1. ENERGIEBALANS VAN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST (JAAR 2009)

Transcriptie

1 1. ENERGIEBALANS VAN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST (JAAR 2009) 1. Wat is de energiebalans? In het licht van de klimaatopwarming en van de ontwikkeling van een energiebeleid is de energiebalans een instrument waarmee de volgende vragen kunnen worden beantwoord: Wat zijn de bronnen van energiebevoorrading? Hoe worden ze getransformeerd en verbruikt, door welke sectoren, in welke verhoudingen en met welke evolutie in de tijd? Een energiebalans beschrijft de energiehoeveelheden die worden ingevoerd, geproduceerd, getransformeerd en verbruikt in het Gewest in de loop van een bepaald jaar. Deze jaargegevens worden opgetekend in een tabel met twee ingangen met in de kolommen de verbruikte hoeveelheden per energiedrager (stookolie, aardgas, elektriciteit, steenkool, butaan of propaan, hout,...) en in de rijen de categorieën van verbruikers (industrie, huisvesting, tertiaire sector, transport). Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest beschikt over energiebalansen sinds De gewestelijke energiebalans bevat de basisinformatie voor het berekenen van de emissies van luchtvervuilende stoffen (NOx, SO 2, fijne deeltjes,...) en broeikasgassen (CO 2, CH 4,...) die verband houden met het energieverbruik van de verschillende sectoren. Deze emissie-inventarissen vormen een onmisbaar hulpmiddel voor het uitwerken van een beleid inzake luchtkwaliteit. Aan de hand van deze inventarissen kunnen eventuele overschrijdingen van de emissiemaxima voor verontreinigende stoffen i worden opgevolgd en is het ook mogelijk om voor de broeikasgassen de opgelegde emissieniveaus te bewaken in het kader van Europese of internationale verbintenissen. 2. De voorstellingswijze Een diagram van de energiestromen geeft een schematisch overzicht van de energiesituatie van een entiteit (een gewest of land bijvoorbeeld), waardoor men in één oogopslag een idee krijgt van zijn belangrijkste energiekenmerken. Dit type van diagram bestaat uit 3 delen: Links staat de energiebevoorrading: het linkerdeel van het diagram toont de energiebevoorrading in zijn geheel, extern of lokaal. De horizontale pijlen vertegenwoordigen de invoer van energie per drager: vaste brandstoffen, elektriciteit, aardgas, aardolieproducten. De dikte van de pijl hangt samen met de ingevoerde hoeveelheid energie. De pijlen die van boven komen, geven de lokale productie weer. Dit deel van het diagram geeft dus een zeer duidelijk beeld van de energieafhankelijkheid van het Gewest. In het midden staan de energietransformatie en de verliezen: in het middelste deel van het diagram staan de verschillende verrichtingen waarbij energie wordt omgezet of verloren gaat (in het distributienet en voor het eigen verbruik van de productie- en transformatie-eenheden) en de eventuele uitvoer naar andere gewesten of landen. Rechts staat het eindverbruik: het rechterdeel van de grafiek toont alle sectoren die energie verbruiken (de huisvesting, de tertiaire sector, de industrie en het vervoer). Het stroomdiagram geeft per economische sector de verschillende types van energie evenals de gebruikte hoeveelheden. i gassen die bijdragen tot de verzuring, de eutrofiëring of de vorming van troposferische ozon PAGINA 1 VAN 10 NOVEMBER 2011

2 Figuur 1.1: De onderdelen van het stroomdiagram van de energiebalans 3. Ramingsmethode De gegevens die nodig zijn om de energiebalans van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op te stellen, worden door het ICEDD (Institut de Conseil et d'etudes en Développement Durable), op vraag van Leefmilieu Brussel, verzameld bij tal van gesprekspartners. Het betreft met name: de energieproducenten en/of -leveranciers en de netbeheerders (en hun beroepsfederaties), de verbruikers van de tertiaire en industriële sector (via de deelname aan een enquête); de gewestelijke, federale en internationale diensten; de transportbedrijven. De ingezamelde gegevens slaan op verschillende aspecten die het Brussels Gewest kenmerken: de structuur van de bevolking (of "demografische context "), het woningenpark (ramingen op basis van gegevens van verschillende bronnen), de arbeidsmarkt, de inkomsten en de toegevoegde waarde van de ondernemingen (of sociaaleconomische conjunctuur"), de klimaatomstandigheden, de energieproductie in het Brussels Gewest, het bruto-energieverbruik per energiedrager (elektriciteit, aardgas, ruwe aardolie, vaste brandstoffen), het netto-energieverbruik per sector (industrie, huisvesting, tertiaire sector, vervoer). De gedocumenteerde fiche Energie nr. 2 geeft hierover meer informatie. PAGINA 2 VAN 10 NOVEMBER 2011

3 4. De energiebalans van 2009 Figuur 1.2: Energiestromen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2009 Bron: Energiebalans 2009 van het BHG 4.1. De energiebevoorrading Het linkerdeel van het diagram toont heel duidelijk dat bijna alle energie die in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt verbruikt, uit het buitenland of uit andere Gewesten van België wordt ingevoerd. De energieafhankelijkheid van Brussel is dus heel groot. De lokale energieproductie is zeer marginaal in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Op het grondgebied van het Gewest liggen evenwel enkele energieproductie-eenheden (samen goed voor 5% van de bevoorrading in 2009). De belangrijkste is de elektriciteitscentrale van Electrabel in Schaarbeek, die de stoom gebruikt die in de verbrandingsinstallatie voor huishoudelijk en daarmee gelijkgesteld afval in Neder-over-Heembeek wordt geproduceerd. Daarnaast wordt er energie geproducteerd door de verbranding van hout voor de verwarming, warmtepompen (WP) en thermische en fotovoltaïsche zonne-installaties. Tabel 1.3. Evolutie van de kenmerken van de energiebevoorrading van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tussen 1990 en 2009 (in ktoe) Bron : Energiebalansen van het BHG, 1990 tot vs 1990 Totale bevoorrading % Waarvan elektriciteit % Waarvan aardgas % Wvan petroleumproducten % De energiebevoorrading van het Gewest bestaat hoofdzakelijk uit aardgas (bijna 39%), brandstoffen en andere aardolieproducten (32%) en elektriciteit (23%). Steenkool is een marginale energiebron (0,1%), die evenwel een lichte vooruitgang kent sinds De totale energiebevoorrading is gestegen met 5% in 2009 ten opzichte van 1990 (referentiejaar van het protocol van Kyoto), de sterkste stijging betreft de elektriciteitsbevoorrading met +38%. Sinds 2004 PAGINA 3 VAN 10 NOVEMBER 2011

4 wordt evenwel een lichte daling waargenomen (226 ktoe, of -10%), wat hoofdzakelijk verband houdt met een vermindering in de aardgasbevoorrading en de bevoorrading in aardolie (vooral brandstoffen) De energietransformatie In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt de sector van de energietransformatie vertegenwoordigd door de elektriciteitscentrale die gekoppeld is aan de verbrandingsinstallatie voor huishoudelijk afval in Neder-over-Heembeek (transformatie van stoom in elektriciteit) en door enkele zelfproducenten (vooral eenheden voor warmtekrachtkoppeling die aardgas omzetten in warmte en elektriciteit) Het eindverbruik Het rechterdeel van het diagram toont welke energietypes door de verschillende economische sectoren worden verbruikt, en in welke hoeveelheid. Deze informatie kan eveneens grafisch worden weergegeven door aan elke sector (toepassing) een oppervlakte toe te kennen die evenredig is met zijn aandeel in het totale energieverbruik. Figuur 1.4: Uitsplitsing van het totale energieverbruik van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest volgens economische sector en aanwending (2009) Bron: Energiebalans 2009 van het BHG De toegekende oppervlakten zijn evenredig met het overeenkomstige energieverbruik. De cijferwaarden zijn uitgedrukt in GWh x 10³. De grootste energieverbruiker is de huisvestingssector (woningen, 40% in 2009), gevolgd door de tertiaire sector (33%) en de transportsector (23%). PAGINA 4 VAN 10 NOVEMBER 2011

5 Tabel 1.5: Evolutie van de kenmerken van de energiebevoorrading van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tussen 1990 en 2009 (in ktoe) Bron : Energiebalansen van het BHG, 1990 tot aandeel in totaal (2009) Figuur 1.6: Evolutie van het totale jaarlijkse energieverbruik van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, per economische sector, tussen 1990 en 2009 Bron: Energiebalansen van het BHG, 1990 tot vs 1990 Totale bevoorrading % % Waarvan elektriciteit % % Waarvan aardgas % % Wvan petroleumproducten % % Verbruik van de woningen % % Waarvan elektriciteit % Waarvan aardgas % Wvan petroleumproducten % Verbruik door tertiaire sector % % Verbruik door alle vervoer % % Verbruik door de industrie % % Energie (ktoe) Transport Tertiair Huisvesting Industrie Wat de evolutie betreft, is het totale eindverbruik voor alle sectoren samen gedaald tussen 2004 en 2009 (-10%), waarbij vooral 2008 bijzonder was omdat het kouder was dan 2007, en wellicht gekenmerkt door een uitstel van de aankoop van aardolieproducten ten gevolge van de sterke verhoging van de prijzen vanaf de herfst van Vergeleken met 1990 is het Brussels energieverbruik in 2009 gestegen met 7%. Deze stijging is vooral toe te schrijven aan de tertiaire sector (+17%) en aan de huisvesting (+7%), en in mindere mate aan het vervoer (+2%), terwijl het energieverbruik van de industrie is gedaald met 35%. PAGINA 5 VAN 10 NOVEMBER 2011

6 Figuur 1.7: Evolutie van het energieverbruik in 2009 t.o.v. 1990, voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Bron: Energiebalansen van het BHG, berekeningen door Leefmilieu Brussel Transport -2.8% 2.4% 54.7% Huisvesting -17.2% 7.3% 14.6% 47.2% Tertiair -54.6% 16.6% 32.2% 45.6% Industrie -85.9% -34.8% -35.2% -14.0% Eindverbruik -16.5% 7.2% 17.3% 40.8% -100% -80% -60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% 80% 100% petroleumproducten aardgas elektriciteit totaal De huisvesting Belangrijke opmerking vooraf: de huisvestingssector dekt alle woningen maar omvat niet het verbruik voor de verplaatsingen van de gezinnen. Dit laatste wordt in rekening gebracht bij het vervoer. Het energieverbruik van de huisvesting, de grootste energieverbruiker van het Gewest, is licht gedaald tussen 2004 en 2007 (-13%), en vervolgens in 2008 weer gestegen om weer op het niveau van 2007 te komen in Het is eveneens gestegen ten opzichte van 1990 (+7% in 2009). Het energieverbruik van de huisvestingssector kan schematisch worden opgesplitst in twee delen: de brandstoffen (vooral aardgas, maar ook stookolie) die worden gebruikt voor de verwarming van de lokalen, de productie van warm water en om te koken; de elektriciteit, die wordt gebruikt voor de verlichting, het gebruik van elektrische huishoudtoestellen en, in mindere mate, om bepaalde gebouwen te verwarmen en van airconditioning te voorzien Verklarende effecten Het huishoudelijk verbruik (huisvestingssector) varieert onder invloed van verschillende effecten die, alnaargelang de beschikbare jaargegevens, zo goed mogelijk in modellen worden gegoten: Het klimaateffect, d.i. de invloed van het klimaat op het energieverbruik voor verwarmingsdoeleinden (zie punt 4.4); Het parkeffect, d.i. de toename van het aantal woningen (waarbij de andere kenmerken van het park onveranderd blijven); Het parkstructuureffect, dat de gevolgen van het toenemend aandeel van eensgezinswoningen t.o.v. de andere woningtypes (appartementen,...) nagaat; Het effect van de centrale verwarming, een maatstaf voor de stijging van het verbruik als gevolg van de doorbraak van de centrale verwarming in de Brusselse woningen; Het brandstoffeneffect, dat de weerslag meet van de verandering van verwarmingsbrandstof; En tot slot het energie-intensiteiteffect, de resultante van onder meer de verbeterde woningkwaliteit (betere isolatie, betere voorzieningen) en van de gedragswijzigingen van de PAGINA 6 VAN 10 NOVEMBER 2011

7 bewoners (die op hun beurt worden beïnvloed door verschillende factoren, zoals de energieprijzen, de levensstandaard, het inkomen, trends, de informatisering) Verbruik van brandstoffen Het eindverbruik van de brandstoffen door de huisvestingssector wordt sterk beïnvloed door de klimaatomstandigheden. In 2008 was het verbruik hoger omdat dit jaar kouder was dan bijvoorbeeld 2007 en Sinds 1990 is het verbruik geleidelijk toegenomen, wat een afspiegeling vormt van de stijging van het comfortniveau (centrale verwarming, bijvoorbeeld) van de Brusselse woningen, de aangroei van het woningenpark en de gewijzigde parkstructuur (toenemend aandeel van eengezinswoningen). Sinds 2000 laat evenwel ook de stijging van de brandstofprijzen zich steeds meer voelen Elektriciteitsverbruik Het elektriciteitsverbruik door de huisvestingssector is aanzienlijk gestegen sinds 1990 (+47% in 2009), aangezien op alle vlakken van het dagelijkse leven steeds meer elektriciteit wordt gebruikt. Deze stijging is dan ook vooral toe te schrijven aan de groei van het Brusselse woningenpark (en van de bevolking) en aan het intensiteitseffect (meer elektrische uitrustingen, daling van de elektriciteitsprijs en stijging van de persoonsinkomsten ten opzichte van 1990) De tertiaire sector De economie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest steunt hoofdzakelijk op tertiaire activiteiten, zowel van de overheid als van de private sector. De tertiaire sector dekt een zeer ruime waaier van activiteiten, van gezondheidszorg en onderwijs tot sport en cultuur en bank- en handelsactiviteiten. Daarnaast zijn er nog de vele besturen, zowel gemeentelijke, gewestelijke, federale, Europese als internationale. Feit is dat in het Gewest de tertiaire sector meer dan 8 banen op 10 vertegenwoordigt (BISA, op basis van gegevens van ADSEI). Het hoeft dan ook niet te verbazen dat, wat het energieverbruik betreft, de tertiaire sector in zijn geheel de tweede belangrijkste verbruiker is in Brussel, met 644 ktoe in 2009 (of 33% van het totaal), na de huisvestingssector en ver voor de industrie. Voor deze sector zijn elektriciteit en aardgas de belangrijkste energiedragers in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (respectievelijk 48% en 40% van het verbruik in 2009). Het energieverbruik van de tertiaire sector kent sinds 1990 een sterke stijging (+17% in 2009). Sinds vele jaren maakt de westerse economie een proces van tertiarisering door, wat betekent dat industriële activiteiten wijken voor diensten. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is deze trend zeer uitgesproken. De diversiteit van de sector neemt toe, net als de oppervlakte van de kantoorruimten. Het energieverbruik volgt bijgevolg deze beweging. Het totale energieverbruik is gestegen sinds 1990 maar het elektriciteitsverbruik schiet werkelijk de hoogte in. Dit is uiteraard het gevolg van de toename van de activiteit, maar ook van het steeds grootschaligere gebruik van toestellen die elektriciteit verbruiken (airconditioning, computers, medische apparatuur,...). De verlichting blijft evenwel de belangrijkste toepassing van elektriciteit, met bijna 40% van het totaal in Het vervoer De mobiliteitsproblemen nemen hand over hand toe. Het vervoer weegt niet alleen zwaar door in de verkeersproblemen, maar ook in de energiebalansen (Vlaanderen, Wallonië, België, Europa). Het verbruik voor (openbaar en individueel) vervoer in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is sterk toegenomen sinds 1990, en is goed voor meer dan een vijfde van het Brussels eindenergieverbruik (457 ktoe, of 23% van het totaal in 2009). Het verbruik voor vervoer is vooral toe te schrijven aan het personen- en goederenvervoer over de weg, dat in 2009 goed was voor 94% van het totale verbruik van de sector. Het individueel transport neemt hier het leeuwendeel voor zijn rekening. Bovendien is het opmerkelijk vast te stellen dat diesel als brandstof aan aanhang wint. Vroeger werd diesel vooral gebruikt voor goederenvervoer en bleef het beperkt tot bepaalde beroepscategorieën. Door de technische vooruitgang van de dieselmotoren gecombineerd met het gunstige belastingstelsel in België, heeft diesel vandaag in ons land steeds meer succes, en is het zelfs de meest gebruikte brandstof voor vervoer over de weg (71% en 2009), vergeleken met de andere benzinetypes. PAGINA 7 VAN 10 NOVEMBER 2011

8 Een daling van het energieverbruik voor transport werd evenwel waargenomen sinds 2004 (-15% tussen 2004 en 2008, en stabilisatie in 2009). Deze daling kan aan verschillende factoren worden toegeschreven: de sterke stijging van de brandstofprijzen, de stijging van het gebruik van het openbaar vervoer, de geleidelijke vervanging van benzinewagens door meer zuinige dieselwagens en de geleidelijke vernieuwing van het wagenpark door zuinigere voertuigen De industrie Voor 2009 wordt het eindverbruik van de industrie (zonder het kantoorverbruik van industriële ondernemingen) geraamd op 53 ktoe (of 3% van het totale verbruik). Net als in het verleden was de sector van de metaalbouw (vooral Audi) goed voor het grootste deel van het totale verbruik (37%), gevolgd door de voedingssector (27%) en de drukkerijen (12%). De bevoorrading van de industrie is tweepolig: aardgas en elektriciteit (respectievelijk 42% en 54% van het totale verbruik van de sector in 2009). Vergeleken met 1990 is het totale verbruik van de industrie gedaald met 35% (-14% voor het verbruik van elektriciteit, -35% voor dat van aardgas en -86% voor dat van aardolie). Een daling van de activiteit van bepaalde industriële subsectoren van het Gewest kon worden vastgesteld. Deze evolutie kan bovendien worden verklaard door de verbetering van het gebouwenpark (met onder andere isolatie van de gebouwen of nieuwe bouwwerken van betere kwaliteit op dit vlak), een betere energieefficiëntie van de gebruikte uitrustingen of het effect van energiezuinige gedragingen, verplicht (bijvoorbeeld door de stijgende energieprijs) of vrijwillig Gecorrigeerd eindverbruik in functie van het klimaat De evolutie van het verbruik weerspiegelt een aantal basistrends, zoals de evolutie van de economische activiteit (productie, park,...), de evolutie van het woningenpark of de overschakeling naar energiebesparende gedragingen maar ook conjuncturele evoluties die met name betrekking hebben op de energieprijzen, en het klimaat. Aangezien het verbruik van de tertiaire sector en de huisvestingssector (en zelfs de industriële sector in het geval van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) nauw samenhangt met de klimaatschommelingen, kan het interessant zijn om een raming te maken van het verbruik bij constant klimaat. Hierna doen wij de vergelijkende oefening ten opzichte van het klimaat van 1990 dat 1723 graaddagen 15/15 ii telde. ii De methodologische verklaringen van deze correctie staat in de gedocumenteerde fiche Energie nr. 2 PAGINA 8 VAN 10 NOVEMBER 2011

9 Figuur 1.8: Evolutie van het jaarlijks energieverbruik voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, met en zonder klimaatcorrectie Bron: Energiebalansen van het BHG Energieverbruik (ktoe) GD 15/15 ( C) Niet-energetisch Transport Industrie met klimaatcorr. Tertiair met klimaatcorr. Huisvesting met klimaatcorr. Totaal zonder corr. GD 15/15 ( C) Uit deze raming, die erop gericht is de invloed van de meteorologische kenmerken van het jaar in kwestie te extraheren, blijkt dat sinds 2004 het energieverbruik een dalende trend vertoont in het Brussels Gewest. We vestigen evenwel de aandacht op het feit dat het aantal graaddagen van de laatste jaren aanzienlijk verschilt van dat van het referentiejaar 1990, wat leidt tot een grotere fout op het resultaat van deze jaren Conclusies De belangrijkste energiekenmerken van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest blijven ongewijzigd. Het gaat om: een zeer sterke energieafhankelijkheid, het zeer grote aandeel van het verbruik van aardgas, het doorwegen van de huisvestingssector, maar ook van de tertiaire sector, een onbelangrijke industriële sector, een onbeduidende lokale elektriciteitsproductie en dito verbruik van vaste brandstoffen zoals steenkool. Bronnen 1. BRUSSELS INSTITUUT VOOR MILIEUBEHEER, «De energiebalansen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest», Brochure, 9 pp 2. INSTITUT DE CONSEIL ET D ETUDES EN DÉVELOPPEMENT DURABLE, mei «Bundeling van energiestatistieken van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest », 99 pp 3. INSTITUT DE CONSEIL ET D ETUDES EN DÉVELOPPEMENT DURABLE, juni «Energiebalans van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Eindrapport», Studie uitgevoerd in PAGINA 9 VAN 10 NOVEMBER 2011

10 opdracht van Leefmilieu Brussel, 211 pp Andere referenties Voor verdere informatie: De volledige rapporten van de jaarlijkse energiebalans van het Brussels Gewest zijn beschikbaar op de internetsite van Leefmilieu Brussel: ab3 Andere fiches in verband hiermee 2. Opmaak van de energiebalans van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: methodologische aspecten 3. Evolutie van de energie-intensiteit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Auteur(s) van de fiche VERBEKE Véronique Herlezen door: DEUXANT Marie-Astrid, DEBROCK Katrien Update: november 2011 PAGINA 10 VAN 10 NOVEMBER 2011