden van de Oude Rijn definitief hun zelfstandigheid. Het huidige Zuid-Holland, het midden-rivierengebied en Limburg hoorden nu bij de Romeinse provincie Germania Inferior. Het gebied van de huidige Zuid-Hollandse eilanden, Zeeland en het grootste stuk van Brabant vielen onder de provincie Gallica Belgica. Veel oorspronkelijke bewoners verzetten zich tegen de komst van de Romeinen. In het jaar 69 brak er een grote opstand uit onder leiding van het Cananefaatse stamhoofd Brinno en de Bataaf Julius Civilis. Deze Bataafse opstand leek even een succes te worden, maar werd in het jaar 70 definitief door de Romeinse overheersers neergeslagen. Hierna De opstand van de Cananefaten op een 17e eeuws bleef het ongeveer twee eeuwen lang schilderij van Otto van Veen. Rijksmuseum Amsterdam betrekkelijk rustig en vredig in Romeins Nederland. De Limes verlaten Vanaf het jaar 250 werd het echter weer onrustiger. Steeds vaker vielen Germaanse stammen uit het Noorden het Romeinse Rijk over land en zee aan. In de 3e eeuw na Christus werden de aanvallen zo heftig, dat veel Romeinen het voor gezien hielden. Rond 275 waren vrijwel alle castella langs de Rijnmond verlaten. In de jaren erna deden de Romeinen nog wel een poging

5 5 om de macht terug te krijgen, maar in de oudejaarsnacht van 406 werd de Limes echter definitief door de Germanen veroverd. Hiermee eindigde de Romeinse Tijd in Nederland. Een tijd die het gebied met een geheel nieuwe cultuur in aanraking bracht en die daarvan diverse sporen zou achterlaten. Forten, castella en militaire posten Aan het einde van de 1e eeuw voor Christus waren de Romeinen nog vast van plan heel het noorden van Europa te veroveren. Om de Limes zo goed mogelijk te bewaken werden er op strategische plaatsen, zoals de mondingen van zijrivieren, forten en wachtposten ingericht. De grootte hing af van het aantal soldaten dat er in gelegerd moest worden. In de buurt van de forten ontstonden nederzettingen waar boeren, handelaren en ambachtslieden woonden die de militairen van de benodigde goederen voorzagen. De overkant van de Limes moest tot de 2e eeuw na Christus onbewoond blijven zodat de vijand extra goed in de gaten gehouden kon worden. Versterkingen in Zuid-Holland Er ontstond een indrukwekkende rij Romeinse forten en wachtposten langs de Romeinse forten langs de Limes en de kust. Oude Rijn. De meest oostelijke nederzetting in Zuid-Holland lag bij Bodegraven. Hoe groot deze precies was, is niet bekend. De volgende wachtpost lag iets buiten het huidige Zwammerdam. In Zwammerdam zelf lag een echt fort, Nigrum Pullum geheten. Dit werd rond 47 gebouwd en omstreeks 275 weer verlaten. Minder dan vijf kilometer daar vandaan, bij Dit soort wachttorens stonden op vele plaatsen langs de Limes. Dit is een bij Bunnik nagebouwde replica. Alphen aan den Rijn, lag het volgende fort. Dit heette Albaniana en was gebouwd rond het jaar 40. Tot het midden van de 3e eeuw was het in gebruik. Een paar jaar geleden is een groot deel van het fort opgegraven. Bij dit onderzoek werd een bijzondere vondst gedaan: een kalkstenen plaat met een bouwinscriptie. Waarschijnlijk zat deze plaat ooit op een van de poortgebouwen, als herinnering aan een reparatie tussen 197 en 211. Bij Leiden-Roomburg, tien kilometer verderop, lag het fort Matilo. De Romeinen bouwden dit fort waarschijnlijk in het jaar 50. Het werd in totaal 225 jaar gebruikt. Ook hier zijn inmiddels delen van opgegraven.

6 6 Weer zes kilometer verder lag het fort Valkenburg. Dit fort, de daarbij gelegen nederzettingen en het aangrenzende grafveld, zijn het meest grondig door archeologen onderzocht. Ze begonnen daar al mee in de jaren 40 van de vorige eeuw. De onderzoekers ontdekten dat het fort rond het jaar 40 werd aangelegd. Eerst was de versterking niet veel meer dan een wal van hout en aarde, drie poorten en een driedubbele gracht, maar rond 180 werd het fort in steen herbouwd. Aan de indeling van ervan kun je zien dat de Romeinen dol waren op rechte lijnen en vierkante vormen. De hoofdwegen in het fort verdeelden de ruimte in rechthoekige blokken, die doorsneden werden door kleinere straten. In het midden lag het hoofdkwartier, waarin de legerleiding was ondergebracht. Daaromheen stonden de overige gebouwen, zoals de wat krappe slaapvertrekken van de soldaten. Tussen 260 en 275 verdwenen de militairen uit het fort. Mogelijk werd het vanaf die tijd gebruikt als opslagplaats voor graan. Waarschijnlijk staat het complete complex op de Peutinger Kaart, een Romeinse reiskaart, aangegeven als Praetorium Agrippinae. Ten westen van Valkenburg lag het fort Lugdunum, in de buurt van Katwijk aan Zee. Dit was het laatste fort in de rij. Inmiddels is dit fort in zee verdwenen. In het verleden hebben mensen bij extreem laag water nog resten van ervan gezien. In de 16e en 17e eeuw zijn er verschillende tekeningen van gemaakt. In die tijd werd het fort nog aangeduid als Borch te Bretten of Brittenburg. Het bij Katwijk in zee verdwenen castellum de Brittenburg prikkelde vaak de verbeelding. Een fantasieverhaal erover, met tekeningen, bevindt zich in het archief van de familie Van Wassenaer van Duvenvoorde, dat wordt bewaard in het Nationaal Archief. Tekening van het Castellum Nigrum Pullum (= Zwarte Aarde) bij Zwammerdam. Tekening: Ulco Glimmerveen

7 7 Enkele speerpunten, gevonden bij de militaire wachtpost aan de Scheveningseweg, gemeente Den Haag. We weten niet of alle afbeeldingen waarheidsgetrouw zijn. Op veel afbeeldingen staan in het fort dubbele, halfronde torens. Die zijn bij geen ander Romeins fort aangetroffen. Kustverdediging De Limes was niet de enige plek die tegen vijandelijke invallen verdedigd moest worden. Ook aan de Noordzeekust en op de Zeeuwse eilanden lagen Romeinse forten. In 1572 zijn ook op de Zuid- Hollandse eilanden, bij Voorne, funderingen ontdekt die op de aanwezigheid van een Romeins fort duiden. Misschien gaat het om de op de Peutinger Kaart afgebeelde locatie Flenio, een verschrijving van de naam (H)elinio. Ook in de duinen van Den Haag is de laatste jaren onderzoek gedaan. Aan de Scheveningseweg werden daarbij verschillende militaire voorwerpen uit de 3e eeuw opgegraven. En bij Ockenburgh ontdekte men een fort-achtig gebouwtje uit dejaren 150 tot 175, dat waarschijnlijk op een kruispunt van wegen heeft gelegen. Er omheen lagen een gracht en een aarden wal. Binnenin stond een U-vormig gebouw. Landschap en bewoning Niet alle Romeinen die in onze streken arriveerden waren even enthousiast. Volgens de Romeinse schrijver Gaius Plinius Secundus (23-79) werd het land twee keer per etmaal door geweldige watermassa s uit de zee overstroomd en moesten de mensen een constante strijd met de natuur voeren. De inwoners omschreef hij dan ook als een ongelukkig volk. Maar wat had Plinius nu precies gezien? Het landschap in West-Nederland zag er in de Romeinse tijd heel anders uit dan nu. Het grootste deel bestond uit veenmoerassen. Een rij duinen langs de kust moest het gebied beschermen tegen de zee. Deze worden de Oude Duinen genoemd. De duinen die er nu liggen heten de Jonge Duinen, die zijn pas in de late Middeleeuwen gevormd. Frisiavones Frisii Cananefaten Oer-IJ Vech Bataven Waal IJssel Water Oude Duinen Veen Rivier-afzettingen Zand Overige afzettingen Grens Huidige kustlijn In de Romeinse Tijd werd het land tegen de zee beschermd door een strook lage duinen langs de kust. Deze oude duinen waren al duizenden jaren eerder gevormd en werden al ruim voor de komst van de Romeinen bewoond. Tijdens de komst van de Romeinen woonden hier de Cananefaten tussen de mondingen van Oude Rijn en de Maas.

8 8 Ook de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden bestonden nog niet. Dit waren nog grote veenkussens. Pas later werden dit aparte eilanden. De Oude Duinen werden op diverse plaatsen door de mondingen van rivieren doorsneden. De Rijn mondde op verschillende plekken in zee uit. In het noorden bij het huidige Velsen, en meer zuidelijk bij Katwijk aan Zee. De laatste monding, die deel uitmaakte van de Limes, noemden de Romeinen de Rhenus. Nog zuidelijker stroomden de Waal, de Maas en de Striene, een zijtak van de Schelde, de zee in. Al dit water samen werd door de Romeinen aangeduid als Helinium. Omdat rond de rivieren geen dijken lagen en ook de kust niet werd beschermd, stroomde de zee regelmatig via de riviermondingen het achterland in. Het veenlandschap veranderde dan in een soort moeras. Het is dan ook niet zo gek dat Plinius de conclusie trok dat het daar niet zo prettig wonen was. Bewoonbaar gebied Toch waren de mogelijkheden voor bewoning niet zo beperkt als Plinius dacht. De Oude Duinen langs de kust waren goed te bewonen en ook de grote veenkussens, die ontwaterd werden door de kleine veenstroompjes die er doorheen liepen, waren wel bewoonbaar. De mensen hielpen de natuur een handje door het land op te hogen. De heuveltjes die zo ontstonden worden terpen genoemd. Ook langs de oevers van de rivieren kon men goed wonen. In de loop van de tijd werd hier steeds meer zand afgezet. Doordat het land eromheen steeds verder inklonk, staken de oeverwallen en donken (rivierduinen) uiteindelijk boven het landschap uit. Woongebied van de Cananefaten De Cananefaten, die waarschijnlijk eerst ten noorden van de Rijn woonden, zagen wel wat in deze hoger gelegen woonplaatsen. Tussen 50 en 12 voor Christus Impressie van de militaire wachtpost en naastgelegen nederzetting in de duinen bij Ockenburg, gemeente Den Haag. Tekening: Eric van Rootselaar Een heel vroege schoolplaat van Gerard van Hove uit 1911, uitgegeven door J.B. Wolters in de serie Vaderlandsche Geschiedenis. De titel is: De Romeinen in ons land. Een nederzetting bij een vesting.

9 9 Reconstructie van een Cananefaatse jongen in het Museon te Den Haag. Hij draagt een cape en een broek, zoals die bekend zijn van Germaanse mannen. vestigden ze zich in het zuidelijk kustgebied, dat op dat moment dun bevolkt was. Wellicht was dit laatste het gevolg van de militaire acties van Julius Caesar, maar het is ook mogelijk dat er niemand wilde wonen omdat juist in die tijd het land erg vaak overstroomde. Het gebied waar de Cananefaten gingen wonen lag tussen de Oude Rijn in het noorden, de Maas in het zuiden, de veenmoerassen in het oosten, en de Noordzee in het westen. Toen het zuiden van Nederland in de loop van de 1e eeuw definitief in het Romeinse rijk werd opgenomen, vormde dit gebied een aparte bestuurseenheid onder de naam Civitas Cannanefates. Hoeveel mensen er precies in dit gebied hebben gewoond, weten we niet. Aan het begin van de Romeinse Tijd zullen het er niet veel geweest zijn, waarschijnlijk zo n In de 1e en 2e eeuw was er echter sprake van een sterke bevolkingsgroei. Mogelijk woonden er in de 2e eeuw al zo n mensen. Hieronder bevonden zich tussen de en soldaten die in de forten langs de Oude Rijn waren gelegers. Achteruitgang Vanaf het begin van de 3e eeuw liep het aantal inwoners weer terug. Ongetwijfeld hield dit verband met de aanvallen van de Germanen van boven de Rijn en de onrust die daar op volgde, maar misschien speelde ook de toenemende wateroverlast een rol. Rond 270 leken de meeste mensen het huidige Zuid-Holland verlaten te hebben. Alleen in en vlakbij de grensforten langs de Oude Rijn woonden toen nog mensen. Van een militaire bezetting was geen sprake meer, maar wel zijn er nog wat bewoningssporen uit de 4e eeuw teruggevonden. Waterhuishouding We hebben gelezen dat een groot deel van onze streken uit uitgestrekte veenmoerassen bestond die door veenstromen en rivieren werden doorsneden. Water speelde dus een belangrijke rol in het leven van de bewoners. Al in de Late IJzertijd, die aan de Romeinse Tijd vooraf ging, probeerden zij de waterhuishouding zo goed mogelijk te regelen. Bij Vlaardingen zijn bijvoorbeeld resten gevonden van een met hout en grond aangelegde dam die het achterliggende land tegen overstroming moest beschermen. Deze dam is de oudste en ook de enige die wij uit de Prehistorie kennen. Romeinse dammen en duikers De Romeinen waren een stuk verder met hun kennis van waterbeheersing. Meteen na hun komst begonnen ze met het aanleggen van dammen en bijbehorende duikers. De dammen bestonden uit grond en houten beschoeiingen. Zij voorkwamen dat het land

10 10 erachter onder water kwam te staan. De duiker, een uitgeholde boomstam, zorgde ervoor dat overtollig water uit het achterland kon worden afgevoerd. Aan de uitwateringskant zat een klep die automatisch werd dichtgedrukt als het buitenwater te hoog kwam te staan. Zo kon het water dus maar één kant op stromen. Overigens hadden niet Reconstructietekeningen van dam met duiker in werking. alle duikers een waterkerende functie. Soms waren zij alleen bedoeld om het water aan beide kanten van de dam met elkaar te verbinden. In dat geval zat er geen klep in en waren het dus een soort buizen. De meeste dammen en duikers zijn gevonden in het Maasmondgebied, bij Vlaardingen en Capelle aan den IJssel. Een aantal daarvan werd overigens pas aan het einde van de 2e of het begin van de 3e eeuw aangelegd. Waarschijnlijk had dat te maken met het feit dat het Maasmondgebied in die tijd natter werd. Ontginning Het was niet voor niets dat de Romeinen zo actief waren op het gebied van waterbeheersing. Door de sterke bevolkingsgroei was er veel droog land nodig om op te kunnen wonen. Behalve het aanleggen van dammen en duikers deden ze nog meer. Ze groeven bijvoorbeeld uitgebreide netwerken van sloten rondom nederzettingen en akkers. Deze sloten waren aangepast aan de hoogteverschillen in het landschap en sloten op natuurlijke waterlopen aan. Regelmatig werden ze uitgebaggerd. Dit soort waterbeheersingsystemen - eigenlijk de eerste vorm van ontginningen - zijn onder andere in Midden-Delfland teruggevonden. Begin van een infrastructuur Het Kanaal van Corbulo Het water in Zuid-Holland zorgde niet alleen voor overlast. De vele waterlopen fungeerden al eeuwenlang als belangrijke verkeersaders, waarlangs goederen en mensen zich konden verplaatsen. Ook de Romeinen maakten gebruik van de waterwegen. Ze legden ze zelfs aan. Zo liet de Romeinse veldheer Corbulo in het jaar Het gezichtsmasker dat in1996 werd gevonden bij opgravingen naar het Kanaal van Corbulo. 47 een kanaal tussen het Helinium (de monding van

11 11 Brittenburg Valkenburg Leiden Alphen a/d Rijn Zwammerdam Forum Hadriani Bodegraven Grensfort Ockenburg Scheveningseweg Mijlpalen Naaldwijk Oude Duinen Veen Water Romeinse weg Huidige kustlijn Vermoedelijke loop Kanaal van Corbulo De loop van wegen en de locatie van de belangrijkste plaatsen, forten en militaire wachtposten. Bij de aanleg van het Kanaal van Corbulo werd handig gebruik gemaakt van bestaande stroompjes. De weg van Valkenburg naar Naaldwijk liep hiermee parallel en ook Forum Hadriani was (op de plek van het huidige Voorburg) gelegen aan het kanaal van Corbulo. de Maas en de Waal) en de Rijn graven. Door deze binnenlandse vaarroute hoefden de schepen niet meer via de zee te varen, waar een groot gevaar bestond door piraten te worden overvallen. Bij de aanleg maakten de Romeinen handig gebruik van al bestaande stroompjes die ze met elkaar verbonden tot één lange waterweg. Het kanaal liep deels evenwijdig aan de tegenwoordige Vliet, die pas in de Middeleeuwen is aangelegd. Een belangrijke stad langs het Corbulokanaal was Forum Hadriani, op de plek van het huidige Voorburg. De afgelopen jaren hebben verschillende archeologen delen van het kanaal van Corbulo onderzocht. Eén van de meest opzienbarende vondsten was een bronzen ruitermasker. Zulke maskers werden door ruiters tijdens militaire parades gedragen. Hoe het masker ooit in het kanaal is terechtgekomen, is onduidelijk. Misschien was het een offer aan de goden, in ruil voor tegenprestaties als voorspoed en bescherming. Dat klinkt logisch, want als offerplaats werd vaak een grenszone uitgekozen, zoals moerassen of waterlopen. Mogelijk wilde een ruiter uit het Romeinse leger de goden bedanken voor een veilige thuiskomst uit de strijd. Landroutes Waterwegen waren hoe dan ook belangrijk voor het vervoer. Maar tegelijkertijd vormden zij onhandige hindernissen voor mensen die over In de nieuwbouwwijk Rietvink in de gemeente Leidschendam-Voorburg is een reconstructie gemaakt van een deel van het Kanaal van Corbulo. Daarbij is ook een reconstructie van een Romeinse brug gemaakt.

12 12 De Peutinger kaart is een Middeleeuwse kopie van het Romeinse origineel uit de 3e eeuw. In 2007 is de kaart op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO geplaatst. land wilden reizen, want de landroutes werden om de haverklap door een kreekje of rivier onderbroken. Aan het begin van de Romeinse Tijd was de duinenrij langs onze kust de enige veilige en droge landroute tussen het Noorden en het Zuiden. Van een uitgebreid, goed onderhouden wegennet was nog geen sprake, maar met de komst van de Romeinen veranderde dat. Zij hadden grote behoefte aan goede landwegen, want hoe konden ze anders militaire acties uitvoeren waarbij honderden soldaten moesten worden verplaatst en forten moesten worden bevoorraad? Dankzij een middeleeuwse kopie van een Romeinse wegenkaart uit de 3e of 4e eeuw, weten wij een heleboel over het wegennet uit die tijd. De Peutinger Kaart, of Tabula Peutingeriana, zoals de kaart heet, was bedoeld om mee op reis te nemen. Hij was slechts 34 centimeter hoog en 6,75 meter breed. Het was dan ook de bedoeling om de kaart in opgerolde toestand mee te nemen. De afmeting zorgt ervoor dat de kaart een vertekend beeld geeft. De afgebeelde landen zijn als het ware uitgerekt. Het ging de Romeinen dan ook niet om de exacte ligging van steden of wegen, maar vooral om de route met de namen van steden en de afstanden daartussen. Daarbij moet nog worden opgemerkt dat op de kaart alleen de delen van de wereld stonden die de Romeinen kenden en die voor hen interessant waren. Ook Zuid-Holland komt op de Peutinger Kaart voor. Er zijn daar twee belangrijke wegen afgebeeld. Eén langs de oever van het Helinium (de monding van de Maas en de Waal) en de andere op de linkeroever van de Oude Rijn, van Katwijk aan Zee tot in Zuid-Duitsland. Deze weg verbond de forten die langs de Limes stonden. Waarschijnlijk was deze weg bij de komst van de Romeinen niet veel meer dan een onverhard pad. Maar omdat het pad op oeverwallen lag, boven het hoogwaterniveau van de rivier, bood zij toch een snelle en veilige doortocht. Voor het vervoer van grote hoeveelheden troepen waren echter betere wegen nodig. Een stuk Romeinse weg, opgegraven bij Valkenburg.

13 13 Archeologisch onderzoek bij Valkenburg heeft aangetoond dat in het jaar 40 met de aanleg van een echte weg werd begonnen. Helaas was er in het eerste kwart van de 2e eeuw sprake van grootschalige overstromingen, waardoor grote delen van de weg werden verwoest en deze opnieuw moest worden aangelegd. Jammer genoeg weten we niet veel over de oorspronkelijke weg. Wel zijn we goed geïnformeerd over de weg na de reparatie in het jaar 124. De herstelde weg was De aanleg van een Romeinse weg langs de oevers van de 4,5 m breed. En hoewel de Rijn bij Valkenburg in het jaar 124. Tekening: E. van Rootselaar bovenkant ervan inmiddels verdwenen is, weten we bijna zeker dat hier schelpen hebben gelegen. Natuurlijk begrepen de Romeinen ook dat deze schelpenlaag in een nat gebied als het onze binnen de kortste keren zou worden weggespoeld. Om dat te voorkomen werd de weg op een soort verhoging gelegd. Deze bestond uit een rij hoge houten palen. Aan de binnenkant ervan waren, voor extra versteviging, planken aangebracht. Aan de buitenzijde van deze palenrij kwam een rij lagere palen. De ruimte tussen de hogere en lagere rij werd met aarde volgestort. Het benodigde hout voor deze constructie werd uit het oosten aangevoerd, want hier groeiden niet genoeg bomen van de juiste soort en dikte. Een weg langs de duinen Naast de al genoemde wegen langs het Helinium en de Oude Rijn zou er nog een derde weg geweest moeten zijn. Op de Peutinger Kaart lijken beide wegen namelijk aan de kust met elkaar verbonden te zijn. Maar waar precies? Als we kijken naar de ligging van de nederzettingen kunnen we ervan uitgaan dat er ook langs de binnenrand van de duinen een weg heeft gelegen die van Naaldwijk, via Voorburg, naar Valkenburg liep. Archeologisch onderzoek in de regio Den Haag heeft hier inmiddels het bewijs voor geleverd. Bij een opgraving in het Wateringseveld in 1997 werd niet alleen de weg zelf teruggevonden, maar ook vier mijlpalen, wat heel bijzonder was. Deze laatste kunnen worden beschouwd als een soort ANWB-wegwijzers uit de Romeinse Tijd. Op dergelijke natuurstenen mijlpalen, die soms wel 2,5 m hoog waren, stond de afstand tot de eerstvolgende belangrijke plaats vermeld. In dit geval Forum Hadriani, de enige West-Nederlandse stad in de Romeinse Tijd. Het feit dat de vier mijlpalen naast elkaar lagen, kan verklaard worden uit het feit dat de Mijlpalen deden dienst als een soort ANWB-richtingaanwijzers. Tekening: E. van Ginkel

14 14 aanleg of reparatie van een weg vaak herdacht werd door de plaatsing van een nieuwe mijlpaal. Op deze mijlpaal stond de naam van de keizer, onder wiens bewind de werkzaamheden waren uitgevoerd. Als eerbetoon aan de vorige keizers bleven ook de oude mijlpalen staan. Door de teksten op de verschillende mijlpalen weten we dat de weg waarschijnlijk in het jaar 150 of 151 is aangelegd en dat hij in ieder geval tot 250 is gebruikt. Naast de hierboven beschreven weg langs Romeinse mijlpalen in 1997 gevonden in het de duinen heeft er misschien ook een weg Wateringse Veld te Den Haag. óver de duinen gelopen. Nog een Noord- Zuid gerichte weg dus. Tot nu toe is hier echter nog geen tastbaar bewijs voor gevonden. Toch mogen we er van uitgaan dat hij er wel geweest is, want in Den Haag, bij Ockenburg en de Scheveningseweg, zijn sporen van militaire nederzettingen aangetroffen. Het is bijna ondenkbaar dat deze niet met de wegen langs de Oude Rijn en de Maas verbonden zijn geweest. Boeren We weten nu hoe de mensen zich in de Romeinse tijd verplaatsten, maar hoe woonden ze eigenlijk? Archeologisch onderzoek, onder andere in Midden-Delfland en het Wateringseveld in Den Haag, laat zien dat er kleine nederzettingen verspreid in het landschap lagen. Vaak lagen deze op de hogere oevers van stroompjes of riviertjes. Voordat men met de bouw van een huis begon, werd de bodem extra opgehoogd met grond of mest, zodat de bewoners geen natte voeten zouden krijgen. Toen de bevolking in de 2e en 3e eeuw ging groeien, lagen de nederzettingen op sommige plekken zo n 500 meter van elkaar langs de riviertjes. Rondom de nederzettingen werd het land door sloten begrensd. Deze dienden meteen als instrument om het water te beheersen. Elke nederzetting bestond uit één of twee boerderijen, gebouwd in Bronstijd-stijl. Dat betekende dat mensen en dieren onder één dak woonden. Dit soort boerderijen werd woon-stalhuis genoemd. De woon-stalhuizen waren van hout gemaakt. De wanden bestonden uit planken of vlechtwerk, met aan de binnen- en buitenkant een dun laagje leem. Gemiddeld waren de Boeren nederzetting in de Romeinse tijd. Tekening: Brobbel Illustraties

15 Wijn werd hier in vaten naar toe gebracht. Als ze leeg waren werden ze vaak gebruikt voor wateropslag of ter versteviging van waterputten. 15 huizen ongeveer 6 meter breed en 20 meter lang. Eén kant was bedoeld om in te wonen. Hierin zat meestal een haardplaats. Aan de andere kant stonden de dieren. De twee delen werden gescheiden door een halfhoog wandje, waardoor de bewoners profiteerden van de warmte die de dieren afgaven. Rondom het huis lag een erf, begrensd door een greppel of een omheining. Soms was het erf in verschillende stukken verdeeld, bijvoorbeeld in een deel voor de moestuin en een deel voor het vee. Noten, zoals walnoten en amandelen, en vruchten zoals druiven, perziken en vijgen, werden hier door de Romeinen gebracht. Landbouw De komst van de Romeinen beïnvloedde de werkzaamheden van de boeren aanzienlijk. De vele Romeinse militairen die in de grenszone waren gelegerd en de groei van de bevolking leidde tot een steeds grotere vraag naar voedsel. De boeren speelden hierop in door meer andere granen te gaan verbouwen, zoals bijvoorbeeld tarwe, rogge en spelt, dat veel door de Romeinen werd gebruikt. Ten noorden van de Limes werden deze granen niet verbouwd. Er zijn overigens ook resten van voedingsgewassen teruggevonden die niet uit onze streken kwamen, zoals olijven, perziken, walnoten en vijgen. Deze werden hier door de Romeinen met boten naar toe gebracht, net als wijn, die in vaten werd aangevoerd. Romeinse soldaten waren verzot op varkensvlees. Ook de lokale bevolking is gedurende de Romeinse Tijd meer varkensvlees gaan eten. Vee en andere dieren Ook de veeteelt was aan verandering onderhevig. Vroeger stonden koeien altijd op de eerste plaats, gevolgd door schapen en varkens. Maar dat veranderde doordat de Romeinen een voorkeur voor varkensvlees hadden. Men denkt dat de inheemse bevolking hierdoor ook meer varkensvlees is gaan eten. Ook werden er in de Romeinse Tijd dieren geïntroduceerd die hier eerder niet voorkwamen, zoals katten, verschillende hondenrassen, kippen, eenden en ganzen. Deze dieren maken sindsdien deel uit van onze fauna. Villa s Een bijzondere vorm van het boerenbedrijf was de villa. Tegenwoordig wordt met deze term een luxueus woonhuis bedoeld, maar in de Romeinse tijd was het een landhuis of

16 In Rijswijk zijn de overblijfselen van een grote boerderij opgegraven. Het grondpatroon van deze villa de Bult is zichtbaar gemaakt in een plantsoentje aan de Tubasingel. Villa de Bult is nagebouwd in het Archeologisch Themapark Archeon bij Alphen aan den Rijn. 16 landgoed. Het was een volwaardig agrarisch bedrijf, met als kern een in Romeinse stijl opgetrokken gebouw. De villa produceerde voor de markt en niet alleen voor eigen gebruik. Slaven of pachters voerden de werkzaamheden uit. In veel gevallen woonde de eigenaar zelf niet op het landgoed, maar in de stad. Een rentmeester had dan de dagelijkse leiding. De villa was een echt Romeins verschijnsel dat hier eerder niet voorkwam. Ook in Zuid-Holland stonden enkele villa s. De bekendste is villa - de Bult in Rijswijk. Oorspronkelijk was dit een boerderij uit het begin van de jaartelling. In de eerste helft van de 3e eeuw groeide deze echter uit tot een kleine nederzetting met vier boerderijen en enkele bijgebouwen. Eén van de boerderijen zat heel bijzonder in elkaar. De fundering van het houten huis stond op een stenen muurtje en aan één van de korte zijden waren drie natuurstenen vertrekken bijgebouwd. Eén daarvan was voorzien van een verwarmingssysteem en had met muurschilderingen versierde wanden. Aan de andere korte zijde van het huis stond een soort siergevel die het huis extra allure gaf. De akkers ten zuiden van de nederzetting waren door sloten opgedeeld in blokken van 1 tot 2 hectare. Het geheel wekte een professionele indruk. Hoe de villa er ongeveer uitzag is te zien in het Themapark Archeon bij Alphen aan den Rijn, waar een replica staat. In het Maasmondgebied, bij het huidige Poortugaal, stond ook een houten villa. De vorm ervan kwam overeen met villa s die ook op andere plaatsen zijn gevonden. Het was een rechthoekig kerngebouw met aan beide uiteinden vierkante, uitspringende paviljoens. Mogelijk was de stenen aanbouw bij de villa - de Bult in Rijswijk ook zo n soort hoekpaviljoen. Waarschijnlijk hebben bij de Lozerlaan in Den Haag en in Poeldijk ook villa s gestaan, maar de sporen die daar zijn gevonden zijn nog niet goed genoeg onderzocht om dat met zekerheid te kunnen zeggen. Stad: Forum Hadriani In de Romeinse Tijd verschenen in het huidige Nederland voor het eerst nederzettingen die wij ook vandaag de dag nog als stad zouden kunnen aanduiden. Deze nederzettingen hadden een relatief dichte bebouwing en vaak ook een omwalling. Anders dan in Rome woonden in deze steden vooral soldaten, maar er vlakbij vestigden zich mensen die actief waren in de handel, nijverheid en verzorgende beroepen. In onze contreien kwam tijdens de Romeinse Tijd slechts één zo n stad tot bloei: Forum Hadriani, op de plek van het huidige Voorburg.

17 17 Vogelvluchttekening van Forum Hadriani omstreeks het jaar 200. Het had toen hoogstens 1500 inwoners, maar wel stenen stadsmuren en poorten. Bovenaan is het Kanaal van Corbulo te zien. Tekening: Brobbel Illustraties Wanneer de nederzetting precies is ontstaan is onduidelijk, maar waarschijnlijk was er omstreeks het jaar 50 al een kleine woonkern op de westelijke oever van het Kanaal van Corbulo. Of deze er al lag toen het kanaal werd aangelegd, of dat er juist mensen gingen wonen omdat er een kanaal was gegraven, is onbekend. Zeker is wel dat het plaatsje in de daarop volgende jaren steeds groter werd. Ongetwijfeld had dat te maken met de bestuursfunctie die het aan het einde van de 1e eeuw kreeg. Deze maquette laat een straat in Forum Hadriani zien, richting de zuidelijke stadspoort. De woonhuizen lagen in blokken langs de straten. In het jaar 120/121 kwam er hoog bezoek, want toen werd het plaatsje door keizer Hadrianus bezocht. Bij die gelegenheid gaf deze de nederzetting het recht om wekelijks een markt te houden en dat leidde ertoe dat het plaatsje voortaan Forum Hadriani werd genoemd, wat markt van Hadrianus betekent. Hadrianus gaf tijdens zijn bezoek ook meteen opdracht er een echte stad van te maken met een rechthoekige stratenplan. Niet lang daarna, ergens tussen het jaar 121 en 150, werd de officiële naam van Forum Hadriani Municipium Aelium Cananefatium. De stad was toen nog een zogenoemde open nederzetting ; er lagen geen verdedigingswerken omheen. Pas rond het jaar 175 veranderde dat. Toen kwamen er een gracht, een houten palissade en een aarden omwalling omheen te liggen. Aan het eind van de

18 18 2e of het begin van de 3e eeuw werd de omwalling door een stenen muur vervangen en werd er een extra gracht gegraven. Langs het Corbulokanaal lag de haven waar schepen aanmeerden om bijvoorbeeld goederen te laden en lossen. Aan die kant van de stad ontbraken verdedigingswerken. Forum Hadriani moet tijdens zijn bloeiperiode een bijzondere aanblik hebben geboden. Al van ver waren de muren zichtbaar in het vlakke landschap. En wie de poorten binnenging kon zich vergapen aan de dichte bebouwing, de brede straten, het aanbod van goederen en de vreemde lieden op de schepen in de haven. Men kon er bezinning zoeken in de tempel, een bad nemen in het badhuis of zich vermaken in een van de taveernes. Forum Hadriani bleef een belangrijke plaats tot het midden van de 3e eeuw. Daarna ging het snel bergafwaarts. Waarschijnlijk was de stad rond 270 grotendeels verlaten. Handel en economie Toen onze streken onderdeel van het Romeinse Rijk werden, bracht dit niet alleen sociale en culturele veranderingen met zich mee, maar ook economische. Vóór de komst van de Romeinen was er hier voornamelijk sprake van een zelfvoorzienende economie. Dat wil zeggen dat de mensen voedsel en gebruiksvoorwerpen uit de directe omgeving haalden en dat men weinig handelde. Alleen materialen of grondstoffen die niet in de buurt voorhanden waren, werden van elders aangevoerd, zoals natuursteen om maalstenen van te maken, of zout. Een beroemde schoolplaat van J.H. Isings met als titel: Romeinse Legerplaats aan de Rijnmond (Valkenburg). Het leger als klant Toen de Romeinen hier arriveerden veranderde dit. Naast de lokale bevolking moesten nu ook grote groepen militairen gevoed worden. Dat leidde ertoe dat de import van hier vóór de Romeinse Tijd onbekend voedsel op gang kwam, maar ook dat de landbouw in de directe omgeving werd geïntensiveerd. Er verschenen dus steeds meer boerenbedrijfjes en -bedrijven (villa s) in het huidige Zuid-Holland. Maar niet alleen voedsel moest in grotere hoeveelheden worden geproduceerd. Ook ontstond er behoefte aan handwerkslieden die reparaties aan kleding en wapentuig konden uitvoeren of die voorwerpen voor de soldaten konden maken. In veel van de nederzettingen bij de Romeinse forten en wachtposten zijn de resten van dit soort ambachtelijke werkzaamheden aangetroffen.

19 19 Belasting en geldeconomie Voor de meeste producten hoefde het Romeinse bestuur niets te betalen. De inheemse bevolking was verplicht deze als belasting af te dragen. Maar daarmee hadden de Cananefaten nog niet helemaal aan hun belastingplicht voldaan. Een ander deel moest met geld betaald worden. Dit was voor hen een nieuw betaalmiddel. Vóór de Romeinse Tijd werden munten nog niet op die manier gebruikt. Om het muntgeld bij elkaar te krijgen was de inheemse bevolking genoodzaakt handel te gaan drijven. Daar waren wel mogelijkheden voor, want de Romeinse soldaten moesten hun voedsel zelf betalen. Met dit geld kon de inheemse bevolking de opgelegde belasting betalen, maar ze gebruikten het ook om zelf goederen op de markt te kunnen kopen. Sinds de Romeinen in onze streken waren gearriveerd hadden de oorspronkelijke bewoners kennis gemaakt met allerlei nieuwe zaken, zoals aardewerk, olijfolie, specerijen en wijn, die zij graag wilden kopen. Handel en handelsverbindingen De handel werd verder gestimuleerd doordat de opname in het Romeinse Rijk tot gevolg had dat het hier gedurende langere tijd relatief vredig en rustig bleef. En tevens legden de Romeinen een uitgebreid wegennet aan waarover goederen gemakkelijk konden worden vervoerd. Voor dat doel werden ook de rivieren gebruikt. De waterwegen waren zelfs zo belangrijk, dat zowel Forum Hadriani als de forten langs de Rijn voorzien waren van grotere of kleinere havens. In de buurt van het fort van Zwammerdam zijn in de jaren 70 zes schepen in de bedding van de Rijn gevonden en bij Woerden werden eveneens Romeinse schepen gevonden. Door deze vondsten hebben we veel geleerd over de handel en de schepen in de Romeinse Tijd. Drie van de zes schepen in Zwammerdam waren kano s, gemaakt van uitgeholde eikenhouten boomstammen. Waarschijnlijk werden deze als vissersbootjes gebruikt. De andere drie schepen waren een soort platbodemschuiten van meer dan 20 meter lang. Eén had zelfs een lengte van 34 meter en was voorzien van een mast voor een zeil. Dergelijke boten zullen voor de handelsvaart op de Rijn zijn gebruikt. Op basis van de aangetroffen Bij Zwammerdam (beneden) en Woerden (rechts) zijn grote Romeinse transportschepen opgegraven. Tekening: Brobbel Illustraties Met de Romeinen deed ook muntgeld zijn intrede.

20 20 resten kon worden vastgesteld dat op één van de schepen de graansoort spelt was vervoerd. Gezien de daartussen aangetroffen onkruidresten was het graan afkomstig uit Zuid-Vlaanderen of Noord-Frankrijk. Nieuwe gewoonten en gebruiken Zoals gezegd begreep de Romeinse geschiedschrijver Plinius bij aankomst in onze streken niet dat mensen in zo n nat land konden leven. Zijn omschrijving van de bewoners als een ongelukkig volk sprak boekdelen. Omgekeerd moesten de Romeinen voor de plaatselijke bevolking echter ook rare jongens zijn geweest. In dat opzicht is er in de loop der eeuwen niet veel veranderd. Ook nu is er in eerste instantie niet altijd sprake van begrip voor elkaars gebruiken op het moment dat twee culturen met elkaar in aanraking komen. Als het contact echter lang genoeg duurt, gaat men de vreemde gebruiken vaak van elkaar overnemen. Denk bijvoorbeeld aan het eten van nasi, bami en roti, dat voor ons inmiddels de normaalste zaak van de wereld is. Romanisering Duidelijk is dat de komst en de aanwezigheid van de Romeinen hier ingrijpende veranderingen veroorzaakte. Het betekende niet alleen de introductie van de Latijnse taal, muntgeld, andere goden, nieuwe goederen, producten, gewoonten en inzichten, maar ook van nieuwe machtsverhoudingen. De Romeinen werden hier de baas en de Bronzen diploma, gevonden in Poeldijk. Dergelijke diploma s werden uitgereikt als soldaten hun diensttijd hadden voltooid. Dit diploma vermeldt hoe de zoon van Amandus, een Cananefaat, oudgediende van de eerste ruiterafdeling der Norici (Oostenrijk) eervol ontslag uit het leger wordt verleend. oorspronkelijke bevolking moest zich daarnaar schikken. Vanaf nu moesten ze belasting betalen en konden ze als soldaat dienst nemen in het Romeinse leger. Soms werden ze hier, bij wijze van een soort dienstplicht, toe gedwongen. Over Cananefaten in Romeinse legerdienst weten we bijvoorbeeld iets door een archeologische vondst in Poeldijk. Hier werd een bronzen militair diploma gevonden. Het betrof een officiële oorkonde, gegraveerd in twee kleine bronzen plaatjes. Met zo n oorkonde verleende de keizer aan militairen na 25 jaar trouwe dienst eervol ontslag uit het leger. Ook kregen zij hiermee Romeinse burgerrechten. Op het gevonden deel van de oorkonde is te lezen dat het gaat om de zoon van de Cananefaat Amandus, oudgediende van de eerste ruiterafdeling der Norici (Oostenrijk). Tijdens hun diensttijd kwamen deze mannen met alle facetten van het Romeinse leven in aanraking. Na hun ontslag uit het leger, als zij de diensttijd tenminste hadden overleefd, keerden velen van hen terug naar huis. Ongetwijfeld namen de buren een deel van hun inmiddels geromaniseerde levensstijl over.

21 21 Maar natuurlijk nam de inheemse bevolking ook op andere manieren zaken over. Dit is bijvoorbeeld duidelijk te zien aan het gebruikte aardewerk. Naast het traditionele zelfgemaakte aardewerk gingen de bewoners ineens ook gebruik maken van modern aardewerk dat in grote pottenbakkersbedrijven was gemaakt. Dit aardewerk werd, in plaats van met de hand, vervaardigd op een draaischijf. Daardoor kon er veel meer geproduceerd worden. Gedraaid Romeins aardewerk Het aardewerk kwam in grote hoeveelheden op de markt en was, bijvoorbeeld in het geval van het roodglanzende terra sigilatta, soms uitbundig versierd. In Nijmegen en Heerlen lagen twee van dit soort pottenbakkerscentra. Doordat een deel van het nieuwe Romeinse aardewerk een specifieke functie had, werden met het overnemen van het materiaal ook de eetgewoonten aangepast. Wrijfschalen bijvoorbeeld, werden gebruikt om kruiden of andere voedingsmiddelen tot een papje te wrijven. Hoewel de inheemse bewoners dit vroeger nooit gedaan hadden, gingen ook zij nu deze specifiek Romeinse kooktechniek gebruiken. Ook glas won in de Romeinse Tijd aan populariteit. Voor die tijd werd het materiaal alleen gebruikt om sieraden van te maken, zoals armbanden, kralen en vingerringen. Nu verschenen er glazen drinkglazen, schalen en ander glaswerk. Toch is het bij al deze ontwikkelingen niet gemakkelijk om er één heldere lijn in te ontdekken. Zo vormde de plaatselijke bevolking eigenlijk niet echt een geheel. Zij bestond uit verschillende soorten mensen. Een deel ervan leefde al tijden lang in deze streken. Een ander deel, de Cananefaten, hadden zich hier pas aan het einde van de 1e eeuw voor Christus gevestigd en waren dus ook nog betrekkelijk nieuw toen de Romeinen arriveerden. Voor het Romeinse leger gold eigenlijk hetzelfde. Ook dat bestond niet uit één volk. Een deel van de militairen kwam uit Italië, maar er waren ook soldaten uit andere delen van het Romeinse Rijk. Dit was ook het geval met de andere groepen Romeinen die zich hier vestigden, de handelaren en de bestuurders bijvoorbeeld. Al deze mensen hadden hun eigen gewoonten en gebruiken. Voor archeologen is het eigenlijk onmogelijk om alle verschillen tot in de details boven water te krijgen. Voor het gemak duiden we de mensen die in onze streken woonden toen de Romeinen binnenkwamen daarom aan met inheemse bevolking. De gedifferentieerde groep Romeinen noemen we Romeins. Als de inheemse bevolking gewoonten en materialen van de Romeinen over gaat nemen, noemen we dat romanisering. Maar de Romeinen namen ook zaken van de inheemse bevolking over. Bij archeologische vondsten is het daarom niet altijd vast te stellen of ze afkomstig zijn van een sterk geromaniseerde inheemse bewoner, of van een Romein die zich aan de plaatselijke bevolking had aangepast.

22 22 Religie en dood De Romeinen vereerden een groot aantal goden en godinnen. En ook de inheemse bevolking geloofde in vele goden. De Romeinen nam een aantal van deze oorspronkelijk inheemse goden over door ze een Latijnse naam te geven. Dat gebeurde onder andere bij de god Hercules Magusanus, de oppergod van de Bataven, en de godin Nehalennia, de beschermster van onder meer zeelieden en vissers. De Romeinse godsdienst was namelijk relatief tolerant ten opzichte van andere godsdiensten, zolang ze maar geen gevaar vormden voor de moraal of de staat. Voor zowel de Romeinen als de inheemse Romeins altaar, in 1988 opgegraven in het toen nog in Zuid-Holland gelegen Woerden. Het is gewijd aan de als zonnegod aanbeden keizer Helagabalus ( ) en de godin Minerva. Aan de Haagse Lozerlaan werd een vierkante plek ontdekt met allerlei voorwerpen. Archeologen denken dat het hier gaat om een inheemse cultusplaats. bevolking was de verering van goden een belangrijke manier om met het leven en de natuur om te gaan. Op diverse plekken stonden tempels voor cultusdiensten. Helaas zijn tot nu toe geen duidelijke sporen van tempels in Zuid-Holland aangetroffen. In Forum Hadriani zijn wel sporen van gebouwen gevonden die als tempelresten kunnen worden geïnterpreteerd. Deze sporen zijn aan het begin van de vorige eeuw onderzocht, maar welke goden hier precies werden vereerd is niet duidelijk. Waarschijnlijk ging het in elk geval om de al genoemde inheemse godin Nehalennia. Deze godin werd ook in twee grote heiligdommen bij Domburg en Colijnsplaat in Zeeland vereerd. De teksten op de daar gevonden altaren zouden erop wijzen dat deze godin tevens in Forum Hadriani werd aanbeden. Ook aan de Lozerlaan in Den Haag zijn sporen aangetroffen van een mogelijke cultusplaats of heiligdom. Het gaat daarbij om een vierkant, door greppels omgeven terrein. Buiten de cultusplaats is een bronzen kan gevonden. Zowel de kan als de vierkante vorm van de plattegrond wezen erop dat hier echt een cultusplaats heeft gelegen. Offers Binnen nederzettingen zelf zijn vaak ook aanwijzingen voor religieuze handelingen te herkennen. Zo wordt in de fundering van huizen of in afvalkuilen bij zo n huis vaak compleet vaatwerk aangetroffen. Waarschijnlijk waren dit bouwoffers, om de goden ervoor te laten zorgen dat het de bewoners goed ging. Ook zijn er regelmatig aarden beeldjes van met name godinnen aangetroffen. Dergelijke beeldjes werden in heiligdommen geofferd, meegegeven aan doden in het graf, of in huis neergezet.

23 23 Leven na de dood We weten wel hoe de mensen werden begraven en hoe zij over het leven na de dood dachten. Kenmerkend voor begraafplaatsen in de Romeinse Tijd is dat zij langs de uitvalswegen of op kruispunten van wegen buiten een nederzetting of stad lagen. Dit had te maken met het feit dat de Romeinen niet in een apart dodenrijk geloofden. Het graf zelf was het huis waar de doden voortleefden. Maar de ziel kon alleen een vredig leven leiden, als hij door de nabestaanden werd herdacht. Door het graf langs de kant van de weg neer te leggen zouden zoveel mogelijk voorbijgangers aan de overledenen worden herinnerd. Omdat de dode voor altijd in het graf zou moeten verblijven, werd het door de nabestaanden tevens voorzien van voorwerpen die hij of zij nog wel eens nodig zou kunnen hebben. Men begroef bij de dode bijvoorbeeld eet- en drinkgerei. Wat en hoeveel dingen er in het graf werden meegegeven hing af van wat de overledene, of beter gezegd de nabestaanden, zich konden veroorloven. Na het cremeren van een dode werden in veel gevallen de asresten apart verzameld en vervolgens bijgezet in het graf. Als urn voor de asresten werden veelal alledaagse voorwerpen gebruikt, zoals de getoonde ruwwandige kookpotten. Bronzen kan, gevonden aan de Lozerlaan te Den Haag. Cremeren of begraven De meeste mensen werden tussen de 1e en de 3e eeuw eerst gecremeerd en vervolgens begraven. In de graven lagen dus de urnen met de as erin. Het begraven van lijken kwam ook wel voor, maar in veel mindere mate. Eigenlijk werden alleen zeer jonge kinderen ongecremeerd begraven. Dat was omdat zij nog niet als volwaardige leden van de gemeenschap werden beschouwd. Vanaf het einde van de 2e eeuw vond langzaam aan een omschakeling plaats van crematie naar lijkbegraving. Waarschijnlijk speelden veranderende geloofsbelevingen daarbij een belangrijke rol. In Zuid-Holland zijn op diverse locaties begraafplaatsen uit de Romeinse Tijd aangetroffen. In Valkenburg is bijvoorbeeld een groot grafveld opgegraven, waar meer dan 500 mensen waren begraven. Deze graven lagen langs de Romeinse weg en het merendeel ervan bestond uit crematiegraven. De helft van de lijkbegravingen betrof zeer jonge kinderen. De bijgiften in de graven bestonden vooral uit aardewerk, sieraden en munten, maar er kwamen ook andere gebruiksvoorwerpen voor, zoals wrijf- en maalstenen. Grafvelden in Spijkenisse vertonen een zelfde beeld, hoewel het aantal graven hier kleiner is. Ook hier waren het voornamelijk de jonge kinderen die niet gecremeerd maar meteen begraven waren. Opvallend is dat hier meer vrouwen dan mannen lagen. Als we kijken naar de locaties, de wijze van begraven en de inrichting van de grafvelden, zou je kunnen zeggen dat de inheemse bevolking veel van de Romeinse gebruiken had overgenomen. Dat blijkt bijvoorbeeld bij de kleine grafveldjes die recent in het Wateringseveld in Den Haag en

24 24 bij Poeldijk zijn aangetroffen. Het Een bronzen beeldje van de grafveldje in het Wateringseveld godin Isis, gevonden in Valkenburg. bevond zich langs de Romeinse weg, vlakbij de plaats waar ook de eerdergenoemde vier mijlpalen waren gevonden. Ook de graven in Poeldijk lagen langs een weg die waarschijnlijk naar de Romeinse villa leidde. De op het villacomplex van Rijswijk-De Bult aangetroffen begravingen wijken echter af van het gebruikelijke beeld. In plaats van langs de weg lagen de graven binnen de nederzetting zelf. De doden waren hier ook niet gecremeerd voor ze waren begraven. Ook op de Scheveningseweg en de Lozerlaan in Den Haag zijn begraafplaatsen gevonden waar restanten van menselijke skeletten zijn aangetroffen. Deze resten hoorden veelal bij de oudste fase van de bewoning daar. Gezien de tegenstelling met de Romeinse norm zal dit dan een inheems gebruik geweest kunnen zijn. Epiloog: nieuwe aandacht voor Romeinen en archeologie Gestimuleerd door Europese samenwerking is de aandacht voor de Romeinse geschiedenis de laatste decennia sterk toegenomen. En mede omdat onderdelen van de Limes in Groot Brittannië (de Muur van Hadrianus) en Duitsland nog tastbaar aanwezig zijn, groeide daarmee ook de belangstelling voor de Romeinse noordgrens. In ons land leidde die belangstelling tot initiatieven van het Rijk, provincies en gemeenten waarin de Limes was gelegen. In 2005 sloten deze overheden de Limes Alliantie en werd de Stichting De Limes in het leven geroepen. Het Programmabureau de LIMES ontwikkelt allerlei activiteiten die er toe moeten leiden dat het begrip Limes een plek in het historisch bewustzijn krijgt. Ook op andere wijze is de aandacht voor archeologie - en daarmee voor het Romeinse verleden door Europa gestimuleerd. Het in 1992 door de Raad van Europa gesloten Verdrag van Malta (ook wel Valetta genoemd), waarin archeologisch onderzoek op de bestuurlijke agenda werd gezet, leidde in de lidstaten tot nieuwe wet- en regelgeving. In Nederland werd dat de in 2007 in werking getreden Wet op de In het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) te Leiden. Archeologische Monumentenzorg. Op grond hiervan is het verplicht om bij bodemverstorende activiteiten (zoals grootschalige bouwactiviteiten) archeologisch onderzoek te laten verrichten. In Zuid-Holland heeft dit al tot veel nieuwe en vaak spectaculaire vondsten geleid, zoals het