02 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012

Transcriptie

1 Jaarverslag 2012

2 02 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012

3 Jaarverslag 2012 Inhoudsopgave 2 Voorwoord van de hoofddirectie 6 Rabo Vastgoedgroep in Kerncijfers 6 Bestuur per 31 december Organogram 8 Kerngegevens 9 Kerngegevens MVO (Nederland) 10 Rabo Vastgoedgroep in beeld 10 Visie 10 Profiel 10 Activiteiten 13 Profiel Rabobank Groep 49 Geconsolideerd vermogensoverzicht 50 Geconsolideerd overzicht van kasstromen 51 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 68 Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening 75 Toelichting op de geconsolideerde balans 96 Overige informatie 14 Bericht van de raad van commissarissen 16 Verslag van de hoofddirectie 16 Rabo Vastgoedgroep in Visie en strategie 17 Ondernemingsbeleid 25 Samenwerking Rabobank Groep 26 Marktontwikkelingen Financieel resultaat 30 Ontwikkeling 34 Financiering 36 Investment Management 38 Medewerkers 38 Vooruitzichten 40 Directeuren per divisie 42 Contactgegevens 44 Jaarrekening Geconsolideerde winst-en-verliesrekening 47 Geconsolideerd overzicht van gerealiseerde en niet-gerealiseerde resultaten 48 Geconsolideerde balans 2 Voorwoord van de hoofddirectie Rabo Vastgoedgroep behoudt haar solide en robuuste basis, in een turbulente omgeving. 16 Rabo Vastgoedgroep in 2012 Lastige omstandigheden op de vastgoedmarkt beïnvloeden het resultaat van Rabo Vastgoedgroep. 10 Rabo Vastgoedgroep in beeld Realiseren van de ambities van onze klanten op het gebied van wonen, werken, winkelen en recreëren. 38 Vooruitzichten Onze kennis en expertise zijn het onderscheidende vermogen waarmee we de uitdagingen aangaan.

4 2 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Voorwoord van de hoofddirectie Omgaan met structurele markthervormingen We kunnen stellen dat vele indicatoren voor de markten van vastgoedontwikkeling, -financiering en -investment management op rood staan. De voortdurende politieke onzekerheid maakt dat het consumentenvertrouwen danig is aangetast. De dalende koopkracht, de oplopende werkloosheid en de diffuse situatie over het woningmarktbeleid maken dat de consument meer spaart en minder besteedt. De zorgen over de aanhoudende financiële crisis in Europa en de terughoudendheid van banken om nieuwe kredieten te verschaffen (mede door de verhoging van de kapitaaleisen), leiden ertoe dat het sentiment er niet beter op wordt. Duitsland onttrekt zich aan de malaise, waardoor de vastgoedmarkt zich daar positief ontwikkelt. Ondanks de negatieve teneur en de ronduit moeilijke marktomstandigheden zien wij dat binnen de bedrijven van Rabo Vastgoedgroep alert wordt gereageerd op de kansen die zich voordoen in de vastgoeddeelmarkten. Daarbij bestaat nadrukkelijk veel aandacht voor risicobeheersing. Rabo Vastgoedgroep heeft dan ook scherp zicht op de risico s van de huidige crisismarkt en deze worden nadrukkelijk gemanaged. Ook op de resultaten van Rabo Vastgoedgroep had de crisis impact, wat heeft geleid tot het eerste negatieve groepsresultaat sinds haar oprichting. Rabo Vastgoedgroep werd geconfronteerd met afwaarderingen op vastgoedposities, alsmede met waardeveranderingen van vorderingen. Vanwege de waardeveranderingen van vorderingen nam de winstgevend heid van FGH Bank af. FGH Bank boekte echter wel ruimschoots zwarte cijfers. De bedrijven van Rabo Vastgoedgroep laten een gedifferen tieerd beeld zien. Voor Bouwfonds Property Development geldt dat de aanzienlijke daling van het aantal verkochte woningen in belangrijke mate is toe te schrijven aan de slechte woningmarkt in Nederland. In het buitenland werd net als in 2011 een hoger aantal transacties gerealiseerd dan in Nederland. In Duitsland ontwikkelde de markt en daarmee ook het resultaat, zich positief. In Frankrijk werd een goed resultaat behaald, maar ook de Franse woningmarkt is in 2012 onder druk komen te staan. MAB Development had succes met de verhuur en verkoop van commercieel vastgoed. De productie bleef echter achter. Voor de Duitse en Franse markten voor vastgoedontwikkeling geldt dat deze niet zo sterk onder druk staan als de Nederlandse vastgoedmarkt. Dit vormt een bevestiging van de gevoerde internationale strategie. FGH Bank kreeg dit jaar te maken met hoge waardeveranderingen van vorderingen, waardoor de winstgevendheid is afgenomen. De omvang van de kredietportefeuille bleef stabiel, wel is de intensiteit van het beheer van de portefeuille verder toegenomen. Bouwfonds REIM was succesvol met de groei van bestaande fondsen en het plaatsen van nieuwe fondsen. Toch viel de instroom van vermogen tegen en was sprake van uitstroom van vermogen en afwaarderingen. Bouwfonds REIM heeft de nodige organisatorische veranderingen doorgevoerd, wat leidt tot meer focus in haar markt- en productbenadering. Conform de visie en strategie van Rabo Vastgoedgroep wordt intensief gewerkt aan het bieden van toegevoegde waarde als vastgoedexpertisecentrum van de Rabobank Groep. Lokale Rabobanken doen in toenemende mate een beroep op FGH Bank. Dit betreft aanvragen voor taxaties, voor analyses van vastgoedfinancieringsaanvragen, voor revisies van financiële belangen en voor portefeuilleanalyses. De regiokantoren van Bouwfonds Ontwikkeling trekken steeds meer op met lokale Rabobanken bij de verkoop van woningen, de ontwikkeling van regionale woningmarktvisies en bij initiatieven om de regionale woningmarkt te stimuleren. Bouwfonds REIM intensiveerde de samenwerking met Robeco Duitsland voor de verkoop en distributie van een Europees vastgoedfonds. Dit resulteerde in een forse instroom van vermogen in het betreffende fonds. In 2012 werden binnen alle bedrijfsonderdelen processen afgerond gericht op heroriëntatie en kostenreductie. Dit door de aanhoudend moeilijke marktomstandigheden en het vooralsnog uitblijven van economisch herstel. Bij Bouwfonds Ontwikkeling, MAB Development, Bouwfonds REIM en het Bestuurscentrum heeft dit helaas geleid tot gedwongen afscheid van collega s. In de zorgvuldige besluitvorming is intensief samengewerkt met de ondernemingsraad. Voor een deel betroffen het aanpassingen in de organisaties, die al eerder waren voorzien en waarvan het tempo voor realisatie flink werd opgeschroefd. Dit heeft in 2012 geresulteerd in kostenniveaus die fors lager waren dan in Voor FGH Bank geldt dat de marktomstandigheden geleid hebben tot verdere efficiency

5 3 en versobering, maar niet tot personele krimp. De verdere intensivering van risicomanagement vereist juist extra aandacht. In september 2012 werd overeenstemming bereikt met de vakbonden over de cao-afspraken 2012/2013. Belangrijk uitgangspunt hierin is dat zo veel mogelijk pas op de plaats wordt gemaakt met de arbeidsvoorwaarden en dat de huidige afspraken gehandhaafd blijven. Dit betekent dat er geen collectieve loonsverhogingen plaatsvinden en dat het huidige Sociaal Plan gehandhaafd blijft. In de tussentijd wordt met de vakbonden overlegd over de cao voor overmorgen, met belangrijke thema s als beloning, mobiliteit, modernisering en ook versobering. Binnen Rabo Vastgoedgroep hechten wij grote waarde aan de transparantie en integriteit in de vastgoedmarkt en in de verslaglegging hieromtrent. Betrokkenheid bij het maatschappelijk debat binnen de sector hoort daarbij. Wij geven dit onder meer vorm door lidmaatschappen van diverse brancheorganisaties, waaronder de NEPROM en de IVBN. In het Integriteit Overleg Vastgoed (IOV) neemt FGH Bank, namens de vastgoedfinanciers, deel. Rabo Vastgoedgroep werkt samen met de Nederlandse Belastingdienst gebaseerd op horizontaal toezicht. Zij baseren hun onderlinge relatie op transparantie, begrip en vertrouwen. i Van links naar rechts: Walter de Boer, Isaäc Kalisvaart, Peter Keur, Jos van Lange en Jaap Gillis Hans van der Linden is per 1 december 2012 toegetreden tot de raad van bestuur van Rabobank Nederland. Hij heeft vanaf zijn aantreden in 2009 een belangrijke rol gehad, met name in het creëren van verbindingen tussen de bedrijven van Rabo Vastgoedgroep en de Rabobank-organisatie. Wij kunnen stellen dat mede door de bestuurlijke rol van Hans van der Linden de bedrijven een solide marktpositie hebben kunnen behouden. De rol van voorzitter van de hoofddirectie van Rabo Vastgoedgroep wordt tijdelijk door Peter Keur waargenomen.

6 4 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Vooruitblik voor 2013 Europa blijft vooralsnog kampen met diverse financiële en politieke perikelen. Voor Nederland geldt dat een fors pakket aan structurele hervormingen is geformuleerd, dat voor financiële onzekerheid zorgt in alle lagen van de bevolking. Het huidige gebrek aan vertrouwen zorgt voor een flinke rem op de bestedingen van consumenten en op de investeringsdrang van het bedrijfsleven. Onze verwachting voor 2013 is dan ook dat de commerciële activiteiten en resultaten van Rabo Vastgoedgroep onder druk blijven staan. Vanuit financiële optiek betekent dit dat potentiële afwaarderingen en mogelijke voorzieningen het groepsresultaat negatief kunnen blijven beïnvloeden. Aan de andere kant willen we het negatieve beeld enigszins nuanceren. Voor de tweede helft van 2013 wordt een lichte groei van de Nederlandse economie verwacht. Dat zal niet direct betekenen dat ook de vastgoedmarkt weer op de weg omhoog gaat, maar hopelijk ligt het dieptepunt dan wel achter ons. Tegen de geschetste achtergrond blijft ons beleid gericht op het scherp in beeld houden van risico s. Dit met een stevige kostenbewaking, terwijl wij commerciële kansen onveranderd zullen benutten. Het herstel van de vastgoeddeelmarkten is in hoge mate afhankelijk van factoren die buiten onze beïnvloedingssfeer liggen. Politiek leiderschap binnen de Europese Unie is cruciaal om te komen tot de positieve impulsen, die nodig zijn om het vertrouwen in de breedte te herstellen. In deze buitengewoon onzekere markt houden wij vast aan onze strategie, waarbij onderscheidende divisies vanuit hun eigen kracht in de verschillende vastgoedsegmenten kunnen opereren. Wij bieden een breed scala van vastgoedexpertise en vastgoedgerelateerde diensten, waarbij de wensen van de klant centraal staan. De diversificatie van de bedrijven in de Nederlandse markt en in de focuslanden Frankrijk en Duitsland blijft daarbij speerpunt van beleid. De markt posities van Bouwfonds Property Development, MAB Development, FGH Bank en Bouwfonds REIM dragen alle bij aan een solide positie voor Rabo Vastgoedgroep als geheel. Dit wordt versterkt doordat Rabo Vastgoedgroep onderdeel uitmaakt van de Rabobank Groep. Om die marktposities te behouden staat ook in 2013 het investeren in de ontwikkeling van de medewerkers centraal. De arbeidsmarkt wordt op termijn krapper. Het aantrekken en behouden van waardevolle expertise en vaardigheden is van groot belang om de leidende positie van onze groep van bedrijven te kunnen behouden op de enerverende en specialistische markten van vastgoedontwikkeling, -financiering en -investment management. Wij hebben het vertrouwen dat de gebundelde kracht, capaciteit, creativiteit en visie binnen Rabo Vastgoedgroep het onderscheidend vermogen biedt om de uitdagingen in 2013 aan te gaan en deze om te zetten in toegevoegde waarde voor onze klanten. De betrokkenheid van de Rabobank Groep als financieel sterke aandeelhouder biedt ons daarbij een solide en robuuste basis. Hoevelaken, 10 april 2013 Peter Keur, vicevoorzitter Walter de Boer Jaap Gillis Isaäc Kalisvaart Jos van Lange

7 5

8 6 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Rabo Vastgoedgroep in 2012 Kerncijfers Nettoresultaat -/- 113 miljoen Rendement op eigen vermogen -/- 6,9% Aantal verkochte woningen in Nederland en in het buitenland Productie commercieel vastgoed Omvang kredietportefeuille FGH Bank Beheerd vermogen Bouwfonds REIM miljoen 19,2 miljard 5,5 miljard Bestuur per 31 december 2012 Hoofddirectie P.C. Keur (Peter) FGH Bank, vicevoorzitter W.P. de Boer (Walter) Bouwfonds Property Development J.C.M.A. Gillis (Jaap) Bouwfonds REIM I.M. Kalisvaart (Isaäc) MAB Development Raad van commissarissen L.C. Brinkman, voorzitter S.N. Schat, vicevoorzitter J.G. Blokhuis L.M.J. van Halderen J.H.P.M. van Lange (Jos) Chief Financial & Risk Officer 1 Bouwfonds REIM past sinds 2012 een nieuwe rekensystematiek voor beheerd vermogen toe, welke in lijn is met internationale richtlijnen.

9 7 Organogram Ontwikkeling Wonen Ontwikkeling Commercieel Vastgoed Financiering Investment Management Beheer Maatschappelijke Fondsen BESTUURSCENTRUM

10 8 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Kerngegevens Resultaat Nettoresultaat miljoen (113) 31 Vermogenspositie Eigen vermogen miljoen Achtergestelde leningen miljoen 40 Aansprakelijk groepsvermogen miljoen Ratio s Rendement op eigen vermogen % (6,9) 1,9 BIS-ratio kernvermogen % 9,4 10,2 BIS-ratio totaal toetsingsvermogen % 9,4 10,5 Raroc % (7,2) 1,8 Productie Verkochte woningen (inclusief projecten van derden) aantal Productie commercieel vastgoed miljoen Portefeuille (bruto) Kredieten miljoen Beheerd vermogen 2 miljoen Beheerd duurzaam maatschappelijk vermogen miljoen Ontwikkelingsportefeuille Woningen aantal Commercieel vastgoed m Medewerkers Fte s aantal Binnenland Buitenland Totaal aantal medewerkers aantal Binnenland Buitenland Vergelijkend cijfer is aangepast en is in lijn met het cijfer voor 2012, samengesteld op basis van een nieuwe rekensystematiek voor beheerd vermogen in lijn met internationale richtlijnen.

11 9 Kerngegevens MVO (Nederland) Personeelsgegevens Medewerkers (in fte) aantal Ziekteverzuim % 2,7 3,4 Vrouwen in dienst % Vrouwen in hogere functies (> schaal 11) % Opleidingsinvesteringen per fte duizend 1,28 1,19 Sponsoring en donaties Sponsoring en donaties duizend Bedrijfsvoering CO₂-uitstoot bedrijfsvoering duizend ton CO 2 4,2 4,8 CO₂-uitstoot per fte ton CO 2 3,6 4,0 Elektriciteitsgebruik kwh per fte Aandeel groene stroom % Gasverbruik m 3 per m 2 brutovloeroppervlak 11,2 10,3 Papiergebruik A4 kg per fte Leaseportefeuille A-, B- en C-auto s ten opzichte van totaal % Fondsenbeheer Nederland Beheerd duurzaam maatschappelijk vermogen miljoen Kengetallen van de onafhankelijke maatschappelijke fondsen Industrieel erfgoed in eigendom en herontwikkeling dienstverlening (BOEi) aantal Verstrekte stimuleringsleningen voor volkshuisvesting (SVn) miljoen Verstrekte financieringen voor restauraties (Nationaal Restauratiefonds) miljoen Verstrekte financieringen voor natuurontwikkelingsprojecten (Nationaal Groenfonds) miljoen Boerderijen in eigendom en herontwikkeling (Boerderij en Landschap) aantal Gebaseerd op het gemiddeld aantal fte.

12 10 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Rabo Vastgoedgroep in beeld Visie In de visie van Rabo Vastgoedgroep is vastgoed een belangrijke factor voor het welzijn en de welvaart van mensen en vormt het een essentieel onderdeel van de bedrijfsvoering van ondernemingen. Daarom helpen wij graag om de ambities van onze klanten en opdrachtgevers op het gebied van wonen, werken, winkelen en recreëren te realiseren. Concreet vertalen wij de ambities in gebiedsontwikkelingen, vastgoedprojecten, -financieringen en -beleggingen. Wij streven naar een gezonde balans tussen de sociale, economische en ecologische effecten van onze vastgoedactiviteiten. Binnen de vastgoedsector willen we tot de top in duurzaamheid behoren. Duurzaamheid is dan ook op alle fronten verweven in het beleid van de bedrijven van Rabo Vastgoedgroep. Met Fondsenbeheer Nederland maken wij bovendien de groei mogelijk van maatschappelijke fondsen op het gebied van cultureel erfgoed, volkshuisvesting, natuur en landschap. Ook op deze manier heeft Rabo Vastgoedgroep oog voor morgen en dragen we bij aan een groeiende welvaart en een betere leefomgeving. Profiel Rabo Vastgoedgroep is het vastgoedexpertisecentrum van de Rabobank Groep. Wij zijn een vastgoedonderneming die actief is in vastgoedontwikkeling (woongebieden en commercieel vastgoed), vastgoedfinanciering, investment management en het beheer van maatschappelijke fondsen. Dat doen wij onder de merknamen Bouwfonds Property Development, MAB Development, FGH Bank, Bouwfonds REIM en Fondsenbeheer Nederland. Rabo Vastgoedgroep behoort tot de grootste vastgoedondernemingen in Europa. Buiten Nederland zijn wij vooral actief in Frankrijk en Duitsland. Activiteiten Ontwikkeling Integrale woongebieden en kleinschalige multifunctionele projecten Bouwfonds Property Development realiseert als één van de grootste Europese gebiedsontwikkelaars al ruim 65 jaar integrale woongebieden en kleinschalige multifunctionele projecten. Bouwfonds Property Development is een stabiele en betrouwbare partner die kwaliteit, duurzaamheid en de klant centraal stelt. Doel is om leefomgevingen te realiseren met een hoge gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde. Bouwfonds Property Development, in Nederland actief onder de merknaam Bouwfonds Ontwikkeling, kan dankzij de marktkennis van haar regiokantoren en het fijnmazige netwerk van de lokale Rabobanken daadkrachtig inspelen op specifieke lokale omstandigheden. Bouwfonds Ontwikkeling legt als gebiedsontwikkelaar de focus op de beginfase van het ontwikkelingsproces en legt daarmee samen met gemeenten en andere partijen de basis voor een succesvolle, integrale gebiedsontwikkeling. Bouwfonds Property Development is marktleider in Nederland en heeft een sterke positie in Frankrijk (Bouwfonds Marignan) en Duitsland (Bouwfonds Immobilienentwicklung). Commercieel vastgoed en toonaangevende multifunctionele projecten MAB Development is met vestigingen in Nederland, Frankrijk en Duitsland één van de leidende ontwikkelaars van commercieel vastgoed in Europa. Visie en durf leiden al meer dan veertig jaar tot toonaangevende projecten. Samen met gebruikers en geïnspireerd door de locatie worden duurzame en succesvolle combinaties van winkelen, werken, wonen en recreëren toegevoegd aan de stedelijke omgeving. De meerwaarde van MAB Development bestaat uit een focus op de klant, het kiezen van de juiste locatie, een gedegen stedenbouwkundige benadering, bijzondere architectuur en een duurzame aanpak. Met een sterkere focus op retail en binnenstedelijke herontwikkeling draagt MAB Development bij aan een levendige omgeving in de stad. Financiering FGH Bank is specialist in het financieren van commercieel vastgoed. Vastgoedfinanciering vraagt om een doordachte en gedegen aanpak, waarbij betrouwbaarheid, deskundigheid en professionaliteit een grote rol spelen. FGH Bank heeft alle vastgoedkennis in eigen huis: het commerciële team wordt ondersteund door vastgoedanalisten, taxateurs en bouwkundigen. Ook op juridisch en fiscaal gebied staan experts paraat. Het landelijk dekkend netwerk van regiokantoren zorgt ervoor dat FGH Bank weet wat er in de regionale en lokale vastgoed markten speelt en wat haar klanten bezighoudt.

13 11 Investment Management Bouwfonds REIM biedt, als real estate investment manager, beleggingsproducten voor institutionele beleggers in de sectoren woningen en commercieel vastgoed, parkeergarages, telecommunicatie-infrastructuur en landbouw. De producten zijn gebaseerd op maatschappelijk verantwoorde beleggingsprincipes. Kennis van de lokale situatie is een vereiste bij deze activiteiten. Bouwfonds REIM werkt dan ook, met hoofdkantoor in Nederland, met gespecialiseerde teams vanuit lokale kantoren in Duitsland en Frankrijk. Bouwfonds REIM behoort in Nederland tot de tien grootste spelers op het gebied van vastgoedbeleggingen. Beheer Maatschappelijke Fondsen Fondsenbeheer Nederland is een onafhankelijke beheerder van verschillende maatschappelijke fondsen en organisaties. Elk fonds zet zich intensief in voor een betere kwaliteit van onze leefomgeving. Fondsenbeheer Nederland voert het management voor: Nationaal Restauratiefonds; Nationaal Groenfonds; Stimuleringsfonds Volkshuisvesting (SVn); Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed (BOEi); Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed; Boerderij en Landschap; en Klimaatlandschap Nederland. Al deze fondsen zijn zelfstandige en onafhankelijke organisaties. Ze zijn opgericht door gedreven mensen en instanties die hart hebben voor stad en land. Stuk voor stuk experts met een uitgebreid netwerk in het deelgebied waarin ze actief zijn. Ze leveren een belangrijke bijdrage aan de diversiteit van onze leefomgeving.

14 12

15 13 Profiel Rabobank Groep Profiel Rabobank Vanuit de identiteit van de Rabobank zijn coöperatief bankieren en duurzaamheid nauw met elkaar verbonden. Zo ziet de Rabobank het als haar missie om bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling van welvaart en welzijn door de (financiële) ambities te helpen realiseren van klanten, gemeenschappen en de samenleving als geheel. Vanuit deze missie is het de ambitie van de Rabobank Groep om in Nederland één van de beste en meest klantgedreven en vernieuwende instellingen te zijn op financieel terrein. Internationaal wil de Rabobank Groep de beste food- en agribank zijn met een sterke aanwezigheid in de belangrijkste food- en agrilanden in de wereld. De Rabobank Groep wil daarnaast internationaal excelleren op het gebied van duurzaam ondernemen en bankieren, passend bij haar identiteit en maatschappelijke positie. Dochterondernemingen en deelnemingen De Rabobank kenmerkt zich al meer dan 110 jaar door haar coöperatieve structuur en lokale verbondenheid. De 136 lokale Rabobanken, hun 10 miljoen klanten en hun 1,9 miljoen leden vormen het hart van de coöperatie. De samenstelling van de Rabobank Groep kenmerkt zich door een sterke onderlinge verwantschap vanuit haar coöperatieve oorsprong, ook al kennen de dochters en gelieerde instellingen zelf geen coöperatieve structuur. Rabobank Groep organisatieschema Situatie op 31 december 2012

16 14 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Bericht van de raad van commissarissen Wij bieden u het jaarverslag 2012 van Rabo Vastgoedgroep Holding N.V. aan. De jaarrekening is opgesteld door de hoofddirectie van Rabo Vastgoedgroep en gecontroleerd door Ernst & Young Accountants LLP. Mede op grond van de controleverklaring stellen wij de aandeelhouder voor de jaarrekening vast te stellen en het resultaat te behandelen in overeenstemming met het gedane voorstel. Wij hebben in totaal zeven keer vergaderd, waarvan vijf keer in aanwezigheid van de leden van de hoofddirectie en twee keer zonder. Geen van de vier leden van de raad van commissarissen was frequent afwezig bij vergaderingen. Gelet op de omvang van de raad van commissarissen zijn er geen afzonderlijke commissies. In de vergaderingen zijn de actuele ontwikkelingen in de vastgoedmarkt, de moeilijke economische omstandigheden en de gevolgen daarvan voor Rabo Vastgoedgroep steeds uitgebreid aan de orde geweest. Daarnaast is uitvoerig van gedachten gewisseld over de strategie van Rabo Vastgoed groep en de divisies. De hoofddirectie heeft ons diepgaand geïnformeerd over de merkbare en te verwachten gevolgen voor de eigen business. De herinrichting van de organisatie en de personele consequenties binnen de divisies zijn daarbij uitvoerig besproken. Naar aanleiding van de Management Letter 2011, het accountants verslag over 2011 en het halfjaarrapport 2012 is er drie keer vergaderd in aanwezigheid van de externe accountant. In de gesprekken met de externe account is door de raad veel aandacht geschonken aan de wijze waarop de waarderingen van de diverse activa op de balans van Rabo Vastgoedgroep tot stand komen. Bij vijf van de zeven vergaderingen was de interne accountant aanwezig; wanneer het auditplan 2013 en de kwartaalrapportages werden besproken. Ook het hoofd Compliance was bij vijf vergaderingen aanwezig; bij de bespreking van de kwartaalrapportages, het compliance plan voor 2013 en het jaarverslag van de vertrouwenscommissie over De hoofddirectie heeft ons telkens op de hoogte gesteld van de vorderingen in het proces tegen de verdachten in de vastgoedfraude (Klim-op-zaak). In januari 2012 zijn de meeste verdachten veroordeeld. De overige verdachten zijn in het laatste kwartaal van 2012 veroordeeld. Zowel het Openbaar Ministerie als de verdachten hebben in nagenoeg alle zaken hoger beroep aangetekend. Tevens hebben we van gedachten gewisseld over de te treffen schikkingen en over Customer Due Diligence (CDD)-gerelateerde onderwerpen. Wij hebben het aangepaste fiatteringskader 2013 goedgekeurd, naar aanleiding van de evaluatie van het bestaande fiatteringskader door de hoofddirectie. Ook zijn de toprisico s voor Rabo Vastgoedgroep in de raad besproken. Voorts is het productgoedkeuringsbeleid van Rabo Vastgoedgroep goedgekeurd. De voortgang van de meest risicovolle projecten van MAB Development is diverse malen aan de orde geweest. In december 2012 zijn de aandelen van een partner in een aantal van deze projecten overgenomen. De raad van commissarissen beoordeelt de leden van de hoofddirectie op basis van een performancecontract, waarin onder meer de strategische doelstellingen van de onder neming zijn verwerkt. De beloning wordt vastgesteld op basis van de gerealiseerde doelen in het performancecontract. Tijdens het verslagjaar is de voorzitter van de hoofddirectie, de heer J.A.M. van der Linden, afgetreden wegens zijn benoeming in de raad van bestuur van Rabobank Nederland. Het voorzitterschap wordt tijdelijk waargenomen door de heer P.C. Keur. In 2012 is gedurende het jaar een aantal keer gesproken over beloning en het voor Rabo Vastgoedgroep geldende beloningsbeleid. Behalve het jaarlijks terugkerende remuneratieproces is ook gesproken over de aanpassing van het beloningsbeleid in het kader van de CRD-III-richtlijn. In het Groepsbreed Belonings beleid voor de Rabobank Groep zijn de spelregels op basis van de CRD-III-richtlijn verwerkt en ook voor Rabo Vastgoedgroep door de raad van commissarissen vastgesteld. In dit kader zijn door de raad van commissarissen ook de specifieke doelgroepen (Identified Staff en Monitoringfuncties) voor Rabo Vastgoedgroep bepaald.

17 15 Meer specifiek is in de raad van commissarissen gesproken over het beloningsbeleid voor het senior management. In 2012 is voor de top van Rabo Vastgoedgroep een nieuw beloningsbeleid ontwikkeld, met het voornemen dit in 2013 in te voeren. De raad van commissarissen onderkent het belang van doorstroming van medewerkers naar de hogere posities binnen de onderneming. In het bijzijn van de hoofddirectie en het hoofd Human Resources Rabo Vastgoedgroep heeft een review plaatsgevonden van het beleid voor management development. In het kader van permanente educatie hebben we ons samen met de hoofddirectie uitgebreid laten informeren over een zorgvuldige productontwikkeling. In 2012 heeft de raad haar eigen functioneren geëvalueerd en daarbij zijn enkele onderwerpen benoemd waaraan we nader aandacht wensen te besteden. Voor de onderneming is 2012 een moeilijk jaar geweest. De vooruitzichten voor 2013 zijn zodanig, dat het wederom een uitdagend jaar wordt. De hoofddirectie en de medewerkers staan derhalve voor de taak om de onderneming door de huidige economische moeilijke omstandigheden te leiden. Wij hebben er alle vertrouwen in dat zij hierin zullen slagen. Hoevelaken, 10 april 2013 Raad van commissarissen L.C. Brinkman, voorzitter S.N. Schat, vicevoorzitter J.G. Blokhuis L.M.J. van Halderen Samenstelling van de raad van commissarissen in het verslagjaar met personalia, hoofd- en nevenfuncties L.C. (Elco) Brinkman, voorzitter (1948, Nederlandse nationaliteit) Commissaris sinds: 2007 Huidige zittingstermijn: Hoofdfunctie: voorzitter Bouwend Nederland Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Algemene Pensioen Groep vicevoorzitter VNO-NCW fractievoorzitter CDA in de Eerste Kamer lid raad van commissarissen Van Nieuwpoort lid raad van commissarissen BMC lid raad van commissarissen Movares S.N. (Sipko) Schat, vicevoorzitter (1960, Nederlandse nationaliteit) Commissaris sinds: 2007 Huidige zittingstermijn: Hoofdfunctie: lid raad van bestuur van Rabobank Nederland Overige bestuursfuncties: Paris Orléans (Rothschild) J. Safra Sarasin Holding Externe functies namens de Rabobank Groep: Euronext lid dagelijks bestuur VNO-NCW J.G. (Jaap) Blokhuis (1958, Nederlandse nationaliteit) Commissaris sinds: 2010 Huidige zittingstermijn: Hoofdfunctie: tot 1 februari 2012: Redevco (tot 1 november 2011 CEO) Nevenfuncties: raad van toezicht NRW raad van commissarissen Corio L.M.J. (Ludo) van Halderen (1946, Nederlandse nationaliteit) Commissaris sinds: 2009 Huidige zittingstermijn: Hoofdfunctie: toezichthoudende en adviserende functies Commissaris: Rabobank IJsseldelta Draka Holding Van Gelder Groep Brink Groep Smit Transformatoren Wavin Lid raad van advies: Moroccan Dutch Leadership Institute Milieuraad gemeente Amsterdam Lid van bestuur: Ondersteuningsstichting Bachvereniging Introdans voorzitter Kameroperahuis

18 16 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Verslag van de hoofddirectie Rabo Vastgoedgroep in 2012 De crisis in de vastgoedsector heeft ook zijn impact op de resultaten van Rabo Vastgoed groep. In 2012 heeft Rabo Vastgoedgroep een negatief resultaat laten zien. Het verlies is uitgekomen op netto 113 miljoen. Gecorrigeerd voor afwaarderingen op vastgoed en waardeveranderingen van vorderingen was het onderliggende resultaat evenwel vergelijkbaar met eerdere jaren. FGH Bank liet ruimschoots zwarte cijfers zien. Rabo Vastgoedgroep verstevigde haar positie als vastgoedexpertisecentrum van de Rabobank Groep. Het aantal woningtransacties dat Bouwfonds Property Development in 2012 realiseerde lag 22% lager dan in Er werden woningtransacties gerealiseerd, tegenover in De daling is voornamelijk toe te rekenen aan de woningmarktomstandigheden in Nederland en Frankrijk. Het aantal transacties lag hier 30% lager dan in In het buitenland bleef de daling beperkt tot 15%. In de slechte markt voor ontwikkeling van commercieel vastgoed daalde de productie bij MAB Development tot 218 miljoen; 19% lager dan in De kredietportefeuille van FGH Bank bleef stabiel op 19,2 miljard. Het beheerd vermogen van Bouwfonds REIM daalde met 7% naar 5,5 miljard. De aanhoudend slechte marktomstandig heden waren dan ook aanleiding om te reorganiseren. Dit leidde tot een personeelsreductie bij de onderdelen Bouwfonds Ontwikkeling, MAB Development, Bouwfonds REIM en het Bestuurscentrum. Visie en strategie Algemeen Als gedreven vastgoedonderneming de ambities van klanten mogelijk maken op het gebied van wonen, werken, winkelen en recreëren: dat is de missie van Rabo Vastgoedgroep. Onze ambitie is om de meest logische partner in vastgoed te zijn. Dat kunnen we zijn, omdat we de wensen van onze particuliere en zakelijke klanten centraal stellen. We hebben de vastgoed kennis in huis, beschikken over een sterk netwerk en staan bekend als een transparante en duurzame vastgoedonderneming. Als vastgoedexpertisecentrum van de Rabobank Groep beschikken wij bovendien over financiële slagkracht. Bij het realiseren van onze ambitie hanteren wij twee randvoorwaarden: het realiseren van een voor risico gecorrigeerd passend rendement voor onze aandeelhouder en een versteviging van onze sterke nationale en internationale marktposities, met een beheerste groei van de activiteiten in Frankrijk en Duitsland. Ontwikkeling Bouwfonds Property Development bezit een sterk ruimtelijk en regionaal gediversifieerde projectenportefeuille die een solide basis biedt voor de productie van de komende jaren. De ambitie is om het kwantitatief marktleiderschap in Nederland te behouden en het kwalitatief leiderschap te versterken. Daarvoor wordt verder geïnvesteerd in de samenwerking met andere onderdelen van de Rabobank Groep. In Nederland is de organisatie aangepast aan de moeilijke marktomstandigheden. De groei moet komen uit Frankrijk en Duitsland: het streven is een top 5-positie in deze markten en er wordt geïnvesteerd in uitbreiding van de marktgebieden. De focus ligt hierbij op economisch sterke stedelijke regio s. De activiteiten in andere Europese landen worden gefaseerd afgebouwd. De markt voor commercieel vastgoed in West-Europa verandert van een uitbreidings- naar een herontwikkelingsmarkt. MAB Development richt zich dan ook vooral op herontwikkelings kansen in de sterke binnenstedelijke gebieden in de thuismarkten Nederland, Frankrijk en Duitsland. Binnen multifunctionele projecten ligt het accent met name op winkels (retail).

19 17 Financiering Voor FGH Bank is het belangrijk om zo dicht mogelijk bij de klant te blijven en dat betreft zowel de externe als de interne vastgoedklanten, zoals de lokale Rabobanken en onderdelen van de Rabobank Groep. FGH Bank heeft een grote financieringsportefeuille en het beheer daarvan is van groot belang. Met de inbreng van specifieke vastgoedexpertise levert FGH Bank toegevoegde waarde aan de lokale banken en de Rabobank Groep. Bijvoorbeeld in het ondersteunen van de vastgoed(financierings)portefeuille van de Rabobank Groep. FGH Bank neemt haar verantwoordelijkheid richting marktpartijen en groepsonderdelen van de Rabobank, maar ook richting toezichthouders. Uiteindelijk draait het om marktverantwoordelijkheid en beheerintensiteit. FGH Bank heeft sinds jaar en dag een eigen taxatieafdeling in huis; dat garandeert een onafhankelijke positie. FGH Bank blijft zich in sterke mate richten op de Nederlandse markt en staat in deze moeilijke markt nog steeds open voor goede vastgoedfinancieringsproposities van bestaande relaties. Investment Management De focus van Bouwfonds REIM ligt vooral op het aanbieden van vastgoedbeleggingsproducten met een relatief laag risicoprofiel aan beleggers in Nederland, Duitsland en Frankrijk. Steeds meer institutionele beleggers kiezen nadrukkelijk voor duurzaam beleggen. In overleg met de beleggers wil Bouwfonds REIM de komende jaren haar portefeuilles verduurzamen. Bij nieuwe fondsen geldt duurzaamheid als uitgangspunt. Beheer Maatschappelijke Fondsen Samenwerking tussen publieke en private partijen is van groot belang in de complexe markt voor ruimtelijke investeringen, juist in deze tijd. De fondsen die worden gefaciliteerd door Fondsenbeheer Nederland helpen overheden en andere investeerders in ruimtelijke kwaliteit hun doelen te verwezenlijken door middel van innovatieve kracht, financieringscapaciteit en ondernemerschap. In een bedrijfsmatige en effectief georganiseerde werkorganisatie kunnen de fondsen samenwerken met elkaar en met stakeholders. Mede daardoor is in 2012 veel geïnvesteerd in de restauratie en herbestemming van monumentaal erfgoed, konden kopers van woningen worden geholpen met startersleningen en werden ondanks forse bezuinigingen duurzame investeringen gedaan in natuur, bos en landschap. Ondernemingsbeleid Besturingsmodel Rabo Vastgoedgroep wordt bestuurd door de hoofddirectie. Die bestaat uit de voorzitter, de Chief Financial & Risk Officer (CFRO) en de directievoorzitters van de vier divisies. Eén van hen is vicevoorzitter. De leden van de hoofddirectie zijn collectief verantwoordelijk voor de besturing van Rabo Vastgoedgroep, de algemene zaken van de onderneming en de divisies. Dit houdt onder meer in dat de hoofddirectie een gezamenlijke visie uitdraagt, het beleid en de strategie per divisie vaststelt en de risico s van grote businessvoorstellen beoordeelt. De raad van commissarissen houdt toezicht op de hoofddirectie. Aandeelhouder Rabobank Nederland benoemt zowel de hoofddirectie als de raad van commissarissen.

20 18 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Vastgoed staat in dienst van de eindgebruiker en moet bijdragen aan de kwaliteit van de samenleving in het heden en in de toekomst. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) betekent voor Rabo Vastgoedgroep: actief zijn met duurzaam vastgoed integer ondernemen verantwoorde bedrijfsvoering maatschappelijke betrokkenheid dat alles binnen een financieel verantwoorde huishouding. Evenals bij de Rabobank Groep wordt MVO geïntegreerd in de strategie en kernactiviteiten van Rabo Vastgoedgroep. Actief met duurzaam vastgoed De basis van het MVO-beleid bestaat uit duurzame vastgoeden gebiedsontwikkelingen. Daarbij wordt gekozen voor een integrale aanpak van de verschillende duurzaamheidsaspecten als energie, multifunctionaliteit, transformatie, mobiliteit en cultuurhistorie. Bouwfonds Property Development heeft in 2012 de campagne Daarom nieuwbouw gevoerd om consumenten te wijzen op energiebesparing bij nieuwbouw. Bij de nieuwbouwwoningen van Bouwfonds Property Development die al voldoen aan hoge eisen op het gebied van energiezuinigheid kan de consument met de zogenoemde Groene Kopers Keuzelijst kiezen uit verschillende additionele energiebesparende maatregelen. Het onderzoek 'naar de toekomst voorbereide woning' toonde aan dat slimme voorzieningen in huizen ervoor zorgen dat deze in de toekomst geoptimaliseerd kunnen worden ten aanzien van energieprestaties. MAB Development ontwikkelt voor de toekomst. Een goed voorbeeld daarvan is winkelcentrum De Heuvelgalerie in Eindhoven. Dit project is 20 jaar geleden door MAB Development opgeleverd en behaalde in 2012 het BREEAM-in-use certificaat Very Good, zonder additionele bouwkundige investeringen, die voor eenderde de score bepalen. Op de markt van commercieel vastgoed is BREEAM de standaard in duurzaamheid. MAB Development hanteert voor haar ontwikkelingen minimaal de BREEAM-score Good. Bij First Rotterdam is de score Excellent gerealiseerd. Aangezien duurzaamheid niet alleen de verantwoordelijkheid is van de ontwikkelaar, maar van alle betrokken partijen, werkt MAB Development steeds vaker met green lease in de huur contracten. Een deel van de verantwoordelijkheid voor duur zaam heid komt daardoor bij de huurder te liggen. De eind gebruiker bepaalt of de verwachte CO 2 -besparing ook uitkomt. FGH Bank heeft in 2012 een duurzaamheidsmodule ingevoerd om te inventariseren welke duurzaamheidslabels de objecten hebben die de bank in portefeuille heeft. Verder neemt FGH Bank actief deel aan de Kantorentop. Dit is een samenwerkings verband waarin gemeenten, provincies, het Rijk, beleggers, ontwikkelaars, gebruikers en vastgoedfinanciers overleggen op landelijk niveau over een doeltreffende aanpak van leegstaande kantoren. In juni 2012 hebben de partijen een convenant getekend om de leegstand in kantoren te bestrijden en een beter functionerende kantorenmarkt te stimuleren. De intentie is om uiterlijk medio 2013 met een actieplan te komen. FGH Bank heeft het Energie Convenant Utrecht ondertekend, met als doel om op een goede manier invulling te geven aan de rol van inspirerende koploper, zoals FGH Bank is toebedeeld door de gemeente Utrecht. Tot slot is FGH Bank partner van het Nationaal Renovatie Platform (NRP). Bouwfonds REIM streeft ernaar om de komende jaren haar bestaande portefeuille te verduurzamen. In de meer traditionele vastgoedsectoren levert Bouwfonds REIM als asset manager een belangrijke bijdrage aan de verduurzaming van de vastgoedvoorraad. Zo behaalde Bouwfonds REIM bij een recentelijk gehouden meting van de woningportefeuille in de Verenigde Staten, een score van 68%. Deze score geeft aan dat duurzaamheidsmaatregelen effectief zijn geweest. In de overige beleggingssectoren probeert Bouwfonds REIM een voortrekkersrol te vervullen. Conform de Food & Agri Principles van de Rabobank wordt geïnvesteerd in de landbouw in Midden-Europa. Lokale gemeenschappen worden ondersteund op het gebied van ondernemerschap en bij de oprichting van coöperaties, om het economisch en sociaal perspectief te verbeteren. Voor parkeergaragefondsen werkt Bouwfonds REIM samen met duurzame beheerders, zoals Q-Park. Verder is Bouwfonds REIM betrokken bij het overleg met Dutch Green Building Council (DGBC) over een BREEAM-NL certificering voor parkeergarages. Voor alle fondsen van Bouwfonds REIM geldt dat veel inspanning wordt geleverd om, waar mogelijk, aan te sluiten bij de GRESB en INREV standaarden voor het inzichtelijk maken van de resultaten op het gebied van duurzaamheid. Fondsenbeheer Nederland heeft als strategisch motto: investeren in ruimtelijke kwaliteit. De fondsen binnen Fondsenbeheer Nederland bieden een unieke mix van innovatieve kracht, financieringscapaciteit en ondernemerschap. Hiermee kunnen zij overheden en andere investeerders in ruimtelijke kwaliteit helpen hun doelen duurzaam te verwezenlijken, met name op het gebied van het gebouwde erfgoed, natuur en landschap. Integer ondernemen De nieuwe beleidsregel Integriteitsbeleid van De Nederlandsche Bank betreffende zakelijke vastgoedactiviteiten is in 2012 conform planning binnen Rabo Vastgoedgroep ingevoerd. Hiertoe zijn bij een aantal divisies integriteitsworkshops en dilemmatrainingen voor medewerkers gehouden. Verplichte deelname zorgt ervoor dat medewerkers zich bewuster worden van de Gedragscode van Rabo Vastgoedgroep en regelingen op het gebied van integriteit en gedrag van medewerkers. De Gedragscode sluit aan op die van de Rabobank Groep. Het vastleggen van alle relevante gegevens omtrent de transacties, waarbij Bouwfonds Ontwikkeling en MAB Development betrokken zijn, vormt een onderdeel van het Customer Due Diligence (CDD)-beleid. Dit biedt de externe en interne accountant de mogelijkheid om de transacties ook achteraf te toetsen op compliance met wettelijkheid en correctheid.

21 19 i Fondsenbeheer Nederland Fondsenbeheer Nederland maakt groei van fondsen mogelijk op het gebied van monumenten (Nationaal Restauratiefonds), volkshuisvesting (SVn), natuur (Nationaal Groenfonds), industrieel erfgoed (BOEi), agrarisch erfgoed (Boerderij en Landschap) en religieus erfgoed (Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed) alsmede natuurontwikkeling met duurzame energie (Klimaatlandschap Nederland). Eind 2012 bedroeg het totale balanstotaal van de fondsen tezamen miljoen. Eind 2011 was dit miljoen. Samenwerking met de Rabobank Het financieren van monumentaal vastgoed vereist gerichte expertise en grote betrokkenheid. Het Nationaal Restauratiefonds werkt daarom regelmatig samen met de Rabobank. Vaak blijkt dat monumentaal erfgoed alleen op die manier in stand gehouden kan worden. Zo werd het Nationaal Restauratiefonds betrokken bij de restauratie- en herbestemmingsopgave van GeoFort. Dit is een fort in Herwijnen, dat onderdeel uitmaakt van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Naast de restauratie financiering was ook een bedrijfsfinanciering noodzakelijk. Dat resulteerde in een gezamenlijke financiering met Rabobank Vijfheerenlanden. Een goede samenwerking en een gemeenschappelijke visie stonden garant voor een succesvolle financiering. Verantwoorde bedrijfsvoering De CO 2 -belasting van het energiegebruik wordt jaarlijks groepsbreed binnen de Rabobank Groep gecompenseerd, door de aanschaf van CO 2 -certificaten. Bij investeringen in apparatuur is nadrukkelijk gekeken naar besparingen op het gebied van energieverbruik. De huidige autoleaseregeling, die gebaseerd is op de energielabels A, B en C, wordt geëvalueerd en gewijzigd naar een systeem waarbij naar de werkelijke uitstoot wordt gekeken. Maatschappelijke betrokkenheid Rabo Vastgoedgroep wil ondernemen met oog voor morgen. Duurzaam ondernemen is dan ook op alle fronten in het beleid verweven. Rabo Vastgoedgroep is al jaren hoofdsponsor van de Open Monumentendag, één van de grootste culturele evenementen in Nederland, die de rijkdom van het Nederlands erfgoed viert. In 2012 bezochten ruim mensen de meer dan opengestelde monumenten. Maatschappelijke betrokkenheid wordt vormgegeven via de activiteiten van drie non-profit bedrijfsonderdelen: Fondsenbeheer Nederland voert het management over publiek/private maatschappelijke fondsen, die zich inzetten voor ruimtelijke kwaliteit in Nederland. Bouwfonds Cultuurfonds ondersteunt culturele projecten die een relatie hebben met de gebiedsontwikkelingen van Bouwfonds Ontwikkeling. Bouwfonds Kunststichting verzamelt, beheert en behoudt hedendaagse kunst ter verfraaiing van de werkomgeving.

22 20 Rabo Vastgoedgroep Jaarverslag 2012 Financieel beleid Financieel wil Rabo Vastgoedgroep, vanuit het perspectief om de klant goed te bedienen, een rendabele onderneming zijn met een evenwichtig risicoprofiel. In het performancecontract zijn strategische doelstellingen uitgewerkt, zowel voor Rabo Vastgoedgroep als geheel als voor de afzonderlijke divisies. Dit leidt tot strategische, operationele en financiële afspraken, gericht op waardecreatie. Daarbij wordt gestreefd naar een voor de aandeelhouder passend voor risico gecorrigeerd rendement op het geïnvesteerde vermogen. Risicobeheersing Rabo Vastgoedgroep heeft nadrukkelijk aandacht voor de beheersing van haar vastgoedposities en haar organisatie. Voortschrijdend inzicht en externe invloeden zoals negatieve marktomstandigheden en wet- en regelgeving leiden tot een aanscherping van bestaande processen en procedures. Waar nodig stuurt Rabo Vastgoedgroep processen bij. Nieuwe en bestaande posities worden getoetst aan een stelsel van limieten dat is vastgelegd in een risicobereid heidsverklaring. Markt- en kredietrisico dat wordt aangegaan, wordt ter goedkeuring behandeld via een gelaagde fiatteringsstructuur. Het Balans- en Risico management Comité (BRMC) ziet toe op balans- en marktrisico s op portefeuilleniveau. Ook operationeel risico- en kapitaalmanagement staan bij het BRMC op de agenda. Het comité, dat maandelijks bijeenkomt, bestaat uit de CFRO van Rabo Vastgoedgroep en de financieel directeuren van de divisies, aangevuld met treasurers, risicomanagers en controllers. In 2012 heeft Rabo Vastgoedgroep een productgoedkeuringsbeleid ingevoerd. Nieuwe producten worden voor marktintroductie getoetst op onder meer klantbelang, operationeel risico en reputatierisico. Ook bestaande producten worden op deze risico s beoordeeld. Het gefaseerd ingevoerde Business Control Framework maakt de belangrijkste risico s inzichtelijk en toetst de effectiviteit van de daarbij behorende beheersingsmaatregelen. Waardering Rabo Vastgoedgroep waardeert de grondpositie, onderhanden werk en gereed product tegen kostprijs verminderd met noodzakelijk geachte waardeverminderingen. Jaarlijks wordt getoetst of er indicaties zijn voor mogelijke waardedalingen die kunnen leiden tot het aanpassen van de boekwaarde. De vastgoedbeleggingen worden gewaardeerd tegen de reële waarde; de meest waarschijnlijke prijs die redelijkerwijs per balansdatum in de markt kan worden verkregen. Voor de bepaling van de waarde van grote en risicovolle projecten wordt periodiek gebruikgemaakt van onafhankelijke taxateurs. De uitstaande financieringen van Rabo Vastgoedgroep worden minimaal jaarlijks gereviseerd, waarbij een oordeel wordt gevormd over de waarde. Kredieten die een waardeverandering hebben ondergaan, worden afgeschreven tot de realiseerbare opbrengstwaarde. De waarderingsprocessen binnen Rabo Vastgoedgroep zijn prudent van opzet, waarbij rekening is gehouden met aanbevelingen vanuit toezichthouders en beroepsorganisaties. Impact crisis op Rabo Vastgoedgroep De crisis laat diepe sporen na in de vastgoedmarkt. Voor de risicobeheersing binnen Rabo Vastgoedgroep heeft dit gezorgd voor veranderingen binnen het risicodomein. Jaarlijks wordt het risicomanagementbeleid geëvalueerd. Er is een gedetailleerd Risk Appetite Statement geformuleerd. Naast de gebruikelijke periodieke revisie van kredieten, reviseert Rabo Vastgoedgroep ook haar ontwikkelprojecten, (vastgoed)beleggingen en samenwerkingspartners. De grondportefeuille is geclassificeerd en gewaardeerd op basis van verwacht ontwikkelingspotentieel. Rabo Vastgoedgroep heeft door deze maatregelen goed zicht op de risico s, maar ook in de kansen. Zij fungeert in deze

23 21 crisis als het vastgoedexpertisecentrum van aandeelhouder Rabobank, die zorgt voor de financiële stabiliteit. Meer informatie over risicobeheersing, waaronder het gebruik van financiële instrumenten, is opgenomen in de risicoparagraaf van de jaarrekening op pagina 104. Compliance Rabo Vastgoedgroep kent een onafhankelijke complianceorganisatie, bestaande uit een centrale compliancefunctie met decentraal per divisie een Compliance Officer. De centrale compliancefunctie heeft een functionele lijn naar de decentrale Compliance Officers, zoals het Directoraat Toezicht Rabobank Nederland een functionele lijn heeft naar de centrale compliancefunctie van Rabo Vastgoedgroep. Het hoofd Compliance Rabo Vastgoedgroep rapporteert aan de voorzitter van de hoofddirectie en aan de raad van commissarissen. Alle activiteiten van Rabo Vastgoedgroep dienen te voldoen aan (financieel toezicht) wet- en regelgeving, integriteit, maatschappelijk geaccepteerde normen en waarden en de specifieke normen en waarden van de Rabobank Groep. Van medewerkers wordt verwacht dat zij bij hun activiteiten integer en professioneel handelen, verantwoordelijkheid nemen en een integere belangenafweging maken. Integriteit is een mindset en een belangrijk onderdeel van de cultuur van de organisatie. Rabo Vastgoedgroep werkt met een Gedragscode waarin onder andere een klokkenluiderregeling is opgenomen. De Gedragscode wordt periodiek geëvalueerd en waar nodig aangepast. Jaarlijks wordt medewerkers gevraagd om te bevestigen dat zij de Gedragscode hebben nageleefd. van de Gedragscode plaatsgevonden en is de inhoud van een aantal regelingen uit de Gedragscode geëvalueerd. Er is in dit traject intensief samengewerkt met een afvaardiging van de Gemeenschappelijke Ondernemingsraad zodat ook de signalen en suggesties van medewerkers zijn meegenomen. Daarnaast was het noodzakelijk de Gedragscode te laten aansluiten op nieuwe wet- en regelgeving en de veranderende omgeving. Zowel de raad van commissarissen als de Gemeenschappelijke Ondernemingsraad heeft ingestemd met de herijking van de huidige Gedragscode. De nieuwe herijkte Gedragscode is per 1 januari 2013 van kracht. Periodiek wordt ook het integriteits- en complianceklimaat onder medewerkers onderzocht. De afdeling Compliance van Rabo Vastgoedgroep stelt periodiek via risicoanalyse vast of de geldende beheersmaatregelen de risico s adequaat afdekken. Incidenten kunnen zich voordoen, bijvoorbeeld doordat individuele medewerkers zich niet houden aan regels en voorschriften. Bij gesignaleerde (vermoedens van) onregelmatigheden, neemt Rabo Vastgoedgroep op gepaste wijze maatregelen. In zijn algemeenheid, maar in het bijzonder in het huidige economische klimaat, geldt dat ondernemingen kwetsbaarder zijn geworden voor risico s ten aanzien van compliance en integriteit. Daar is Rabo Vastgoedgroep zich terdege van bewust en handelt daarnaar. Herijking Gedragscode Om de Gedragscode actueel te houden en zo veel mogelijk toe te snijden op de dagelijkse praktijk heeft in 2012 een herijking