De voormalige Mariakapel te Darthuizen in het licht van transculturele geloofswaarden

Transcriptie

1 De voormalige Mariakapel te Darthuizen in het licht van transculturele geloofswaarden Een kapel gewijd aan de Heilige Maagd Maria In publicaties, waarin de vroegere kapel van de buurtschap Darthuizen bij het dorp Leersum voorkomt wordt niet altijd vermeld dat deze in de roomskatholieke periode gewijd was aan de Heilige Maagd Maria. In het Domkapittel-archief bij Het Utrechts Archief bevinden zich rekeningen van de aartsdiaken van dat kapittel van het toenmalige (aarts)bisdom Utrecht. Daarin komt de kapel drie maal voor, twee maal als: Capella beate Marie virginis in Derthesen in parrochia de Doorn. De kapel van de gezegende maagd Maria te Derthesen bij de parochie van Doorn. Bij de rekeningen uit de jaren Vicaria altaris beate Marie virginis in capella de Derthuysen. De vicarie van het altaar van de gezegende maagd Maria in de kapel van Derthuysen. Bij de rekeningen uit de jaren Maar daarna als: Vicaria sancti Michaelis in capella de Derthuysen prope Doorn. De vicarie van de heilige Michaël in de kapel van Derthuysen behorende bij Doorn. Bij de rekeningen uit de jaren Dat de derde vermelding de Heilige aartsengel Michaël noemt lijkt een verwisseling met de Sint Michaël(s)kerk in het nabije Leersum (voor het eerst genoemd in 1312). Maar mogelijk was de kapel zowel aan de Heilige Maagd Maria als aan de Heilige aartsengel Michaël gewijd, of zoals C. Dekker in 1983 schrijft: Zij werd OLV-kapel genoemd en er waren twee vikarieën in gefundeerd, respectievelijk ter ere van OLV en S. Michiel. 1 Van kerken en kapellen die tot ongeveer 1350 gebouwd zijn wordt aangenomen dat zij bij voorkeur op de plek van een verwijderd heidens heiligdom gebouwd werden. Paus Gregorius vaardigde in 601 de richtlijn uit dat na het weghalen van afgodsbeelden en het sprenkelen van wijwater de heidense tempels te bestemmen waren tot christelijke bedehuizen. Omstreeks 1350 is deze richtlijn afgeschaft. Het is aangetoond, dat deze middeleeuwse christelijke godshuizen dikwijls toegewijd werden aan een nieuwtestamentair personage of een heilige, die enigzins vergelijkbaar was met de aldaar voorheen vereerde god of godin. Dit wordt de transculturele overdracht van geloofswaarden genoemd. Hierdoor konden christelijke heilige vrouwen godinnen opvolgen. Van de Mariakapel in de heerlijkheid Darthuizen is bekend dat deze in 1400 bestond. Toentertijd werd een leen van de domproost begrensd door der capellen erve te Derthesen - het erf van de kapel te Derthesen. 1 Meestal zijn middeleeuwse kerken (veel?) ouder dan hun eerste vermelding. Daarnaast wordt de behouden gebleven doopvont van de kapel door drie deskundigen geschat uit de periode 1200 tot 1400 (rond 1370?). 2 Deze twee dateringen geven aan dat de kapel in aanmerking zou kunnen komen gebouwd te zijn op een voorchristelijk heiligdom van een godin. Omdat daar geen enkele aanwijzing voor is valt daarover echter niets te zeggen. De Darthuizer Mariakapel behoorde tot 1699 tot de parochie, resp. opvolgende kerkgemeente van de (Sint) Maartenskerk in Doorn, maar daarna tot de kerkgemeente van de Michaël(s)kerk in Leersum. De Doornse Sint Maartenskerk (omstreeks 1180 als stenen kerk gebouwd ter vervanging van een houten kerkje) is gesticht door het Kapittel van de Domkerk gewijd aan Sint Maarten in Utrecht (overdracht van kerknaam naar Doorn) en ressorteerde daarna onder dat kapittel. De archivalia van het kapittel bij Het Utrechts Archief gaan terug tot (722) Het middeleeuwse (aarts)bisdom Utrecht kende in de stad Utrecht naast het Domkapittel nog vier andere kapittels, één daarvan was het Kapittel van Sint Marie, dat vele bezittingen in de

2 provincie Utrecht en daarbuiten had en verbonden was met de Maria-kapittelkerk aan de Mariaplaats aldaar in de stad (begin van de kerkebouw omstreeks 1085). De archivalia van dat kapittel bij Het Utrechts Archief gaan terug tot Alhoewel het Kapittel van Sint Marie ook in de omgeving van de Mariakapel bezittingen had, onder meer bij de nabije buurtschap Overlangbroek en ten noorden van het dorp Doorn kan de kapel kerkhiërarchisch gezien niet naar dat kapittel genoemd zijn. Onder de protestantse reformatie was de Mariakapel in de 18 de eeuw vervallen tot een ruïne en vermoedelijk heeft ambachtsheer Cornelis Jan van Nellesteijn de kapel tegen het einde van die eeuw laten afbreken en opruimen. 3 Bouwval van de Mariakapel. Ets van Hendrik Spilman uit 1774, naar een tekening van Jan de Beijer van omstreeks Mariakerken en -kapellen, die het heiligdom van een godin opgevolgd hebben Bij de West-Germanen, dus ook in Nederland zou godin Frig-Frija als moedergodin en als echtgenote van oppergod Wodan het meest in aanmerking komen om opgevolgd te worden door de Heilige Maagd Maria. De voorname godin Freyja van de Noord-Germanen (Skandinaviërs) komt daarvoor nauwelijks in aanmerking omdat er over haar bij de West-Germanen niets overgeleverd is. 4 Een Mariakerk bij de Germaanse volkeren, die op de plek van een voormalig heiligdom van godin Frig(g)-Frija staat is niet gevonden door schrijver dezes. Wel is de verbondenheid van de Heilige Maagd Maria met godin Frigg bij de Noord-Germanen te vinden in de volksoverlevering. In de Skandinavische landen kent of kende men voor het sterrenbeeld Orion of de gordel van drie sterren in het midden ervan (als spinrok-symbool), voor de plant de noordse nachtorchis en voor de vogel de witte kwikstaart zowel een naam naar Frigg als naar Maria vernoemd. Ook houdt bij de Germanen de bosaardbei verband met Frig(g)-Frija, hetgeen overgegaan is op Maria. Voorbeelden van cultusplaatsen van een voorchristelijke godin, die overgegaan zijn in Mariakerken of -kapellen zijn onder meer te vinden in het oosten van het huidige Duitsland.

3 Aldaar verbleven de West-Slavische Wendenstammen (waarvan alleen de Sorben in het zuiden zich tot op heden hebben kunnen handhaven), die de godin Zjiwa (spreek uit Zhjiewa) van het leven, de vruchtbaarheid en het graan kenden. Vanaf de 10 de eeuw veroverden Duitsers dat gebied en zij legden de heidense Wenden het christendom op. Van meerdere plaatsen is bekend dat daar de Slavische godin Zjiwa vereerd werd, drie daarvan zijn in het bijzonder noemenswaard: Ratzeburg Door drie middeleeuwse Duitse Saksers is over godin Siwa (Duits voor Zjiwa) in Ratzeburg geschreven. Zij was: Een godin van de stam der Polaben en Een afgodin en de moeder van de duivel, wier feesten voor de Polaben van groot belang waren. Ook werd haar vereringsbeeld omschreven. 5 Zjiwa s beeld zou op het Domeiland in het Ratzeburgse meer op de Palmberg (oorspronkelijk Polabenberg) gestaan hebben. Op die plek staat nu de Domkerk, waarvan de bouw in 1154 begonnen is. Deze was in de eerste plaats aan de Heilige Maagd Maria gewijd en ten tweede aan Johannes de Evangelist. Meiβen Maar ook de Sorben in Meiβen (in het Oppersorbisch Mišno) in de Nederlausitz, (...) zouden Siwa vereerd hebben. 6 De Frauenkirche in het oude stadscentrum van Meißen werd in 1205 als Kapelle Unserer lieben Frauen St. Marien am Markt voor het eerst in een oorkonde vermeld. Schwaan Mogelijk is de stadsbenaming Schwaan, waarvan de plaatsnaam in 1232 als Syuuan, in 1269 als Sywan, in 1275 als Zywan en in 1294 als Sywan geschreven werd, van de naam van godin Siwa afgeleid, (...). Archidiaken Kreußler uit Wurzen schreef in 1823 over Siwa: Na de kerstening heeft men aldaar haar afgodsbeeld weggehaald en door een houten beeld van de Maagd Maria vervangen. 6 Het vereringsbeeld van godin Siwa in Ratzeburg. Tekening naar een beschrijving uit 1492.

4 Aanwijzingen uit de voorchristelijke tijd niet ver van Darthuizen Eigennamen van plaatsen, godheden en personen in de voorchristelijke geschiedenis van het gebied van de Kromme Rijn, de Utrechtse Heuvelrug-Zuid en omstreken zijn dikwijls moeilijk etymologisch te verklaren. Aldaar verbleven in verschillende tijden Kelten (Eburonen en Menapiërs), Tungriërs (zij waren Germanen of Kelten), Germanen (Bataven, Friezen en Franken) en Romeinen. Tevens was die landstreek in de Romeinse tijd grensgebied. Genoemde volkeren en stammen zijn alle Indo-Europees. Het is echter ook mogelijk, dat dergelijke eigennamen die onverklaarbaar zijn, als substraat-woorden van de Oud-Europese bevolking afkomstig zijn. Heiligdommen in Elst (Gelderland) De Sint Maartens- of Grote Kerk in Elst in de streek Over-Betuwe is gebouwd op twee, elkaar opvolgende zogeheten Gallo-Romeinse tempels, die voorafgegaan zijn door een Bataafse openlucht cultusplaats. Aangezien de Bataven Germanen waren zou je echter verwachten Germano-Romeins. In deze tempels werd waarschijnlijk de Romeins-Germaanse(Bataafse) of Romeins-Keltische menggod Hercules Magusanus vereerd. Daarvoor zijn twee aanwijzingen gevonden en zijn naam is meermaals elders langs de Nederrijn-Niederrhein aangetroffen in de Romeinse provincie Neder-Germanië. 7 Godin Haeva In Nederland zijn votiefstenen (geloftestenen) uit de Romeinse tijd gevonden waarop de inscriptietekst zich richt tot een godin of een groep godinnen. De namen van de verschillende plaatselijke godinnen zijn inheems en Keltisch, Germaans, (Oud-)Belgisch of Oud-Europees van oorsprong. Eén van hen is de waarschijnlijk Bataafse godin Haeva, die voorkomt op een verloren gegane votiefsteen die in Gelria (Gelderland) gevonden is, mogelijk in de Over-Betuwe in Malburgen bij Huissen. Dit gegeven is terug te voeren op een geschrift van Menso Alting uit In de Latijnse inscriptietekst richt een echtpaar zich tot Herculus Magusanus en Haeva voor (het welzijn van) hun kinderen. 8 Aanvankelijk dacht men dat met Haeva Hebe bedoeld wordt, de laatste echtgenote van de Griekse halfgod Herakles, die door de Romeinen Hercules werd genoemd. Vanaf begin 20 ste eeuw werd dit echter verworpen en kwamen deskundigen tot de veronderstelling, dat de naam Haeva afgeleid is van het Proto(Oud)-Germaanse *hiwan, in huidig Nederlands huwen. Hierbij sluit aan het Oud-Saksische en Oud-Hoogduitse hiwa voor echtgenote. Ook wordt haai(e)baai en heibei (verouderd voor een ruwe, luidruchtige vrouw) genoemd als mogelijk van haar naam afgeleid. Godinnen werden dikwijls gedemoniseerd. Naar voornoemde aspekten wordt Haeva wel godinnelijke beschermster van het huwelijk, het gezin en kinderen genoemd. In Malburgen, nu een wijk van Arnhem stond in de middeleeuwen een kapel of kerk (oudste vermelding in 1309) met als schutspatrones de Heilige Margaretha (Sint Margriet). Haeva wordt aldaar gezien als voorgangster van Margaretha. Het grensfort Levefanum Het Romeinse grensfort ofwel castellum Levefanum of Levefano lag vrijwel zeker op de linker oever van de overgang van de Nederrijn naar de Kromme Rijn tussen Wijk bij Duurstede en Rijswijk. Nu is dat de Rijswijkse Buitenpolder alwaar allerlei vondsten uit de Romeinse tijd gedaan zijn waarbij twee helmen. Op de Peutinger kaart, een kopie van een Romeinse kaart uit de 3 de tot 4 de eeuw worden tussen de grensforten afstanden in leuga s vermeld. De omrekening in kilometers vanaf Fectio (Vechten) naar Levefanum plaatst dit grensfort echter verder naar het oosten. 9 Zodoende wordt ook het voormalige kasteel Lievendaal bij Amerongen, mede gezien de gedeeltelijke naamsovereenkomst als plek genoemd waar het grensfort Levefanum mogelijk stond. Dat lijkt echter onwaarschijnlijk aangezien Lievendaal zich ten noorden van de Nederrijn bevond, of

5 zelfs, volgens de oudst bekende loop van de rivierbedding met als noordelijke oever het Onderlangs, op voormalig noordelijk Rijnwater stond. Niet ver van Lievendaal in de uiterwaard Het Spijk zijn Romeinse militaire vondsten gedaan. Deze uiterwaard was ooit een eiland in de Nederrijn. Er kan echter van uitgegaan worden dat het leuga-getal bij Levefanum een verschrijving is. 9 Fanum of fano (een naamvalsvorm) zoals op de Peutinger kaart vermeld betekent tempel of heiligdom. De benamingen Leve en Haeva zijn niet uit het Latijn verklaarbaar. M. Alting zag als eerste in Leve een godin Leva, die echter verder onbekend is. Derk Buddingh in 1844 en twee auteurs in De Navorscher van 1885 namen dat over. Sommige van hen verbinden Leva met het leven, haar naam zou daarmee vergelijkbaar zijn met die van de Slavische godin Zjiwa. Maar A.J.C. Kremer vermeldt in diezelfde Navorscher: Levae fanum, gelijk ik vermoed, moet zijn Hevae fanum. Heva was de regengodin, die voorkomt te Malburgen, waar later de kapel van St. Margriet stond. 10 Hieraan valt toe te voegen, dat in het volksgeloof de Heilige Margaretha op haar naamdag regen kan veroorzaken. B.H. Stolte neemt in 1963 aan, dat een kopiist bij het overschrijven de begin-h van Hevefanum als een l gelezen heeft (bij een bepaald oud lettertype van het Latijn lijken de letters h en l enigzins op elkaar). De juiste vorm van de eigennaam zou dan zijn Haevae Fanum. Grensfort Levefanum zou aldus naar een dichtbijgelegen heiligdom van godin Haeva genoemd zijn, dat zich al dan niet bevond in een vicus (wijk), een inheemse burgernederzetting in de nabijheid. 9 In de periode van het bestaan van Dorestad als voorloper van Wijk bij Duurstede van de 7 de tot het midden van de 9 de eeuw lagen daar de beddingen van Rijn en Lek zuidelijker. In de V-splitsing van de Nederrijn-Kromme Rijn met de toen nog zijtak Lek lag het castrum (de burcht) Dorestad, dat in de geschiedkunde de bovenstad genoemd wordt. Aldaar bevond zich ook de opkerk, toentertijd in de volksmond upkirika genoemd, ofwel de bovenkerk. Hierbij wordt er van uitgegaan dat met up/op ofwel boven stroomopwaarts bedoeld wordt. Zij bestond al in de 8 ste eeuw (vermeld in 777) en wordt ook als kerkje in castellum aangeduid, waarmee verband gelegd wordt met het grensfort Levefanum. De opkerk is wellicht te beschouwen als opvolger van het heiligdom van Haeva, alhoewel de kerk gewijd was aan Sint Maarten. 11 Dorestad in de vroege middeleeuwen. Rijn en Lek toendertijd zijn paarsblauw. In hun V-splitsing ligt de bovenstad met het castrum.

6 Het bladmasker ofwel de groene man op de doopvont van de Mariakapel De gotische hardkalkstenen doopvont van de voormalige Mariakapel is bewaard gebleven. Op één van de acht vlakken op de zijkant ervan staat als (symbolische?) versiering een bladmasker. Zo een hoofd met bladeren wordt ook wel groene man genoemd, een term die geïntroduceerd is door Lady Julia Somerset-Raglan in 1939 en die in Nederland in zekere zin bekend is als wilde man. Een dergelijk archetype komt in West-Europa voor buitenop en in kerken, maar ook op doopvonten. Meermaals kennen Maria-kerken en -kapellen de beeltenis van een groene man. Joke en Ko Lankester schrijven daarover: De Groene Man werd niet alleen geassocieerd met Christus, maar ook met Maria en Het verband tussen de Heilige Maagd en de Groene Man is ook in andere gotische kerken te vinden. In veel aan Maria gewijde kapellen siert de Groene Man sluitstenen in het plafond. 12 Het is onbekend waarom bij christelijke godshuizen zo een heidens archetype te vinden is. De overige zeven afbeeldingen op de zijvlakken van de doopvont zijn: een mannenhoofd, vier fabeldieren en twee eikenbladeren (dit laatste mogelijk i.v.m. de Maria-verering bij eikenbomen 13 ). In 1962 schonk Christine Stratenus-Pauw van Wieldrecht, vrouwe van Broekhuizen de doopvont aan haar nicht en deze bevindt zich momenteel bij Wijnbergen in de Gelderse Achterhoek. 2,3 De doopvont van de Mariakapel met het bladmasker in een tuin bij Wijnbergen. De Nederlandse godin Nehalennia met de beeltenis van een groene man Dat in de voorchristelijke tijd godinnen met de groene man verbonden konden zijn, toont een bladmasker op de zijkant van een votiefaltaarsteen aan. Deze steen laat de inheemse beschermgodin Nehallenia zien. Zij wordt in zittende houding getoond met bij haar twee manden vol vruchten en naast haar een hond. Op de linkerzijkant onderaan is het hoofd van een groene man afgebeeld. Deze altaarsteen dateert uit de 2 de of 3 de eeuw en is opgediept uit de Oosterschelde bij Colijnsplaat. 14 Voor de betekenis van de naam Nehalennia worden meerdere verklaringen vanuit het Keltisch of Germaans gegeven. Ook wordt daarvoor de veronderstelde Indo-Europese taal het (Oud-)Belgisch genoemd, dat in de noordwesthoek van het Europees vasteland met inbegrip van België en Nederland gesproken zou zijn. 15 Omdat de uitleggen van de herkomst uit deze Indo-Europese talen alle onzeker zijn, is het mogelijk dat de naam Nehalennia een

7 substraatwoord uit een Oud-Europese taal is en zij zodoende van oorsprong een Oud-Europese godin zou kunnen zijn. De symboliek van het getal acht Het christendom kent als symbolische getallen vooral 3 - de heilige drievuldigheid en 7 - de zevende rustdag na zes dagen schepping, waarop tevens de week gebaseerd is, de zeven sacramenten en zo meer, maar daarnaast ook het getal 8. Achtkantige, ook wel genoemd achthoekige kerken, kapellen, doopvonten en andere kerkobjecten staan symbool voor de nieuwe schepping in Christus (de achtste scheppingsdag), maar ook voor de achtste dag waarop de besnijdenis van Jezus Christus plaatsvond. Het voorchristelijk geloof en het volksgeloof daarna kennen als symbolen de getallen 3 - onder meer de drie Nornen en de drie Matres of Matrones, 8 - de acht vieringen van de jaarcirkel, 9 - komt zeer verbreid voor in Europa, mogelijk soms gebaseerd op de negen maanden, of beter gezegd manen van zwangerschap en 13 - zoals vrijdag (de dag van de godinnen Aphrodite, Venus, Frig g-frija en Mokosj 16 ) de dertiende, waarop gedacht werd dat het heksensabbat gehouden werd, in omgekeerde zin voor vrouwen een geluksdag en een geluksgetal. Omdat er heidense symbolen op de acht kanten om de ronde kuip van de Darthuizer doopvont afgebeeld zijn, zouden deze tevens een (onbewuste) herinnering aan het jaarwiel van de acht voorchristelijke vieringen van de jaarcyclus kunnen zijn. Bij de dorpen Leersum, Amerongen en Maarn komen bijzondere plekken voor, waarbij het getal acht een rol speelt. Bij de grafheuvelgroep ter weerszijden van de eigenlijke Hoogstraat bevindt zich een grafheuvel (de bij het poortgebouw dichtsbijzijnde), waaromheen een kring van acht beuken staat. Ompaling of misschien ook omboming van grafheuvels kwam in de prehistorie voor. Op de zuidwestflank van de Darthuizer Berg, op een grasveld dat vroeger een doolhof was staan terzijde ook acht beukenbomen in een kring. Van één beuk is er slechts een stomp over, omdat zij 13 omgevallen of omgehakt en verwijderd is. Er zou verondersteld kunnen worden, dat hij symbool staat voor Samhain ofwel Allerheiligen-Allerzielen (31 okt. - 1 en 2 nov.). Op de neventop van de Amerongse Berg bevindt zich een rond sterrenbos genaamd De Manege met buitenom een ringpad en vanuit het middelpunt acht straalsgewijze paden daarnaartoe, anders gezegd in de vorm van een wiel met acht spaken. Ten zuidoosten van het dorp Maarn in De Venen bevindt zich ook een padenstructuur van een rond sterrenbos met acht stralen. Hans Eisma, juli 2014 Bronverwijzingen 1 Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, Cornelis Dekker, 1983, blz Vindplaats van deze vermeldingen is het Domkapittel-archief van Het Utrechts Archief. 2 Hoetwas, kwartaalblad van de Historische Vereniging Leersum, 4.4 nov. 1999, De doopvont van de kapel van Darthuizen, M. Smits, blz.n In een lieflijk landschap, E. J. Demoed, 1974, blz.n Hoetwas, kwartaalblad van de Historische Vereniging Leersum, 5.4 nov. 2000, De familie Pauw van Wieldrecht in Leersum, Cathrinus Blankestijn, blz.n Hoetwas in Darthuizen, Cathrinus Blankestijn, 2001, blz.n Frau Holle, Frau Percht und verwandte Gestalten, Erika Timm, 2003, blz.n 10 en 294. Godin in mij 8-2[3] 2011 Imbolc, De godinnen Freyja en Frigg bij de West-Germanen Deel 1, Hans Eisma, blz.n Chronica Slavorum, Helmold uit Bosau, omstreeks Chronik der nordelbischen Sassen, auteur onbekend, tussen 1481 en Cronecken der Sassen, Konrad Bothe, 1492.

8 6 Als die Wendengötter sterben sollten, Werner Meschkank / Měškank, 2005, blz De tempel van Empel, 1994, Betekenis en oorsprong van de naam Magusanus, Lauran Toorians, blz.n 31 en Descriptio, secundum antiquos, agri Batavi & Frisii, Mensonides Alting, 1697, blz.n Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven..., 1963, De Nederlandse plaatsnamen uit de Romeinse tijd, Bernard H. Stolte, blz.n Geplaatst in de tijd, Liber Amicorum aangeboden aan prof. dr. M.W. Heslinga, 1984, Romeinse helmen uit de Rijn bij Rijswijk, Willem A. van Es, blz De Navorscher, 1885, A.J.C. Kremer, blz.n (vervolg van blz. 539). Algemeen Nederlandsch Familieblad, 1894, A.J.C. Kremer, blz Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland,..., 1994, 26 Wijk bij Duurstede Dorestad, W.J.H. Verwers, blz.n Jaarboek Oud-Utrecht, 2005, Denen in Dorestad,..., Luut van der Tuuk, blz.n en 12 De Groene Man en de Groene Vrouw, Joke en Ko Lankester, 2011, blz.n 84, 93 en Artikel in voorbereiding: De eikenboom bij de Germanen, Hans Eisma. 14 De Groene Man en de Groene Vrouw, Joke en Ko Lankester, 2011, blz.n De rand van het Rijk, de Romeinen en de Lage Landen, Jona Lendering en Arjen Bosman, 2010, blz Godin in mij 8-3[4] 2011 Lente Equinox, De godinnen Freyja en Frigg bij de West-Germanen Deel 2, Hans Eisma, blz.n 4-8.