Universiteit Gent. Instituut voor Permanente Vorming FirW, FBW

Transcriptie

1 Universiteit Gent Instituut voor Permanente Vorming FirW, FBW Het Intern Noodplan Bioveiligheid: Studie en Procedures door ir. Bart DE COCK Promotor: Prof. dr. ir. Greet VAN EETVELDE Eindwerk ingediend tot het bekomen van het getuigschrift van Milieucoördinator type A 11/01/2010 Deze opleiding, ingericht door het IVPV, kadert in de aanvullende vorming bedoeld in paragraaf 3 van art van VLAREM II, erkend door de Vlaamse minister van Leefmilieu en Landbouw bij besluit van 13 januari

2 De auteur en de promotor geven de toestemming dit afstudeerwerk voor consultatie ter beschikking te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting nadrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit dit afstudeerwerk. De auteur De promotor ir. Bart De Cock Prof. dr. ir. Greet Van Eetvelde 2

3 Woord vooraf Het verhaal achter dit eindwerk begint eigenlijk in januari Prof. Van Eetvelde organiseerde toen, samen met prof. Vanrompay, een seminarie rond bioveiligheid. Hoewel ik via mijn opleiding bioingenieur vaak in contact kwam met laboratoria, GGO s en pathogenen was ik verbaasd van en tegelijk geïnteresseerd in de aanpak en de organisatie van een doorgedreven bioveiligheidsbeleid. Niet veel later, in september 2006, startte ik een onderzoeksproject rond bio-incidenten onder promotorschap van Prof. Van Eetvelde. Greet heeft dus een belangrijk aandeel in dit eindwerk. Een bedanking is niet meer dan terecht! Het onderzoeksproject heeft ervoor gezorgd dat ik 2007 aan de slag kon als bioveiligheidscoördinator van de Universiteit Gent. Ook Riet Van de Velde en de collega s van de afdeling Milieu moet ik bedanken voor de steun en toffe samenwerking, maar vooral voor het vertrouwen. Het is via deze weg dat ik in contact kwam met de Interne Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk (IDPBW). Ik zou hier Benny Vandenberghe, Dr. Paul De Pauw en Prof. Dr. de Thibault de Boesinghe willen bedanken voor de informatie en kritische blik over het noodplan. Tevens bedankt ik René Custers (VIB) en Tony Nimmegeers (UZ Gent) waarmee ik het noodplan heb besproken. 3

4 Samenvatting Sedert tientallen jaren is men zich bewust van de gevaren die pathogene en genetisch gemodificeerde organismen (de zogenaamde GGOs) met zich meebrengen. Via doorgedreven preventiemaatregelen tracht men het voorkomen van incidenten te beperken. In dit werk wordt tijdens een literatuurstudie het ingeperkt gebruik van dergelijke risicovolle biologische agentia verder toegelicht, zowel wat betreft de historische achtergrond, de vigerende wetgeving, het voorkomen van bio-incidenten, als de gloednieuwe managementstandaard. In een tweede fase zullen enkele aspecten aangehaald worden die belangrijk zijn voor de opmaak en integratie van een intern noodplan bioveiligheid. Men zal zowel moeten rekening houden met het beleid, de bestaande noodplanningsprocedures als de uitgevoerde activiteiten. Uiteindelijk wordt een aanzet gegeven voor de opmaak van een intern noodplan bioveiligheid. Gelet op de grote verscheidenheid aan biologische agentia en activiteiten is elk noodplan een uniek plan, op maat van de onderneming. 4

5 Inhoudstafel 1. INLEIDING DOELSTELLINGEN LITERATUURSTUDIE HISTORISCH PERSPECTIEF Pathogene organismen Genetisch gemodificeerde organismen DOELGEBIED Biotechnologie Biorisico Noodplanning TERMINOLOGIE REGELGEVEND KADER Biologische veiligheid Bio-incidenten MANAGEMENTSYSTEEM METHODOLOGIE VERKENNING VAN UW ONDERNEMING IN HET KADER VAN HET BIOVEILIGHEIDSBELEID Top management Senior Management Biorisk Management Committee Biorisk Management Advisor Scientific Management Occupational health Facility Management Security Management Animal Handling Besluit VERKENNING VAN UW ONDERNEMING IN HET KADER VAN NOODPLANNING Melding Waarschuwing Alarmering Eerste interventie Nazorg VERKENNING VAN UW ONDERNEMING IN HET KADER VAN DE ACTIVITEITEN Risicoanalyse

6 Preventie Noodprocedures RESULTAAT: HET INTERN NOODPLAN BIOVEILIGHEID MELDING WAARSCHUWING ALARM EERSTE INTERVENTIE Samenstelling van de Eerste InterventiePloeg Richtlijnen bioveiligheidsverantwoordelijke Bioveiligheidsrichtlijnen Eerste InterventiePloeg NAZORG PROCEDURES INGEVAL VAN EEN INCIDENT Procedure decontaminatie na morsen van potentieel besmet materiaal in een L1-labo Procedure decontaminatie na morsen van potentieel besmet materiaal in een L2/L3-labo Procedure decontaminatie na morsen van potentieel besmet materiaal in een microbiologische veiligheidskast Procedure bij het uitvallen van een microbiologische veiligheidskast Procedure bij spatten van vloeistoffen die biologische agentia bevatten op kledij Procedure na lekkage in centrifuge/incubator Procedure na lekkage van een reactor PROCEDURES INGEVAL VAN EEN ONGEVAL Desinfectie van intacte huid Desinfectie van een verwonding Procedure bij spatten van vloeistoffen die biologische agentia bevatten op slijmvliezen (ogen en mond) Procedure bij inname (ingestie) van materiaal dat mogelijk besmet is Procedure bij een brandwonde PROCEDURE IN GEVAL VAN EEN RAMP Procedure in geval van inbraak in een laboratorium Procedure in geval van stormschade Procedure in geval van ontsnapte dieren uit een animalarium Procedure in geval van blootstelling aan geïnfecteerde dieren PROCEDURE VOOR EVACUATIE PROCEDURE OVERGANG INTERN NOODPLAN NAAR BIJZONDER NOODPLAN IMPLEMENTATIE VAN HET INTERN NOODPLAN BIOVEILIGHEID BESLUIT REFERENTIES

7 1. Inleiding Antwerpen, juni Op korte tijd werden er in Antwerpen zes gevallen van acute darminfectie shigellose in kaart gebracht die veroorzaakt waren door een identieke bacterie (Shigella sonnei) en deel uitmaakten van dezelfde cluster. Bij een patiënt werd enkel de vermoedelijke diagnose gesteld. Het indexpatiëntje liep de besmetting op in de Dominicaanse Republiek. Kort daarop maakte een laborante die betrokken was bij de overenting van de reincultuur, de ziekte door. Zij besmette op haar beurt haar kleindochter die dan weer haar vader, haar moeder en haar overgrootmoeder besmette. Een of andere vorm van hand-mondcontact met de reincultuur moet aan de basis gelegen hebben van de laboratoriumbesmetting. De verdere verspreiding binnen de familie was het gevolg van een directe of indirecte feco-orale besmetting. Het feit dat iemand na het doormaken van de infectie en ook na behandeling nog weken lang de kiem symptoomloos kan uitscheiden, de problematische hygiëne van jonge kinderen en de hoge besmettelijkheidsgraad van Shigellabacteriën zijn aanvullende verklaringen voor de cluster. Uit: De Schrijver et al. (2007). In bovenstaand fragment worden de gevolgen van een initiële laboratoriuminfectie aangehaald. Een laborante werd besmet met Shigella. De oorzaak van de infectie werd niet achterhaald, maar er zou geen sprake geweest zijn van morsen, spatten of handcontact tijdens de manipulaties met de kiem. Vermoedelijk is een incidenteel contact met de cultuur de bron van de infectie. Meteen is duidelijk dat de overgang van de goede microbiologische (of bioveilige) praktijken naar procedures in geval van nood moeilijk af te lijnen is. Goede microbiologische praktijken omvatten preventiegerichte standaardpraktijken, daar waar noodprocedures enkel gehanteerd worden bij een noodsituatie (bijvoorbeeld incident of ongeval), of in geval preventie faalt. Anderzijds kunnen goede noodprocedures ook beschouwd worden als preventief aangezien deze de gevolgen of schade van een incident zoveel mogelijk trachten te beperken. 7

8 2. Doelstellingen Het is algemeen geweten en vanzelfsprekend dat het werken met genetisch gemodificeerde organismen en/of pathogene organismen enig risico met zich mee brengt of kan brengen. In geval van pathogene organismen uitten de gevaren zich reeds kort na de ontdekking (jaren ) van het organisme door het optreden van zogenaamde laboratory acquired infections (LAI), of ook laboratoriuminfecties (Sewell, 1995; Herman, 2009). Stap voor stap is men opzoek gegaan naar maatregelen die het risico aanzienlijk konden verminderen. Deze maatregelen worden inperkingsmaatregelen genoemd. Ondanks de vele inspanningen kan het ook nu nog mislopen, zij het in veel mindere mate dan tientallen jaren geleden. Een Vlaamse studie (De Cock & Van Eetvelde, 2007) toonde dat er in de afgelopen 5 jaar gemiddeld 13 incidenten plaatsvonden met risicovolle biologische agentia. In deze studie werd voor dezelfde periode melding gemaakt van twee laboratoriuminfecties. De bedrijfsleiding doet er dus goed aan een intern noodplan te voorzien om op een gepaste wijze te kunnen ingrijpen in geval van een incident zodat een mogelijke besmetting (~pathogeen) of verspreiding (~GGO) alsnog wordt vermeden. In de eerste plaats zal aan de hand van een literatuurstudie een beeld gegeven worden over het historisch perspectief en de evolutie naar de huidige stand van zaken. Via een duidelijke afbakening van het doelgebied en de verklaring van de gebruikte terminologie wordt getracht eenduidige informatie over te brengen. Eveneens zeer belangrijk is het regelgevende kader, zowel over de verschillende niveaus, als binnen de verschillende onderwerpen. Uiteindelijk heeft dit eindwerk tot doel een methodiek te verschaffen voor de opbouw van een intern noodplan bioveiligheid. Tal van praktische vragen zullen worden behandeld: Welke organismen en handelingen verdienen het meeste aandacht? Welke procedures zijn essentieel? Hoe worden deze gecommuniceerd naar de onderzoekers in de laboratoria? De methodiek zal toegepast worden voor de verschillende laboratoria van de Universiteit Gent, met enkele specifieke uitbreidingen. Vanwege de brede waaier aan activiteiten is het mogelijk voor verschillende situaties een mogelijke aanpak te bespreken. Op die manier zal getracht worden om van dit eindwerk naast de theoretische basis ook een praktisch gebruiksvoorwerp te maken voor bioveiligheidscoördinatoren. 8

9 3. Literatuurstudie 3.1. Historisch perspectief Pathogene organismen De ontdekking van de pathogene organismen heeft in de geschiedenis van de mens relatief lang op zich laten wachten. Het is pas in de jaren 1800 dat er een vermoeden rees van ziekteverwekkende deeltjes. De eerste vermoedens kwamen van Ignaz Philipp Semmelweis ( ) en werden nadien bevestigd door Joseph Lister ( ). De ontdekking dat bacteriën niet alleen voordelig waren, maar eveneens konden instaan voor bepaalde ziekten, werd gedaan door Louis Pasteur ( ) en Robert Koch ( ). Ignaz Semmelweis begon in 1844 te werken bij het Allgemeines Krankenhaus in Wenen. Het was een nieuw academisch ziekenhuis met twee kraamafdelingen. Op de ene afdeling werden vroedvrouwen opgeleid, op de andere onder leiding van dr. Johan Klein werden studenten in de verloskunde opgeleid. Kraamvrouwenkoorts was toen een veelvoorkomende ziekte waaraan tot 25% van de zwangere vrouwen in ziekenhuizen overleed. De bestaande theorie schreef kraamvrouwenkoorts toe aan "atmosferische, tellurische, kosmische miasma's" ofwel door de lucht overgedragen (atmosferisch), aardse (tellurisch), jaargetijde-afhankelijke (kosmisch), rottende organische stoffen (miasma's). Patiënten werden op verschillende dagen tot de beide kraamafdelingen toegelaten. De sterftecijfers op de vroedvrouwenafdeling was een factor 4 lager dan die op de academische opleiding. Semmelweis concludeerde hiermee dat de jaargetijde-afhankelijke verklaring niet kon kloppen (Van Robays, 2004). Na het verwerpen van een aantal andere hypothesen (overbezetting, dieet, ventilatie, vuil linnengoed, wierook van de priester) kwam Semmelweis uiteindelijk op het goede spoor. Jacob Kolletschka, een patholoog-anatoom, kreeg door een verwonding met een ontleedmes tijdens een dissectie symptomen die dezelfde waren als zich bij kraamvrouwenkoorts voordeden: rood rondom de wond, hoge koorts, gezwollen onderbuik, pijn, rode strepen, een versnelde pols, delirium en tenslotte de dood. Na dit voorval, en omdat de kraamzaal door de studenten bezocht werd aansluitend op anatomiecolleges, veronderstelde Semmelweis dat "lijkdeeltjes" in de bloedsomloop de boosdoener zouden kunnen zijn. Hij verlangde dat iedereen zijn handen in bleekwater zou wassen voordat er onderzoek op de kraamzaal gedaan zou worden. Halverwege 1847 daalde het aantal sterfgevallen van 18% in mei tot onder de 1% in augustus (Van Robays, 2004). Het duurde echter nog tot rond 1890 voor zijn ideeën over antiseptisch onderzoek ingang vonden. Pas na de ontdekking door Louis Pasteur van de bacterie kreeg zijn methode de nodige theoretische onderbouwing. Pasteur ontwikkelde de theorie dat de oorzaak van veel ziekten een minuscuul levend wezen was, een 'micro-organisme'. Zijn "ziektekiem-theorie" of "microbe-theorie" is één van de belangrijkste ontdekkingen in de medische geschiedenis. Tot 1880 werden bacteriën geassocieerd met de fermentatieprocessen, zoals de productie van bier, wijn en kaas. 9

10 Joseph Lister was de uitvinder van de samengestelde microscoop en onderzocht hiermee weefsel van ontstoken wonden. Hij kwam tot de ontdekking dat het om infecties ging. Om Lister s verdiensten te begrijpen is het van belang de manier van chirurgisch werken in die tijd te kennen. Halverwege de 19e eeuw had de introductie van de anesthesie het mogelijk gemaakt patiënten zonder pijn te opereren waardoor de chirurg niet langer verplicht was om snel te werken. Hij kon nu ingewikkelde en langdurige operaties uitvoeren. Dit leek chirurgisch een voordeel, maar het infectiegevaar (met in vele gevallen het overlijden van de patiënt tot gevolg) groeide als gevolg van het langdurig opereren. Dat operatiewonden direct genazen was al zeer zeldzaam. Toen Lister in 1860 zijn werk aanvatte, waren de infectieproblemen in het ziekenhuis groot. Hij zorgde voor meer hygiëne (schone handdoeken, het bouwen van nieuwe ziekenhuizen en strikt toepassen van huishoudelijke hygiëne), maar er kwam geen verbetering. Lister begreep toen dat niet alleen het ziekenhuis de oorzaak vormde, maar dat ook de chirurgen en hun instrumenten bijdroegen aan de infectie. Aanvankelijk verdacht Lister de zuurstof in de lucht, die oplost in de weefsels, als een belangrijke factor. Uiteraard was het onmogelijk om lucht de toegang te ontzeggen van de operatiekamer. Een ongecompliceerde fractuur van een been, waarbij de huid gesloten blijft, kan goed genezen, terwijl een gecompliceerde botbreuk, met open huid en toegang tot het inwendige, slecht afliep. Bij amputeren van zo n been, overleed de patiënt in een groot deel van de gevallen aan bloedvergiftiging. Met het gebruik van fenol voor het onschadelijk maken van ziektekiemen die zich aan de oppervlakte van het lichaam of een voorwerp bevinden, was Lister de ontdekker van de desinfectie. Pasteur introduceerde nieuwe concepten als sterilisatie van gereedschappen en wondverbanden. Het is Robert Koch die de eerste zogenaamde pathogene bacteriën ontdekte (1880). Koch legde zijn bevindingen vast via de postulaten van Koch. Via deze postulaten kon hij bepalen of een bepaalde ziektekiem ook effectief de oorzaak was van de ziekte. 1. De ziektekiem moet in ongewoon grote hoeveelheden in de patiënt of plant worden aangetroffen. 2. De ziektekiem moet kunnen worden geïsoleerd en verder gekweekt. 3. Een proefdier of dezelfde soort plant dat met de gekweekte kiem besmet wordt, moet dezelfde ziekte krijgen. 4. De ziektekiem moet uit het proefdier of de proefplant geïsoleerd kunnen worden, en moet gelijk zijn aan de ziektekiem in het lichaam van de patiënt. Koch deed onder andere de ontdekking van miltvuur (1880; Bacillus antracis), tuberculose (1882; Mycobacterium tuberlosis) en cholera (1883; Vibrio cholerae). Opmerkelijk was de vaststelling dat kort na de ontdekking van een nieuwe ziekte er een laboratoriuminfectie werd gerapporteerd (Tabel 1). De verklaring voor deze tendens lag waarschijnlijk 10

11 in de toename van het onderzoek, van zodra de veroorzakende kiem bekend was. Tabel 1: Ontdekking en eerste laboratoriuminfectie van pathogene agentia (Kruse et al., 1991) Ziekte Agens Ontdekking LAI Difterie (kroep) Corynebacterium diphtheriae Cholera Vibrio cholerae Salmonellose (buiktyfus) Salmonella enterica Brucellose (Maltakoorts) Brucella melitensis Sinds het bestaan van ziekten is men opzoek naar preventieve en curatieve maatregelen. Edward Jenner ( ) ontdekte de mogelijkheid om individuen immuun te maken tegen de pokken. Jenner infecteerde personen met het koepokvirus (vacciniavirus, vandaar de term vaccinatie) waardoor deze beschermd waren tegen de humane variant (variolavirus). Ook Louis Pasteur experimenteerde succesvol met zelfgemaakte inentingen tegen hondsdolheid (rabiësvirus). Naast vaccinatie werd ook onderzoek verricht naar geneesmiddelen. Het eerste antibioticum penicilline werd in 1928 door Alexander Fleming ontdekt als de werkzame stof van een penseelschimmel, Penicillium notatum. Pas in 1941 verschenen de eerste publicaties van toepassing op mensen. Later kwam daar het streptomycine bij, en allerlei afgeleide middelen. Niet alleen op medisch vlak, maar ook op vlak van infrastructuur en werkpraktijken werden zeer veel inspanningen geleverd. Sinds 1954 maakt men gebruik van zogenaamde HEPA-filters (high efficiency particulate air). HEPA-filters verwijderen 99,97% van de partikels groter dan 0,3 micrometer diameter uit de lucht. Het zijn dergelijke filters die men momenteel aantreft in bioveiligheidskasten (ook microbiologische veiligheidskasten) en op de uitgaande luchtstromen (extractiefilters) van bijvoorbeeld L3 laboratoria. Op vlak van werkpraktijken werden tal van inperkingsmaatregelen samengebracht. Enerzijds bieden deze maatregelen een bescherming voor de mens als operator, maar wordt ook de verspreiding naar de omgeving tegengegaan. Binnen het domein van de werkpraktijken werd zeer veel aandacht besteed aan decontaminatie. Decontaminatie omvat de reductie van biologische kiemen tot een aanvaardbaar niveau. Naargelang de toepassing maakt men gebruik van chemische (ontsmettingsmiddelen), thermische (autoclaven) of fysische (UV-licht) technieken. Recent maakt men ook gebruik van biotechnologische technieken, zoals bijvoorbeeld de mutatie van virulentiegenen, waardoor het intrinsieke gevaar van de pathogeen vermindert. 11

12 Genetisch gemodificeerde organismen Elk levend wezen bezit erfelijk materiaal dat de eigenschappen van het organisme bepaalt. Het erfelijke materiaal bestaat uit een macromolecule, het DNA (desoxyribonucleïnezuur; of soms RNA ribonucleïnezuur). Via verschillende biologische processen wordt de genetische code (genen), die vastgelegd is in het DNA, vertaald naar welbepaalde eigenschappen. Bij de meeste levende wezens wordt het DNA bewaard onder de vorm van chromosomen, die zich verzamelen in de kernen van elke individuele cel. De moleculaire structuur van DNA werd pas in 1953 ontdekt door Watson en Crick (Watson en Crick, 1953). Genetische manipulatie (doorgaans in negatieve context) of genetische modificatie (doorgaans in positieve context), is het door de mens handmatig en gericht veranderen, verwijderen of toevoegen van de genen van een organisme en is een onderdeel van de gentechnologie. Het dient onderscheiden te worden van de klassieke wijze van het kruisen van gewassen (plantenveredeling) of dieren. Het begin van de genetische manipulatie startte met de ontdekking in 1974 dat de kroongalbacterie Agrobacterium tumefaciens een DNA-stukje van een plasmide overdroeg naar het plantengenoom van zijn gastheer en dat dit vreemd stukje DNA de plant dan aanzette tot de vorming van kroongallen op de wortels. Vanaf 1983 was het mogelijk om gewenste genen bij Agrobacterium tumefaciens in te brengen en deze zo in het genoom van de plant te krijgen (Caplan et al., 1983). Naast de term genetisch gemodificeerd organisme of GGO wordt tegenwoordig ook het begrip transgeen organisme gebruikt. Een spraakmakend voorbeeld van genetisch gemodificeerd dier was de stier Herman (Krimpenfort et al., 1991). Vooral bij de productiegewassen maïs, katoen, soja en koolzaad heeft de genetische modificatie een grote vlucht genomen. De risico s van GGOs zijn veelal gerelateerd aan het toepassingsgebied ervan. In tal van R&D laboratoria maakt men voor de genetische analyse (PCR, sequencing, ) gebruik van zogenaamde E. coli labostammen. Deze stammen zijn vaak niet pathogeen (bijvoorbeeld E. coli K12) of zodanig gewijzigd dat ze niet in de vrije natuur kunnen overleven en vermeerderen. In de medische wereld wordt vaak gebruik gemaakt van (transgene) cellijnen voor bijvoorbeeld een beeld te krijgen van de celcyclus via zogenaamde reportergenen (bijvoorbeeld green fluorescent protein of GFP), het gedrag van een cel na te gaan bij infectie, de functie van eiwitten na te gaan door de genen ervan te blokkeren (knock-down), De meeste van dergelijke cellijnen kunnen niet overleven en vermeerderen in de natuur aangezien deze behoefte hebben aan de juiste nutriënten (voedingsbodem), temperatuur, ph, CO2-concentratie, Ook bij de productie van vaccins kunnen GGOs voorkomen. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk antigenen van hepatitis B te produceren door een gemodificeerde gist. Dit productieproces houdt slechts een beperkt risico in aangezien de gist 12

13 ongevaarlijk is. Daarentegen kunnen bijvoorbeeld specifieke virulentiegenen worden geblokkeerd. De desbetreffende kiem veroorzaakt nog wel een antigeen-reactie (eigenlijke vaccinatie), maar geen infectie. Ook hier zijn er beduidend minder risico s dan in geval van een pathogene stam. Op vlak van industriële productie worden vooral eiwitten geproduceerd door middel van GGOs. De bestanddelen van waspoeder zijn tal van enzymen die zorgen dat de vuile deeltjes worden afgebroken (amulase, lipasen, ). In deze gevallen worden zeer vaak ongevaarlijke bacteriën of gisten gebruikt. In de agro-industrie werd reeds veel onderzoek verricht op vlak van resistentie van planten. Enerzijds kan dit gericht zijn tegen natuurlijke belagers (wormen, insecten, ), anderzijds vormt in sommige landen het klimaat een belangrijke belemmering voor optimale groei (warmte, droogte, ). Onrechtstreeks is het effect van deze modificaties ook productieverhogend. Een belangrijk voorbeeld in deze categorie is de introductie van het Bt-gen van Bacillus thuringiensis in maïs. Deze maïs brengt in het weefsel het giftig eiwit Bt tot expressie waardoor de stengelboorder, een rups die de maïsplant aantast, sterft. Ondanks dat genetische modificatie in de meeste gevallen wordt uitgevoerd om bepaalde eigenschappen te verbeteren bestaan er ook risico s. In de eerste plaats kan een organisme, door het veranderen van het genetische materiaal, schadelijk worden. Het organisme zou bijvoorbeeld ziekteverwekkend kunnen worden en/of giftige stoffen kunnen gaan produceren. Indien een transgeen organisme in het milieu terecht zou komen, zou deze het natuurlijk evenwicht kunnen verstoren. Tenslotte zouden de eigenschappen van genetisch gemodificeerd organisme op andere, nietgemodificeerde organismen kunnen worden overgedragen. Die organismen zouden daardoor schadelijk kunnen worden of het natuurlijke evenwicht kunnen verstoren. Om verspreiding naar de omgeving tegen te gaan werden enkele inperkingsmethoden ontwikkeld. Als basisbeginsel geldt, net als in alle andere soorten laboratoria, de goede microbiologische (of bioveilige) praktijken. Meestal worden deze praktijken omvat in een bioveiligheidshandleiding of zogenaamde Good Laboratory Practices. Aangezien GGOs ook hogere diersoorten kunnen omvatten (planten, dieren, ) is GLP dus meer omvattend dan de zogenaamde Goede microbiologische praktijken. Naast de goede werkpraktijken zijn er ook nog biologische en fysische inperkingsmaatregelen. Onder biologische inperking wordt bijvoorbeeld het gebruik verstaan van gastheerorganismen en vectoren die de minste kans hebben om zich in het milieu te kunnen verspreiden. Fysische inperkingsmaatregelen hebben veelal met de constructie van het labo te maken. In de eerste plaats worden ontsnappingswegen zoveel mogelijk geminimaliseerd, om te voorkomen dat de GGO's met andere organismen in contact komen. Er mag dan ook alleen in de daarvoor bestemde ruimtes met GGO's worden gewerkt (bijvoorbeeld ingeperkte laboratoria). Deze ruimtes zijn goed afgesloten van de omgeving en bevatten speciale afzuiginstallaties. 13

14 3.2. Doelgebied Biotechnologie Biologische veiligheid of kortweg bioveiligheid is een discipline die voornamelijk betrekking heeft op de biotechnologische en de klinische sector. Biotechnologie duidt de wetenschap die zich bezighoudt met het toepassen van levende organismen of delen ervan in tal van technische processen. Binnen biotechnologie worden verschillende activiteiten van elkaar onderscheiden naargelang het toepassingsgebied. De rode biotechnologie omvat het onderzoek, de ontwikkeling en de productie van technieken en geneesmiddelen die hun toepassing vinden in de geneeskunde. De rode technologie vloeide voort op de kennis van de klinische sector, waar reeds meerdere decennia met pathogene organismen wordt gewerkt in de diagnostische laboratoria. De groene biotechnologie omvat het onderzoek naar en de ontwikkeling van gewassen die een voordelig kenmerk bezitten in vergelijking met natuurlijke gewassen. Daarnaast is er de witte biotechnologie die recent zorgde voor een aanpassing in de chemische industrie door het gebruik van micro-organismen voor de productie van stoffen zoals aminozuren en eiwitten (onder anderen tal van enzymen). In de klassieke biotechnologie wordt enkel gebruik gemaakt van (micro-)organismen en van traditionele technieken voor het kweken van organismen. De moderne biotechnologie omvat moleculaire en genetische technieken die ingrijpen op het cellulair niveau van het organisme waardoor het organisme eigenschappen verwerft die het normaal niet heeft. De biotechnologische Research & Development (R&D) activiteiten groeiden de laatste decennia uit tot een volwaardige (productie)bedrijvigheid. Vanzelfsprekend is parallel aan deze ontwikkelingen de nood aan informatie ontstaan over de impact van activiteiten met genetisch gemodificeerde en/of pathogene organismen. Zo werd de term biologische veiligheid geïntroduceerd, die een sneeuwbaleffect genereerde in de bio-terminologie Biorisico De term biorisico (biorisk) duidt op het risico dat kan veroorzaakt worden door biologische agentia, met name pathogene en/of genetisch gemodificeerde (micro-)organismen zoals bacteriën, virussen, fungi en parasieten. In de context van biorisico s worden vaak de termen bioveiligheid (biosafety) en biobeveiliging (biosecurity) gehanteerd. Beide termen omvatten maatregelen die het biologische gevaar (biohazard) voor mens en milieu trachten te beperken of te vermijden, maar hebben een duidelijk verschillende benaderingswijze. Bioveiligheid omvat inperkingsniveaus, technologieën en handelingen die worden toegepast om ongewenste blootstelling aan biologische agentia of hun vrijstelling in het milieu te voorkomen. Biologische veiligheid omvat eveneens de maatregelen voor de bescherming van het milieu, met name de biodiversiteit bij gebruik van genetisch gemodificeerde organismen en/of pathogenen. 14

15 Biobeveiliging verwijst naar globale en/of persoonlijke veiligheidsmaatregelen, vaak gekoppeld aan infrastructuur, die verlies, diefstal, misbruik of doelbewuste introductie van biologische agentia moeten voorkomen. De vraag rijst of deze twee termen gescheiden moeten bestaan aangezien beide streven naar het voorkomen van uitbraken van biologische agentia, respectievelijk ten aanzien van mens en milieu en ten aanzien van bedrijven en faciliteiten. Het inperken, opvolgen en beheersen van biorisico s wordt aangeduid met de term biorisicobeheer (biorisk management) Noodplanning Daar waar bioveiligheid en biobeveiliging nog een duidelijke preventieve context hebben, wordt onder noodplanning gekeken naar procedures in geval van nood. Tal van oorzaken kunnen aanleiding geven tot het vrijkomen van biologische agentia, hetzij binnen het laboratorium, hetzij naar het milieu. Figuur 1 toont een oorzakenboom, uitgaande van hetzij incidentele, hetzij intentionele uitbraken van organismen. Figuur 1: Oorzakenboom (De Cock en Van Eetvelde, 2007) Natuurlijke verspreiding Vrijkomen van biologische agentia / doorbreken van ingeperkt gebruik Incidenteel Intentioneel Technische tekortkomingen Menselijke fouten Introductie in het leefmilieu Bioterrorisme Tal van wetenschappelijke publicaties vermelden het voorkomen van incidenten en/of laboratory acquired infections (overzicht in Kruse et al., 1991 en Sewell, 1995). Aangezien er weinig of geen gegevens beschikbaar zijn over het voorkomen van incidenten met biologische agentia in Vlaanderen werd het bovenstaand onderzoek gericht op incidenten/accidenten, met uitzondering van de natuurlijke verspreiding, voorkomend bij inrichtingen met ingeperkt gebruik (contained use). Naast de prevalentie van incidenten werd eveneens de oorzaak en de impact van een incident voor mens, milieu en bedrijf onderzocht. Er werd geen aandacht besteed aan de intentionele introductie van organismen in het leefmilieu, zoals bij veldproeven en bij bioterrorisme het geval is. In totaal werden 81 locaties aangemeld, corresponderend met 7302 werknemers die in contact kwamen met biologische agentia. Inperkingsniveau s van klasse 1, 2 en 3 werden genoteerd, waarvan 15

16 de meeste laboratoria betroffen. Het verschil in bedrijvigheid leidde echter tot een onderscheid in type inrichting tussen klinische laboratoria en biotechnologische bedrijven. Bacteriën werden bij 97% van de deelnemers vastgesteld, gevolgd door fungi en parasieten (beide 91%), virussen (46%) en andere organismen (16%). De werkduur met biologische agentia in klinische laboratoria is nagenoeg voltijds, wat beduidend hoger ligt dan in biotechnologische bedrijven. Dit resulteerde in een hoger aantal (gerapporteerde) bio-incidenten in klinische laboratoria, doch gemiddeld worden in Vlaanderen 13,6 incidenten per jaar gemeld. De meeste incidenten gebeurden in het laboratorium en werden veroorzaakt door menselijk falen. Als gevolg van de incidenten werden 69 personen blootgesteld aan biologische agentia, hetzij minder dan 1% van het totaal aantal tewerkgestelde personen. In twee gevallen was er sprake van een laboratoriuminfectie, terwijl slechts geringe gevolgen voor het milieu en de inrichting werden aangehaald. Ongeveer drie kwart van de respondenten beschikt over een intern noodplan; een extern noodplan is aanwezig bij de helft van de klinische labo s, doch slechts een kwart van de bedrijven beschikt hierover Terminologie Biologische agentia: duiden op organismen, in casu micro- en hogere organismen, die genetisch gemodificeerd en/of pathogeen zijn en potentieel schadelijk zijn voor mens, dier en/of plant. Activiteiten onder ingeperkt gebruik (Contained use): zijn activiteiten waarbij organismen genetisch gemodificeerd worden of waarbij genetisch gemodificeerde en/of pathogene organismen worden gekweekt, opgeslagen, getransporteerd, vernietigd, verwijderd of anderszins gebruikt en waarbij speciale inperkingsmaatregelen worden gehanteerd om het contact van de organismen met de bevolking en het milieu te beperken of te voorkomen (gewijzigd naar BBS 2007). Noodsituatie: elke gebeurtenis die schadelijke gevolgen voor het maatschappelijk leven en/of het leefmilieu veroorzaakt of kan veroorzaken, zoals een ernstige verstoring van de openbare veiligheid, een ernstige bedreiging ten opzichte van levende organismen of de gezondheid van personen en/of ten opzichte van belangrijke materiële belangen, en waarbij de coördinatie van de disciplines is vereist om de dreiging weg te nemen of om de schadelijke gevolgen te beperken (aangepast uit het KB betreffende nood- en interventieplannen; BS 15/03/2006). Een noodsituatie kan in 3 gradaties worden ingedeeld: een incident, een ongeval of een ramp (calamiteit). Om het onderscheid met chemische en/of radiologische noodsituaties te vermijden wordt er verder gesproken over bio-incident, bioongeval en bio-ramp. Bio-Incident: is een onverwachte, ongeplande en ongewenste gebeurtenis waarbij een verhoogd risico bestaat dat genetisch gemodificeerd en/of pathogene (micro-)organismen vrijkomen binnen de ingeperkte ruimte of waarbij medewerkers blootgesteld kunnen zijn zonder dat dit negatieve gevolgen heeft. 16

17 Bio-Ongeval: is een onverwachte, ongeplande en ongewenste gebeurtenis waarbij schade, namelijk persoonlijk letsel, heeft plaatsgevonden en waarbij personen besmet zijn met genetisch gemodificeerde en/of pathogene (micro-)organismen en dit negatieve gevolgen voor hen kan hebben. Bio-Ramp: is een onverwachte, ongeplande en ongewenste gebeurtenis waarbij (een verhoogd risico bestaat dat) genetisch gemodificeerde en/of pathogene (micro-)organismen in het milieu terecht zijn gekomen en/of zullen komen zonder dat daarvoor een vergunning is verleend (fysische inperking doorbroken, vrijkomen buiten ingeperkte ruimte). In vele gevallen spreekt men ook over een calamiteit, maar aangezien calamiteit eveneens gebruikt wordt voor incidenten en ongevallen wordt bij voorkeur de term ramp gehanteerd. Intern noodplan: is een document op het niveau van het bedrijf en/of instelling, dat erop gericht is de schadelijke gevolgen van een noodsituatie te beperken door het uitwerken van aangepaste materiële en organisatorische noodmaatregelen, opgesteld door het betrokken bedrijf of de betrokken instelling (KB betreffende nood- en interventieplannen; BS 15/03/2006). Pathogeniteit (Pathogenicity): De pathogeniteit geeft aan of een organisme - bijvoorbeeld een bacterie, virus, schimmel, of parasiet - in staat is een ziekte te veroorzaken bij een plant, dier of mens. Factoren zoals infectiedosis, virulentie en productie van toxines door de ziekteverwekker spelen een rol in de mate waarin het organisme in staat is een ziekte te veroorzaken. Infectiedosis (Infectious dose): Besmetting met een pathogeen agens betekent nog niet automatisch een infectie. De infectiedosis (namelijk het aantal micro-organismen dat in het lichaam terecht moet komen alvorens ziekte ontstaat) verschilt van pathogeen tot pathogeen. Deze dosis is voor virussen en parasieten meestal zeer laag, terwijl deze voor bacteriën hoger ligt. Virulentie: De virulentie van een pathogeen agens is afhankelijk van stam tot stam. Virulentie is een maat voor de hoeveelheid schade die een micro-organisme in zijn gastheer aanricht. Het is een kwantitatief begrip voor de mate van pathogeniteit en kan worden beschreven als ziekmakend vermogen. De immuniteitsstatus van de gastheer bepaalt mee de ernst van de infectie. In deze context geldt dat YOPI individuen (young of jong, old of oud, pregnant of zwanger en immunodeficiënt) meestal een zwakkere immuniteit hebben, en dus gevoeliger zijn voor infectie. Transmissieweg (Mode of transmission): Met de transmissieweg wordt bedoeld op welke wijze een biologisch agens een gastheer binnendringt of infecteert. Er zijn drie belangrijke transmissiewegen: (1) Men spreekt van airborn wanneer de infectie kan gebeuren door transmissie via de lucht (aërosolen) door inademen. Aërosolen kunnen op verschillende manieren gevormd worden, bijvoorbeeld door spatten van vloeistof. (2) Een tweede transmissieroute is de infectie via bloed. Deze transmissie route vraagt extra aandacht in geval van prik en snij-ongevallen. (3) De derde route gaat via inname. Deze 17

18 transmissieroute is voornamelijk van belang bij voedselpathogenen. Persistentie: De persistentie van het micro-organisme is een maat voor de tijd dat een microorganisme in het milieu levensvatbaar is, het bevindt zich dan niet in een menselijke gastheer. De persistentie is een belangrijk aandachtspunt wanneer het biologisch agens is vrijgekomen in het milieu. Bacteriën zijn over het algemeen het minst persistent, terwijl parasieten het meest persistent zijn Regelgevend kader Biologische veiligheid Bioveiligheid is gesitueerd binnen een niche in de Vlaamse milieuwetgeving, met sterke koppeling naar de federale welzijnswetgeving (onder andere het ARAB en de Codex welzijn op het werk) en de Europese biowetgeving. De doelgroep van dit eindwerk zijn inrichtingen met ingeperkt gebruik van genetisch gemodificeerde en/of pathogene organismen, waarvoor reeds geruime tijd een milieuvergunning is vereist. De bescherming van het milieu wordt in Vlaanderen geregeld door het milieuvergunningendecreet en het Vlaams Reglement betreffende de Milieuvergunning (Vlarem). Sinds 1996 geldt in Vlaanderen rubriek 51 (Vlarem 1, 1991) die het omgaan met genetisch gemodificeerde en/of pathogene organismen reguleert met het oog op het behoud van de bioveiligheid. Deze rubriek betreft een typische vergunningsrubriek voor biotechnologische bedrijven en biotechnologische departementen in onderzoeksinstellingen. Ook klinische laboratoria, ziekenhuizen en zelfs de voedingsindustrie wordt met ingeperkt gebruik geconfronteerd gezien Vlarem de rubriek omschrijft als inrichtingen waar microorganismen of organismen genetisch worden gemodificeerd of waar dergelijke genetisch gemodificeerde of pathogene micro-organismen of organismen worden gekweekt, opgeslagen, gebruikt, vernietigd, verwijderd of anderszins gebruikt. Vlarem vermeldt bovendien dat fysische barrières of een combinatie van fysische met chemische en/of biologische barrières worden benut om het contact van die micro-organismen of organismen met de bevolking in het algemeen en het milieu te beperken of te voorkomen. Bedoelde inperkingsmaatregelen worden gedetailleerd beschreven in de sectorale voorwaarden (Vlarem , 1995) en worden geadviseerd en gecontroleerd door overheidsorganen die belast zijn met gezondheidszorg. Naast de Afdeling Milieu-inspectie van het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) van de Vlaamse overheid dragen de Afdeling Bioveiligheid en Biotechnologie (SBB) van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV) en het Agentschap Zorg en Gezondheid (Afdeling Toezicht Volksgezondheid) bij tot het vrijwaren van een gezond leefmilieu (Bautmans et al., 2005). Hierbij wordt opgemerkt dat SBB bij inspecties geen toezichtbevoegdheid heeft en louter adviserend optreedt. Benevens een focus op milieu en gezondheid worden biotechnologische activiteiten ook sterk geconfronteerd met aanverwante regelgeving, bijvoorbeeld inzake welzijn, veiligheid, beveiliging en noodplanning. 18

19 In 1997 werd een samenwerkingsakkoord gesloten tussen de federale staat en de gewesten waardoor een administratieve en wetenschappelijke coördinatie inzake bioveiligheid mogelijk werd (Vlaams decreet van 17 december 1997). De doelstellingen van het samenwerkingsakkoord waren enerzijds de implementatie van de Europese richtlijnen 98/81/EG (ingeperkt gebruik van genetisch gemodificeerde organismen, gebaseerd op richtlijn 90/210) en 2001/18/EG (doelbewuste introductie van genetisch gemodificeerde organismen, vervanging van richtlijn 90/220), en anderzijds de oprichting van een gemeenschappelijk wetenschappelijk evaluatiesysteem voor biorisico s. Deze doelstellingen waren de basis voor de oprichting van de Belgische bioveiligheidsraad en de Afdeling Bioveiligheid en Biotechnologie (SBB). Op 6 februari 2004 werd door de Vlaamse regering beslist dat bovenvermelde inrichtingen een bioveiligheidscoördinator moeten aanwijzen, die supervisie heeft over de risico-evaluatie van het ingeperkt gebruik en de toelatingsaanvragen (en bioveiligheidsdossiers) coördineert. Artikel voorziet taken die onder meer betrekking hebben over opleiding, afvalbeheer, preventie, registratie van gegevens over biologische agentia, toezicht over opslag en transport van biologische agentia, organisatie van bedrijfsinspecties, waken over het onderhoud en controle van de apparatuur, kortom de bioveiligheid van de inrichting in het algemeen verzekeren (Besluit van de Vlaamse regering van 6 februari 2004). Door de inbedding van de bioveiligheidscoördinator in de Vlaamse Milieuwetgeving rust op zijn schouders eenzelfde aansprakelijkheid als deze van de milieucoördinator (Van Assche et al., 2004). Activiteiten vanaf risiconiveau 3 vereisen de aanwezigheid van een milieucoördinator waardoor het takenpakket van de bioveiligheidscoördinator feitelijk vervat zit in dit van de milieucoördinator. De bescherming van de mens, in dit geval werknemers, valt evenzeer onder de bevoegdheid van de federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg en wordt gereguleerd door de codex Welzijn op het werk (ter vervanging en aanvulling van het voormalig Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming, kort het ARAB genoemd). In geval van biologische agentia voorziet het Koninklijk Besluit (KB) van 4 augustus 1996, zoals aangevuld en/of gewijzigd, de bescherming van werknemers tegen de risico s bij blootstelling aan biologische agentia op het werk. Dit KB bevat onder andere preventie- en hygiëne maatregelen Bio-incidenten De interpretatie van de term bio-incident blijkt zeer divers; zo is een bio-incident in vakterminologie niet hetzelfde als een bio-accident of bio-ongeval. Een bio-incident kan beschouwd worden als een onverwachte, ongeplande en ongewenste gebeurtenis waarbij een verhoogd risico bestaat dat biologische agentia vrijkomen binnen de ingeperkte ruimte en/of in het milieu. Daarentegen wordt pas van een biologisch ongeval gesproken wanneer het bio-incident gepaard gaat met persoonlijk letsel. Indien bij wijze van voorbeeld een biorecipiënt valt, is er een verhoogd risico dat het agens vrijkomt, 19

20 maar is er geen sprake van persoonlijk letsel. Een prikaccident daarentegen kan beschouwd worden als een bio-ongeval aangezien een persoonlijk letsel wordt vastgesteld; bovendien is het risico op infectie met het (pathogeen) agens reëel. Deze terminologie heeft tot gevolg dat een incident anders dient beheerst en gemanaged dan een ongeval. Meestal zal een intern reglement of plan duidelijke instructies bevatten voor incidenten, al dan niet inclusief rapportering. De situatie is echter anders in geval van een ongeval. De opvolging van een bio-ongeval op de werkvloer wordt bepaald door de regelgeving inzake arbeidsongevallen. Hier is rapportering verplicht en is zelfs de tussenkomst van een arbeidsgeneesheer aangewezen aangezien een persoonlijk letsel werd vastgesteld. De regelgeving inzake noodplanning hanteert nog een andere definitie voor de term biologisch ongeval. Hier wordt elk incident tijdens het ingeperkt gebruik geduid, waarbij onbedoeld een significante hoeveelheid genetisch gemodificeerde organismen vrijkomen, waardoor de menselijke gezondheid en/of het milieu onmiddellijk of op termijn in gevaar kan worden gebracht. Extrapolatie van de impact van een ongeval leidt tot een calamiteit. Een calamiteit duidt een onverwachte, ongeplande en ongewenste gebeurtenis waarbij de kans bestaat dat biologische agentia in het milieu terecht zijn gekomen en bijgevolg de actieradius van het biorisico gemultipliceerd wordt. Hier is de fysische inperking doorbroken en wordt de omgeving (bevolking en leefmilieu) bedreigd. De opvolging van een calamiteit moet derhalve verplicht beschreven worden in een extern noodplan, weliswaar vanaf inperkingsniveau 3 (Leidraad SBB, 2006). De regelgeving met betrekking tot noodplanning is gebaseerd op enerzijds de ministeriële omzendbrief van 4 augustus 2005 aangaande het bijzonder gebruik van genetisch gemodificeerde micro-organismen en anderzijds het KB van 16 februari 2006 betreffende de nood- en interventieplannen. Het KB bepaalt dat het intern noodplan een document is op bedrijfsniveau dat erop gericht is om de schadelijke gevolgen van noodsituaties te beperken door het uitwerken van aangepaste materiële en organisatorische noodmaatregelen. Bijzondere rampenplannen (of externe noodplannen) dienen enkel opgesteld te worden voor alle inrichtingen waar een ingeperkt gebruik van risicoklasse 2 (enkel Large Scale activiteiten), 3 en 4 plaatsvindt. De ministeriële omzendbrief van 4 augustus 2005 verzoekt de gemeentelijke en provinciale overheid een bijzonder rampenplan voor hulpverlening op te stellen betreffende het ingeperkt gebruik van genetisch gemodificeerde microorganismen. In geval van ingeperkt gebruik worden de noodplannen geadviseerd door SBB (Leidraad SBB, 2006). Samenvattend kan gesteld worden dat de uitgebreide regulering de biologische veiligheid tracht te waarborgen vanuit een zorg voor mens en milieu, doch dient hieraan het besef gekoppeld van de groeiende economische impact van de biotechnologische sector. Deze driehoeksverhouding (people, planet en profit) wordt in duurzaamheidstermen omschreven als de Triple Bottom Line (Elkington, 1997) en toont de verwevenheid van bioveiligheid in verschillende disciplines. 20

21 3.5. Managementsysteem Naast (verplichtende) wetgeving heeft de sector sinds kort ook een (vrijblijvend) managementssysteem. De groeiende aandacht voor bioveiligheid leidde in 2008 tot de publicatie van de laboratory biorisk management standard (CWA 15793:2008). Deze standard is opgebouwd volgens de algemene principes van een managements- en kwaliteitsstandaard (Plan-Do-Check-Act ~ Deming) en is daardoor gemakkelijk integreerbaar naast eventueel bestaande managementssystemen zoals ISO9001 (kwaliteit), ISO (milieu) en OHSAS18001 (veiligheid en gezondheid). Naast preventieve aspecten (risicoanalyse, opleiding van personeel, ) komt ook het luik emergency response and contingency plans aan bod. De standaard legt de aanwezigheid op van plannen en procedures die - mogelijke incidenten identificeren. - mogelijke incidenten trachten te voorkomen. - reageren op mogelijke incidenten. - de schade van incidenten te minimaliseren. Er wordt bovendien de nadruk op gelegd dat bij de planning niet alleen het aspect bioveiligheid mag bekeken worden, maar ook de algemene veiligheid, beveiliging en medische aspecten. De standaard geeft ook aan welke scenario s zeker dienen behandeld te worden: a) infected / potentially infected worker or other contact (e.g. family member, emergency responder or community member); b) accident or illness to worker and need for evacuation; c) fire; d) flood; e) breach of security; f) explosion; g) potential loss of biological agents or toxins through theft or any other reason; h) unexpected virulence (unknown biological agents or biological agents expected to be avirulent); i) physical facility and equipment failure, including control system failure; j) failure of disinfection regime; k) utility failure including electricity, gas, steam and water supplies; l) major spillage / aerosol release; m) environmental release; n) natural disaster (e.g. earthquake, extreme weather conditions, disease pandemics etc.); o) act of terrorism or deliberate vandalism; p) intense media attention. In dit eindwerk zal gebruik gemaakt worden van enkele principes van de CWA

22 4. Methodologie 4.1. Verkenning van uw onderneming in het kader van het bioveiligheidsbeleid Voor de invoering en uitvoering van een degelijk bioveiligheidsbeleid is het belangrijk de organisatorische structuur van de onderneming te kennen. De CWA15973 duidt een 9-tal functies aan die betrokken zijn of moeten worden bij het biorisicomanagement Top management Top management shall take ultimate responsibility for the organization s biorisk management system. Top management shall ensure that roles, responsibilities and authorities related to biorisk management are defined, documented and communicated to those who manage, perform and verify work associated with the control of biological agents and toxins. Top management shall demonstrate its commitment by ensuring the availability of resources to establish, implement, maintain and improve the biorisk management system. Vanzelfsprekend is het top management betrokken bij de organisatie (de invoering) en implementatie (de uitvoering) van een bioveiligheidsbeleid. Het top management dient ook beschouwd te worden als de eindverantwoordelijke wanneer het bioveiligheidsbeleid faalt. In een Vlaamse context kunnen we het directiecomité of de raad van bestuur beschouwen als top management Senior Management A senior manager shall be designated with operational responsibility for overseeing the system for management of biorisk. Functions of the system for the management of biorisk shall include: a) providing appropriate resources to ensure adequate provision of personnel, facilities and other resources deemed necessary for the safe and secure operation of the facility; b) reporting to top management on the performance of the biorisk management system and any need for improvement; c) ensuring promotion of the biorisk management system throughout the organization; d) instituting review, audit and reporting measures to provide assurance that the requirements of this standard are being implemented and maintained effectively. Het senior management staat in voor de eigenlijke uitvoering van een bioveiligheidsbeleid. In een Vlaamse context spreken we van een algemeen directeur, een rector, een CEO, 22