Monitoren van voorzieningszekerheid

Transcriptie

1 Technische Universiteit Delft Faculteit Techniek, Bestuur en Management Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Michiel van Werven Augustus 2003

2 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Onderwerp: Auteur: Bedrijf: Universiteit: Begeleiders: Opleiding Monitoren van de voorzieningszekerheid in de elektriciteitsmarkt met behulp van indicatoren Michiel J.N. van Werven ECN, Beleidsstudies, Gas- en elektriciteitsmarkten Technische Universiteit Delft, Faculteit Techniek, Bestuur & Management, Sectie Economie van Infrastructuren Dr. Rolf W. Künneke (TU Delft) Ir. Laurens J. de Vries (TU Delft) Ir. Martin J.J. Scheepers (ECN) Technische Bestuurskunde, TU Delft Datum: Augustus 2003 Beleidsstudies Gas- en elektriciteitsmarkten

3 Summary Summary Introduction With the introduction of the market mechanism in the electricity sector the decision process on future power plants that have to ensure long-term availability and reliability of power supply has completely changed. One of the points of departure of the 1998 Electricity Law is that production of electricity should be left to the open market. This entails that producers of electricity can deploy and decommission generation units at their own discretion. The Californian power crisis has shown that the open power market, a system that The Netherlands is trying hard to realise, does not necessarily lead to satisfactory results. The security of supply goes hand in hand with a short-term and a long-term aspect. The short-term aspect has to do with the power grids reliability, while the long-term aspect is linked to investing in adequate generating capacity. This thesis examines the latter: the long-term system adequacy 1. Inadequate security of supply can, physically speaking, result in electricity shortages and, consequentially, service interruptions and, on a financial level, result in continuously high and fluctuating [prices]. This thesis will look into the question what information is necessary in order to obtain a clear view of the security of supply and how to translate this to reliable indicators. The Ministry of Economic Affairs has been chosen as the so-called problem-owner : the point of view from which this investigation has been made. The system of monitoring can have a supporting function in the government s regulatory role. Primary target of this investigation is to find out if it is at all possible to find qualitative indicators that, in the present open-market system, can pinpoint the level of security of supply and can be used to read changes in this level of security of supply. Underlying goal is to determine if the government s policy (which has resulted in the present open market system) leads to a desirable situation with regards to security of supply. The thesis statement of this investigation goes as follows: Is it possible to identify a set of indicators that can be used to determine the level of security of supply in the present liberalised electricity market? In order to come up with a satisfactory answer to this question, it has been divided into a number of sub-questions: 1. Identify the definitions of security of supply and identify the ways in which power cuts influence society; 2. Determine the shape of the present liberalised electricity market and the ways in which the past system ( ) has been influenced by liberalisation; 3. Identify potential problems of the liberalised electricity market with regards to security of supply; 4. With regards to security of supply, and based on the aforementioned issues, which indicators can be identified; 5. Identify the preconditions to which the indicators must conform and the consequences thereof with regards to the usability and validity of indicators that were identified beforehand; 6. Delineate the different parties sentiments with regards to the thesis statement and the determined indicators. Security of supply In this thesis, security of supply is defined as the level of security with regards to supply of electricity, determined by investments in and availability of adequate production 1 There are many different terms that point towards security of supply or derivatives thereof (among other things reliability and generation adequacy). This summary uses the term security of supply, which entails long term system adequacy, in the thesis defined as follows: The level of security with regards to supply of electricity, determined by investments in and availability of adequate production capacity. III

4 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? capacity. It is unclear whether the security of supply can be adequately guaranteed in the new situation. In modern society, a reliably supply of electricity is of vital importance. One would be hard put to find a sector that is, at any moment, as essential to all other economic and social activities than the supply of power. Electricity is vital to people, animals, environment and immaterial wellbeing in The Netherlands. Loss of power will quickly lead to an emergency situation and will, in the long run, adversely effect society. This is partly caused by the fact that the electricity sector does not have any buffer at its disposal, as the storing of electricity is not economically viable. Therefore, within a few hours of its occurrence, a power failure will have serious repercussions for society. Furthermore, electricity is vital in incident control systems that ensure normal conditions and contain crises. Power loss resulting from inadequate production capacity is relatively long term and can cause severe societal problems, can negatively influence systems of infrastructure and can lead to great economic damage. A reliable supply of electricity, therefore, is a very important precondition. Design of electricity market Problems with security of supply Because of two characteristics of electricity, namely that large-scale storing of electricity is not possible and that the product s price-elasticity is very small, the electricity market differs from other markets in a number of ways. Large-scale storing of electricity is, except in the guise of hydraulic power, commercially speaking impossible. When, because of a shortage (or surplus) of supplied electricity, demand and supply are imbalanced, the integrity of the whole system is endangered, resulting in possible widespread service interruptions. This means that supply is to respond instantaneously to changes in demand. Apart from this, in order to guarantee security of supply, it is necessary to retain a certain capacity margin in electricity production. A second characteristic of electricity is that the short-term price-elasticity of demand is extremely low. This entails that a change in price of electricity hardly has any influence on demand. Furthermore, the producers price-elasticity, i.e. the price-elasticity of supply, is, during peak demand, very low on the short term. Before 1998, the electricity market s greatest bottleneck was the lack of incentive for efficiency. Because of the cost-plus principle, the electricity sector, which was unhampered by any form of competition, was hardly costefficient. Apart from this, co-ordination between production and consumer needs was lacking, and the contemporary market system led to a disproportionate growth of distributed generation. In comparison with the situation before 1998, the current market system has changed from a strongly supply-oriented, to a far more demand-oriented market. Co-ordination between demand and supply is no longer based on planning but on contracts. Moreover, production is unregulated and competition has been introduced to the network. The DTe plays the part of independent supervisory organ, distribution companies have been split into network and supply companies, TenneT has been allotted the function of nation-wide Transmission System Operator and all parties, except small users of grey power, are free in their choice of energy supplier. Because of the specifics of electricity, a number of mechanisms that is useful in gearing supply and demand are unavailable for the electricity market. As a result, electricity prices can fluctuate enormously. The buffering mechanism that can suppress these fluctuations is missing. Especially in times of peak demand, when both demand and supply curve have a steep trajectory, a small change in demand will lead to great fluctuations of price. Apart from this, it could happen that the market does not clear at all: There simply is not enough generating capacity available to meet demand. Economic theory points out that there are well-founded reasons to assume that the liberalised electricity market will, left to its own devises in the current conditions, fail to attain a favourable level of security of supply. In theory, periodic price spikes should provide optimal investment incentives in an energyonly market, but in reality, this incentive is insufficient. The theoretic, socially speaking optimal investment equilibrium is easily disrupted by a variety of factors, resulting in potentially insufficient investing in capacity, which would endanger security of supply. Price restrictions, imperfect information, a lack of transparency, regulatory uncertainty, obstacles to obtaining the necessary permits and risk adverse strategy are among these factors. Furthermore, there is the plausibility of the emergence of market power. Because IV

5 Summary of the inelastic demand, a small withholding of generating capacity in a period of slim capacity margin or shortages lead to severe increases in price. In this case, even a small market share can result in enough market power to enable the producer to manipulate prices by withholding a small amount of generating capacity. In addition to this, investment cycles may occur. A fundamental cause of investment cycles is, apart form the capital-intensive nature of the market, the long time lapse between the decision to build new production capacity and the moment this capacity actually becomes available for the generation of electricity. Finally, because the product has the nature of a collective goods, individual clients cannot purchase security of service, which means that producers do not have any incentive to offer it. These conclusions make an adequate monitoring system indispensable for the open market. Indicators Appreciation of indicators Monitoring with the use of indicators can provide insight as to the question whether or not the market can, in and of itself, generate a satisfactory amount of security of supply. In order to get a clear view of the electricity market and to be able to comprehensively arrange indicators, this thesis uses an abstract model of the electricity market that consists of a demand-, supply- and matching subdivision. Apart from this scheme, separate room is provided for the aspect of time. This consists of three approaches: an ex-post-approach (trend-based analysis), based on historic data, and two ex-ante approaches, which, respectively, provide prognoses for zero to two years and two to seven years, and are based on existing planning and prognosis. The thesis incorporates a figure that shows an overview of indicators, and that is assembled from information Electricity system Ex-post : trend-based analysis ex-ante: 0-2 years Supply Matching Demand ex-ante: 2-7 years Consequences for society gleaned from interviews with market parties. The physical electricity system, which used to be the centre of attention, is part of the supply side of the electricity market. It incorporates indicators such as up-and running production capacity, investments in generation units, the gradation in age of the production system and cross-border grids. Analysing the matching and demand subdivisions results in an innovative view on monitoring the security of supply. The demand part is concerned, apart from with the demand for electricity itself, with, among others, interruptible contracts and the shares of auto-production and back-up facilities. The matching subdivision deals with spare capacity, forward contracts, import contracts and electricity prices. Market imperfections and their (negative) bearing on the market mechanism are also part of this subdivision, but are beyond the scope of this thesis. This thesis gives an overview of indicators, their unities and the sources that may be consulted for the necessary data. Criteria which may be put to use in evaluating indicators are the validity of the indicator (i.e. the level of security that a mutation of a given indicator entails a corroborating change in security of supply), the availability and reliability of necessary data and timeliness. In addition to the set of indicators, the supplementary criteria of completeness and cover of the problem field and the diversity of the necessary data have been taken into account. None of the indicators gets a perfect score on all of these criteria. The use of more (different) indicators contributes to the creation of a better and more reliable view on the security of supply: monitoring becomes more robust. Indicators (in the set) that have been regarded in their mutual coherence provide a more comprehensive view of security of supply than would be the case with individual indicators regarded in isolation. As the saying goes: two plus two equals five. It is of great importance to the set that the indicators are regarded in connection with one another, and that underlying causes for a changing indicator are analysed before formulating conclusions. The thesis incorporates a figure that reflects the selected set of indicators. V

6 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Conclusions and recommendations In order to come up with a satisfactory solution to the main question, the thesis has dealt with the six aforementioned sub-questions. The result is that it is possible to devise a set of indicators that can, indeed, indicate the level of security of supply in the current liberalised electricity market. This thesis has provided an initial impetus to this notion. It is important to remark, however, that no single indicator gets full marks on all given criteria of evaluation. The presented analytical model does provide a useful framework, but the specific implementation of specific indicators remains problematic. If and when, theoretically speaking, all necessary information is available, the set of indicators offers a reliable instrument with which to monitor the security of supply. However, because not all necessary data are on hand, it remains to be seen to what extent monitoring is reliable and all-encompassing. The final answer to the main thesis statement, therefore, is as follows: Through the use of - various indicators, - based on different, indispensable data, - analysed in mutual coherence, - distributed over the subdivisions of supply, demand and matching, - both ex-post and ex-ante, one can obtain an optimal level with regards to a reliable and timely monitoring of the level of security of supply in the current liberalised electricity market. VI

7 Samenvatting Samenvatting Inleiding Met de introductie van marktwerking in de elektriciteitssector is de besluitvorming over nieuw te bouwen centrales, die de zekerheid op langere termijn moeten waarborgen, grondig veranderd. Eén van de uitgangspunten van de Elektriciteitswet 1998 is dat de productie van elektriciteit aan de markt overgelaten wordt. Dit betekent dat producenten naar eigen inzicht opwekkingseenheden in en uit bedrijf kunnen nemen. De stroomcrisis in Californië heeft laten zien dat een geliberaliseerde markt, waar Nederland op dit moment in volle gang naar toe werkt, niet per definitie tot gewenste resultaten leidt. De zekerheid van de elektriciteitsvoorziening kent een korte en een lange termijn aspect. Het korte termijn aspect heeft met name betrekking op de betrouwbaarheid van de netten (leveringszekerheid), het lange termijn aspect heeft te maken met investeringen in voldoende productiecapaciteit (voorzieningszekerheid). Gevolgen van een onvoldoende mate van voorzieningszekerheid kunnen fysiek van aard zijn (stroomuitval) en financieel (aanhoudend hoge en schommelende prijzen). Deze scriptie gaat in op de vraag welke informatie nodig is om een goed beeld te krijgen van de voorzieningszekerheid en hoe dit is te vertalen naar (betrouwbare) indicatoren. Als probleemeigenaar is in dit onderzoek gekozen voor het Ministerie van Economisch Zaken, waarbij het monitoringssysteem ter ondersteuning kan dienen voor de regierol van de overheid. Het primaire doel van het onderzoek is aan te geven of het mogelijk is (kwalitatieve) indicatoren te vinden waarmee in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven en waaraan de veranderingen in de voorzieningszekerheid kunnen worden afgemeten. Het achterliggende doel is te kunnen bepalen of het door de overheid gevoerde beleid (met als resultaat de huidige marktordening) leidt tot een gewenste situatie met betrekking tot de voorzieningszekerheid. Het monitoringssysteem kan de effectiviteit van eventuele maatregelen beoordelen. Bovendien kan de monitoring bijdragen tot transparantie in de markt doordat meer inzicht verkregen wordt in de ontwikkeling van de voorzieningszekerheid. De vraagstelling die de basis vormt van dit onderzoek luidt als volgt: Is het mogelijk (een set) indicatoren te identificeren waarmee de mate van voorzieningszekerheid in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt kan worden aangegeven? Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden is deze gesplitst in een aantal deelvragen: 1. Wat zijn definities van leverings- en voorzieningszekerheid en wat zijn gevolgen van stroomuitval voor de maatschappij? 2. Hoe is de huidige, geliberaliseerde elektriciteitsmarkt vormgegeven en in welke opzichten is de vroegere markt ( ) door de liberalisering veranderd? 3. Wat zijn in de geliberaliseerde elektriciteitsmarkt (mogelijke) problemen en ontwikkelingen met betrekking tot de voorzieningszekerheid? 4. Welke indicatoren waarmee de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven, kunnen, uitgaande van de eerder geschetste problematiek, geïdentificeerd worden? 5. Aan welke (rand)voorwaarden moeten de indicatoren voldoen en welke consequenties heeft dat voor de bruikbaarheid en de validiteit van de eerder geïdentificeerde indicatoren? 6. Hoe kijken marktpartijen aan tegen de gegeven probleemstelling en gevonden indicatoren? Leverings- en voorzieningszekerheid Het begrip leveringszekerheid, dat in de scriptie overigens buiten beschouwing wordt gelaten, heeft betrekking op de zekerheid van elektriciteitslevering op de korte termijn. Het gaat hierbij vooral om de betrouwbaarheid van de netten. Voorzieningszekerheid VII

8 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? wordt in de scriptie gedefinieerd als de mate van zekerheid van de elektriciteitslevering, bepaald door investeringen in en het aanwezig zijn van voldoende productiecapaciteit. Onduidelijk is of de voorzieningszekerheid voldoende gewaarborgd is in de nieuwe situatie. Voor een moderne maatschappij is een betrouwbare elektriciteitsvoorziening van vitaal belang. Er is nauwelijks een sector te bedenken die op ieder moment zo essentieel is voor alle overige economische en sociale activiteiten als de stroomvoorziening. Elektriciteit is vitaal voor personen, dieren, milieu, economie en het immateriële welbevinden van Nederland. Uitval leidt snel tot een noodsituatie en heeft op langere termijn maatschappelijk gezien onverantwoorde, schadelijke gevolgen. Dit wordt mede veroorzaakt doordat in de elektriciteitssector geen voorraadbuffers bestaan (elektriciteit is niet commercieel haalbaar op te slaan), waardoor binnen enkele uren ernstige gevolgen voor de samenleving ontstaan. Bovendien speelt elektriciteit een onmisbare rol bij incidentbeheersingsmaatregelen om de normale omstandigheden te waarborgen, of om crises te beheersen. Een uitval als gevolg van een tekort aan productiecapaciteit is relatief langdurig en kan grote maatschappelijke gevolgen hebben, infrastructurele systemen beïnvloeden en leiden tot grote economische schade. Dientengevolge is een betrouwbare elektriciteitsvoorziening (maatschappelijk) zeer gewenst. Vormgeving elektriciteitsmarkt Problemen met de voorzieningszekerheid Twee kenmerkende eigenschappen van elektriciteit die maken dat de elektriciteitsmarkt in een aantal opzichten verschilt van markten in andere sectoren zijn dat grootschalige opslag niet mogelijk is en dat de prijselasticiteit erg klein is. Grootschalige opslag van elektriciteit is commercieel gezien niet mogelijk, behalve in de vorm van waterkracht. Als vraag en aanbod niet met elkaar in evenwicht zijn, door een tekort (of overschot) van aangeboden elektriciteit, loopt de integriteit van het gehele systeem gevaar waardoor de kans op wijdverspreide uitval ontstaat. Dit betekent dat de productieomvang aan de vraag moet worden aangepast en dat het noodzakelijk is om in de elektriciteitsproductie een zekere reservecapaciteit aan te houden om de voorzieningszekerheid te waarborgen. Een tweede kenmerkende eigenschap van elektriciteit is dat de korte termijn prijselasticiteit van de vraag naar elektriciteit extreem laag is. Dat betekent dat een verandering in de elektriciteitsprijs amper effect heeft op de vraag. Bovendien geldt dat ook voor de producenten de prijselasticiteit (van het aanbod) tijdens de piekvraag gering is op de korte termijn. Knelpunt in de elektriciteitsmarkt voor 1998 was onder andere dat er weinig prikkels bestonden voor efficiëntie. Door het cost-plus beginsel was de elektriciteitssector, niet gehinderd door enige vorm van concurrentie, weinig kostenbewust. Daarnaast bestond er weinig afstemming tussen de productie en de wensen van afnemers en leidde de toenmalige marktordening tot een overmatige groei van decentraal productievermogen. In vergelijking met de situatie vóór 1998 is de huidige marktordening veranderd van een sterk aanbodgestuurde naar een meer vraaggestuurde markt. Afstemming tussen vraag en aanbod vindt niet meer plaats op basis van een planning, maar via contracten. Verder is de productie vrij, is er concurrentie op het netwerk, houdt de DTe onafhankelijk toezicht, zijn distributiebedrijven gesplitst in een netwerkbedrijf en een leveringsbedrijf, is TenneT als landelijk netbeheerder aangewezen en zijn partijen, met uitzondering van de kleinverbruikers die grijze stroom afnemen, vrij in hun keuze van energieleverancier. De specifieke kenmerken van elektriciteit zorgen ervoor dat enkele mechanismen die helpen bij de afstemming tussen vraag en aanbod niet beschikbaar zijn in de elektriciteitsmarkt. Dat heeft tot gevolg dat elektriciteitsprijzen enorm kunnen fluctueren. Er is geen bufferende werking om prijsschommelingen als gevolg van vraagveranderingen te kunnen dempen. Zeker ten tijde van piekvraag, als naast de vraagcurve ook de aanbodcurve een stijl verloop heeft (inelastisch is), leidt een kleine verandering in de vraag tot grote schommelingen in de prijs. Daarnaast bestaat in deze situatie de kans dat de aanbodcurve en de vraagcurve elkaar in het geheel niet meer snijden: er is simpelweg niet genoeg opwekkingscapaciteit beschikbaar om aan de vraag te voldoen. Op basis van economische theorie zijn er gegronde redenen om te veronderstellen dat de geliberaliseerde elektriciteitsmarkt onder de huidige condities niet uit zichzelf tot een gewenste mate van voorzieningszekerheid komt. In theorie geven periodieke prijspieken een investeringssignaal af, maar in de praktijk is dit signaal onvoldoende. Het VIII

9 Samenvatting theoretische, maatschappelijk optimale investeringsevenwicht kan door diverse oorzaken makkelijk verstoord worden, waardoor de kans bestaat dat er te weinig geïnvesteerd wordt in productiecapaciteit en de voorzieningszekerheid in gevaar komt. Prijsrestricties, informatiegebreken (te weinig transparantie), onberekenbaar overheidsingrijpen, vergunningverlening en risico aversief gedrag zijn dergelijke oorzaken. Bovendien is het aannemelijk dat marktmacht kan ontstaan. Door de inelastische vraag leidt een kleine vermindering van het aanbod van elektriciteit in een periode van geringe reservecapaciteit of tekorten tot scherpe prijsstijgingen. In dat geval kan zelfs een klein marktaandeel al genoeg marktmacht opleveren om prijzen te manipuleren door enige productiecapaciteit achter te houden. Verder bestaat de kans op investeringscycli. Een fundamentele oorzaak van investeringscycli is, naast het kapitaalintensieve karakter van de markt, het lange tijdsinterval tussen de beslissing nieuwe productiecapaciteit te bouwen en het moment dat het daadwerkelijk beschikbaar komt voor elektriciteitsopwekking. Tot slot kunnen individuele afnemers door het collectieve goed karakter geen voorzieningszekerheid aankopen, waardoor producenten ook geen prikkel hebben om het aan te bieden. Een adequaat monitoringssysteem is op basis van deze bevindingen onmisbaar in de vrije markt. Indicatoren Waardering indicatoren Monitoring met behulp van indicatoren kan inzicht geven in de vraag of de markt uit zichzelf tot een voldoende mate van voorzieningszekerheid kan komen. Om een overzichtelijk beeld te krijgen van de elektriciteitsmarkt en om indicatoren inzichtelijk te kunnen ordenen, wordt in de scriptie uitgegaan van een abstract model van de elektriciteitsmarkt dat bestaat uit een aanbod- een vraag- en een afstemmingsgedeelte. Naast indeling in één van deze drie onderdelen, wordt tevens onderscheid gemaakt in een tijdsaspect. Er worden drie benaderingen ingevoegd: een ex-post benadering (trendmatige analyse) op basis van historische gegevens, en twee ex-ante benaderingen (respectievelijk nul tot twee jaar en twee tot zeven jaar vooruit kijkend) op basis van planningen en prognoses. In de scriptie is een figuur opgenomen dat een overzicht van indicatoren Elektriciteitssysteem Ex-post : trendmatig ex-ante: 0-2 jaar Aanbod Afstemming Vraag ex-ante: 2-7 jaar Gevolgen voor de samenleving toont en dat is opgesteld met informatie uit onder meer diverse gesprekken met marktpartijen. Het aanbodgedeelte van de elektriciteitsmarkt omvat het fysieke elektriciteitssysteem, waar voorheen de aandacht veelal op gericht was. Het gaat hierbij onder meer om indicatoren als de opgestelde productiecapaciteit, investeringen in opwekkingseenheden, de leeftijdsopbouw van het productiepark en de landsgrensoverschrijdende netverbindingen. Het beschouwen van het afstemmings- en het vraaggedeelte levert een vernieuwende kijk op het monitoren van de voorzieningszekerheid. Het vraaggedeelte richt zich, naast de elektriciteitsvraag zelf, op onder meer afschakelbare contracten en het aandeel autoproductie en back-upfaciliteiten. In deze scriptie zijn in het afstemmingsgedeelte zaken terug te vinden als de reservecapaciteit, forward contracten, importcontracten en elektriciteitsprijzen. Ook marktimperfecties en hun (negatieve) invloed op de werking van de markt behoren tot het afstemmingsgedeelte, maar deze worden in de scriptie verder buiten beschouwing gelaten. In de scriptie wordt een overzicht gegeven van indicatoren, hun eenheid en bronnen waar benodigde gegevens achterhaald zouden kunnen worden. Criteria waarop indicatoren beoordeeld kunnen worden zijn de validiteit van de indicator (de mate van zekerheid dat een verandering van de indicator een eenduidige veranderingsrichting in de voorzieningszekerheid aangeeft), de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de benodigde gegevens en de tijdigheid. Voor de set van indicatoren zijn als aanvullende criteria de volledigheid en dekking van het probleemveld en de diversiteit van de benodigde gegevens meegenomen. Geen enkele indicator scoort op alle IX

10 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? genoemde criteria perfect. Het gebruik van meer (verschillende) indicatoren draagt bij aan het vormen van een beter en betrouwbaarder beeld van de voorzieningszekerheid: de monitoring wordt robuuster. Indicatoren (in de set) die in onderlinge samenhang bekeken worden geven een beter beeld van de voorzieningszekerheid dan individuele indicatoren die los van elkaar bezien worden. Er geldt spreekwoordelijk dat één plus één geen twee, maar drie is. Voor de set is het van groot belang dat de indicatoren in samenhang met elkaar bekeken worden en dat achterliggende oorzaken van een verandering van een indicator geanalyseerd moeten worden, alvorens hier conclusies aan te verbinden. In de scriptie is een figuur opgenomen met daarin de set van geselecteerde indicatoren weergegeven. Conclusies en aanbevelingen Om de hoofdvraagstelling te beantwoorden zijn in de scriptie de zes genoemde deelvragen beantwoord. Concluderend kan gesteld worden dat het in principe mogelijk is een set indicatoren te vervaardigen waarmee de mate van voorzieningszekerheid in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt kan worden aangegeven. In deze scriptie is een eerste aanzet hiertoe gegeven. Kanttekening is dat geen enkele indicator perfect scoort op alle beoordelingscriteria. Het gepresenteerde analytische model biedt een goed raamwerk, maar de specifieke invulling met indicatoren is lastig. In het theoretische geval dat alle benodigde informatie beschikbaar is, biedt de indicatorset een betrouwbaar instrument om de voorzieningszekerheid te monitoren. Doordat niet alle benodigde gegevens voorhanden zijn, is het de vraag in hoeverre de monitoring volledig dekkend en betrouwbaar is. Het eindantwoord op de hoofdvraagstelling is daarom als volgt geformuleerd: Door gebruik te maken van - meerdere, - op verschillende benodigde gegevens gebaseerde, - in samenhang bekeken, - over de modeldelen aanbod, vraag en afstemming verspreide, - ex-post en ex-ante indicatoren, kan de set een optimaal niveau bereiken wat betreft een betrouwbare en tijdige monitoring van de mate van voorzieningszekerheid in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt. X

11 Voorwoord Voorwoord Begin januari 2003 startte mijn afstudeeronderzoek dat de bekroning moest worden op het afronden van twee studies. Verwachtingsvol mocht ik bij Energieonderzoek Centrum Nederland (businessunit Beleidsstudies, groep Gas- en elektriciteitsmarkten) mijn enthousiasme de vrije loop laten gaan in een onderzoek over de voorzieningszekerheid in de Nederlandse elektriciteitsmarkt. Enerzijds lichtelijk mistroostig door het vooruitzicht echt de laatste fase van mijn studententijd in te luiden en anderzijds vol geestdrift en goede voornemens om, met zeven jaar studeren als bagage, het beste uit mezelf naar boven te halen, begon ik de afstudeerperiode vol goede moed. Ik heb het als zeer leuk ervaren om vanaf het begin van het onderzoek langzaam maar zeker steeds meer geïnteresseerd te raken in en een bredere kennis op te doen over de elektriciteitsmarkt, een voor mij tot dan toe vrij onbekend onderwerp. Het uiteindelijke resultaat van zeven maanden werk ligt voor u. Zonder de hulp van een aantal personen zou het schrijven van de scriptie moeilijk, zo niet onmogelijk geweest zijn. Allereerst zou ik mijn drie begeleiders van harte willen bedanken. Vanuit de Universiteit nam Rolf Künneke zowel de rol van hoogleraar als die van eerste begeleider op zich. Ik heb vooral veel gehad aan zijn adviezen over de structuur van het verhaal en de methodiek van het onderzoek. Laurens de Vries, ook van de TU Delft en zelf bezig met een promotie over investeringsgedrag in geliberaliseerde elektriciteitsmarkten, was onmisbaar in het geven van inhoudelijke adviezen, met name wanneer discussies en onderwerpen een economische inslag hadden. Tot slot heeft Martin Scheepers, vanuit ECN, een zeer grote invloed gehad op het verloop van het onderzoek. Ik heb veel gehad aan zijn sturing en enorme kennis en ben blij dat hij mij de kans heeft gegeven binnen ECN mijn afstudeeronderzoek te verrichten. Vereerd en niet zonder trots kan ik melden dat ik recentelijk een aanbod van hem kreeg om te komen werken voor ECN, een kans die ik met beide handen aan zal grijpen. Naast mijn directe begeleiders ben ik nog een aantal mensen dank verschuldigd. Zonder de zowel inhoudelijke als ontspannende input die ik kreeg van mijn kamergenoten Fieke Rijkers, thans werkzaam bij de DTe, en Marcel Kaal, was mijn afstudeerperiode een stuk minder aangenaam geweest. Verder kan Philip Overkleeft ook dit keer niet in mijn dankbetuiging ontbreken, aangezien hij wederom onmisbaar is geweest voor een goede, Engelse vertaling van de samenvatting. Tot slot wil ik mijn ouders, roeiploeg, jaarclub, band en al mijn andere vrienden bedanken voor hun getoonde interesse en steun gedurende de laatste zeven maanden. En met toenaam nog Anne Schreuder die op de laatste dag, om 17:55 uur, nog papier voor de voorkant van de scriptie heeft gekocht. Ik ben blij dat ik zeven jaar studeren op deze manier kan afsluiten Veel leesplezier toegewenst, Michiel van Werven Amsterdam, augustus 2003 XI

12 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? XII

13 Inhoud Inhoud Summary Samenvatting Voorwoord V IX XIII 1 INLEIDING AANLEIDING...1 Maatschappelijke kwetsbaarheid...1 Introductie van marktwerking...1 Zekerheid van de stroomvoorziening KADER EN PERSPECTIEF...2 ECN Beleidsstudies...2 Probleemeigenaar...2 Benadering vanuit de klant DOELSTELLING EN VRAAGSTELLING...4 Doelstelling...4 Vraagstelling...4 Deelvragen THEORETISCH KADER...5 Economisch...5 Technisch...6 Beleidsmatig...6 Aanbod-, vraag- en afstemmingsmodel METHODE VAN ONDERZOEK EN HOOFDSTUKKENINDELING...7 Literatuurstudie...7 Interviews...7 Congressen, symposia en workshops...7 Hoofdstukkenindeling...8 Steekwoorden...8 Tekstbox LEVERINGS- EN VOORZIENINGSZEKERHEID INLEIDING...9 Deelvraag DEFINITIES LEVERINGS- EN VOORZIENINGSZEKERHEID...9 Reliability, adequacy en security...10 Onderscheid niet van belang...10 Leveringszekerheid...11 Voorzieningszekerheid...12 Focus onderzoek BELANG VAN ONGESTOORDE ELEKTRICITEITSLEVERING...13 Kwetsbaarheidsparadox...14 Gevolgen van een verstoring...14 Maatschappelijke gevolgen...14 Invloed op infrastructurele systemen...15 Economische schade...15 Enkele bedragen ter indicatie...16 Milieuschade...16 XV

14 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Bij tekort worden groepen afnemers afgeschakeld...16 Huidige betrouwbaarheid CONCLUSIE...17 Antwoord deelvraag Consequenties voor het identificeren van indicatoren...18 Verwoorden van vraag naar voorzieningszekerheid VORMGEVING ELEKTRICITEITSMARKT INLEIDING...21 Deelvraag Opslag elektriciteit commercieel niet mogelijk...21 Geringe prijselasticiteit DE ELEKTRICITEITSMARKT VOOR Aanbodgestuurd karakter, de Sep...22 Regionale monopolies voor distributiebedrijven...23 Afnemers...23 Cost-plus beginsel KNELPUNTEN OP DE ELEKTRICITEITSMARKT VOOR Weinig prikkels tot efficiëntie...23 Weinig afstemming tussen productie en wensen van afnemers...24 Overmatige groei van decentraal vermogen...24 Onvoldoende stimulering van duurzame elektriciteitsproductie...25 Aanleiding voor liberalisering ORDENING HUIDIGE, GELIBERALISEERDE ELEKTRICITEITSMARKT...26 Keuzevrijheid voor afnemers...26 Unbundling...27 Productie...27 Bakstenen...27 Transport...28 Levering...28 Oplossing van knelpunten voor CONCLUSIE...29 Antwoord deelvraag Consequenties voor het identificeren van indicatoren...30 Enige statistieken na liberalisering van de elektriciteitsmarkt PROBLEMEN MET DE VOORZIENINGSZEKERHEID...31 INLEIDING...31 Deelvraag Volatiele prijzen en kans op uitval...31 Energy-only market MARKTWERKING IN THEORIE...32 Neoklassieke theorie...32 Aanbod- en vraagcurve...32 Investeringsevenwicht vormt maatschappelijk optimum...33 Noodzakelijke prijspieken...33 Geringe prijselasticiteit en price cap...34 Verstoringen van het fragiele evenwicht MARKTFALEN...35 Prijsrestricties...35 Informatiegebreken...35 Onberekenbaar overheidsingrijpen...35 Vergunningverlening...36 Risico aversie MARKTMACHT...36 Prijsmanipulatie...36 Overinvesteringen...37 XVI

15 Inhoud 4.5 VOORZIENINGSZEKERHEID ALS EEN COLLECTIEF GOED...37 Positief extern effect...37 Voorzieningszekerheid is een collectief goed INVESTERINGSCYCLI...38 Oorzaken...38 Gebrek aan informatie CONCLUSIE...39 Antwoord deelvraag Consequenties voor het identificeren van indicatoren...39 Risico asymmetrie...39 Systeem is instabiel INDICATOREN...41 INLEIDING...41 Deelvraag Noodzaak van indicatoren EIGENSCHAPPEN INDICATOREN EN ANALYTISCH MODEL...42 Monitoring van voorzieningszekerheid...42 Uitbreiding analytisch model...42 Aanbod...43 Vraag...43 Afstemming...44 Reservecapaciteit: aanbod of afstemming?...44 Ex-post en ex-ante AANBOD...45 Opgesteld vermogen...45 Leeftijdsopbouw productiepark...45 Verscheidenheid typen centrales...46 Landsgrensoverschrijdende verbindingen...46 Aanbod reservecapaciteit op onbalansmarkt VRAAG...47 Elektriciteitsvraag...47 Hoeveelheid back-upfaciliteiten en autoproductie...48 Afschakelbare contracten...48 Aanbod afschakelbare contracten op de onbalansmarkt AFSTEMMING...49 Reservecapaciteit...49 Forward contracten...49 Importcontracten...49 Elektriciteitsprijzen...50 Onwillekeurige uitwisseling met buitenland CONCLUSIE...52 Antwoord deelvraag Consequenties voor het identificeren van indicatoren WAARDERING INDICATOREN INLEIDING...53 Deelvraag BEOORDELINGSCRITERIA VOOR DE INDICATOREN EN DE SET...53 Consequenties voor het identificeren van indicatoren...53 Validiteit van de indicator...54 Beschikbaarheid van de benodigde gegevens...54 Betrouwbaarheid van de benodigde gegevens...54 Tijdigheid...54 Volledigheid en dekking van het probleemveld...55 Diversiteit benodigde gegevens AANBOD...55 XVII

16 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Opgesteld vermogen...55 Geïnstalleerd en beschikbaar vermogen (ex-post)...56 Investeringen (ex-post)...56 Geïnstalleerd en beschikbaar vermogen (ex-ante)...56 Vergunningen...57 Ongebruikte ruimte in vergunningen...58 Leeftijdsopbouw productiepark...59 Verscheidenheid typen centrales...60 Landsgrensoverschrijdende verbindingen...60 Aanbod reservecapaciteit op onbalansmarkt VRAAG...63 Ontwikkeling elektriciteitsvraag...63 Hoeveelheid back-upfaciliteiten en autoproductie...63 Afschakelbare contracten...64 Aanbod afschakelbare contracten op de onbalansmarkt AFSTEMMING...64 Reservecapaciteit...64 Forward contracten...65 Importcontracten...66 Elektriciteitsprijzen (ex-post)...66 Onwillekeurige uitwisseling met buitenland SELECTIE EN SAMENSTELLEN VAN DE SET...68 Gebruik van de set: indicatoren bekijken in samenhang met elkaar...68 Gebruik van de set: oorzaak achterhalen van verandering in indicatoren BEOORDELING VAN DE SET...70 Volledigheid en dekking van het probleemveld...70 Diversiteit van de benodigde gegevens...70 Tijdigheid INDICATOREN TENNET EN JESS INGEPAST IN MODEL...71 TenneT...71 JESS CONCLUSIE...72 Antwoord deelvraag CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN CONCLUSIE...73 Deelvraag Deelvraag Deelvraag Deelvraag Deelvraag Deelvraag Hoofdvraagstelling AANBEVELINGEN...76 Onderzoek naar kwantitatieve beslismomenten...76 Onderzoek naar informatiegat en beschikbaarheid gegevens...76 Onderzoek naar gewenste voorzieningszekerheid...77 Eindadvies aan het Ministerie van Economische Zaken...77 XVIII

17 Inleiding 1 INLEIDING 1.1Aanleiding Maatschappelijke kwetsbaarheid Introductie van marktwerking Zekerheid van de stroomvoorziening De elektriciteitsvoorziening was in Nederland altijd zeer betrouwbaar. [1] Een gevolg hiervan is dat Nederlanders nauwelijks rekening houden met het uitvallen van die voorziening. Dat houdt in dat een verstoring van de productie of distributie van die voorziening des te harder aankomt; men rekent er niet op. De maatschappelijke kwetsbaarheid bij een verstoring van de elektriciteitsvoorziening wordt daarnaast nog eens versterkt door een toegenomen afhankelijkheid van elektriciteit. Zonder stroom valt de bedrijvigheid stil en ondervindt de maatschappij in het algemeen veel hinder. Naarmate de verstoringen omvangrijker zijn en langer duren neemt de schade meer dan proportioneel toe. [2, p.6] Volgens een studie van het Rathenau Instituut uit 1994 [1] kunnen zich bij een onderbreking van meer dan acht uur ernstige problemen voordoen ten aanzien van transport, communicatie, warmtevoorziening, verzorging van hulpbehoevenden, polderbemaling, etc. Al met al is de zekerheid van stroomlevering een zeer belangrijk aspect in onze huidige maatschappij. De verantwoordelijkheid voor de beschikbaarheid en de betrouwbaarheid voor de meeste vitale producten en diensten ligt veelal bij de overheid en is doorgaans vastgelegd in weten regelgeving. De elektriciteitssector is echter zelf verantwoordelijk voor de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de voorziening. 2 [3, p.18] Met de introductie van marktwerking in de elektriciteitssector is de besluitvorming over nieuw te bouwen centrales, die de zekerheid op langere termijn moeten waarborgen, grondig veranderd. Eén van de uitgangspunten van de Elektriciteitswet 1998 is dat de productie van elektriciteit aan de markt overgelaten wordt. De overheid heeft geen controle meer op de ontwikkeling van het totaal beschikbare vermogen; er zijn in de Elektriciteitswet geen instrumenten opgenomen om de totale hoeveelheid productiecapaciteit vanuit de overheid te beïnvloeden. 3 Dit betekent dat producenten naar eigen inzicht opwekkingseenheden in en uit bedrijf kunnen nemen. [4, p.4] Via de huidige wet- en regelgeving voor de elektriciteitsmarkt worden, vanwege het monopolie dat netwerkbeheerders hebben, wel voorwaarden gesteld aan de betrouwbaarheid en capaciteit van elektriciteitsnetten. Maar in deze wet- en regelgeving zijn geen voorwaarden opgenomen over het aanhouden van voldoende productievermogen. 4 [5], [6] De stroomcrisis in Californië heeft laten zien dat een geliberaliseerde markt, waar Nederland op dit moment in volle gang naar toe werkt, niet per definitie tot gewenste resultaten leidt. Hoe zeker is de stroomvoorziening onder de nieuwe omstandigheden? De vraag rijst of marktpartijen wel voldoende zullen investeren in nieuwe productiecapaciteit en in de betrouwbaarheid van de netten. Als gevolg van de liberalisering is er bij de netbeheerders een tendens tot kostenbeheersing, minder investeringen en meer risico. [2, p.17] Dit leidt in principe tot een afnemende kwaliteit van het net en een toenemende kans 2 Naast de elektriciteitsvoorziening zijn onder meer de private belastingdiensten, de drinkwatervoorziening, de voedselvoorziening en de gezondheidszorg zelf verantwoordelijk voor de beschikbaarheid en de betrouwbaarheid van hun producten en diensten. 3 Een uitzondering wordt gemaakt voor de productie van duurzame energie, die wel aan de markt wordt overgelaten, maar die door middel van een wettelijke regeling wordt gestimuleerd. 4 Een uitzondering vormt het regel- en reservevermogen waarin de systeembeheerder TenneT voorziet om op de korte termijn de systeembalans te handhaven en storingen bij productie-installaties op te vangen. Daarmee is de leveringszekerheid op de langere termijn echter niet zondermeer gegarandeerd. 1

18 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? op stroomonderbrekingen. De Volkskrant kopte recentelijk met Angst voor langdurige stroomuitval. Drie gevaren bedreigen volgens dit artikel de levering van stroom: te weinig centrales, een kink in de verouderde kabels en onvoldoende monteurs. Het tekort aan centrales is het ware probleem. [7] Met andere woorden: de leverings- en voorzieningszekerheid van de elektriciteitsvoorziening komen mogelijk in gevaar. Dat vormt de aanleiding van dit afstudeeronderzoek. Hoe is vast te stellen of de zekerheid van stroomlevering op de langere termijn gewaarborgd is? Hiertoe wordt gepoogd indicatoren te definiëren waarmee de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven. 5 De nadruk zal vooral liggen op de (langere termijn) voorzieningszekerheid, de (kortere termijn) leveringszekerheid zal minder meegenomen worden in het onderzoek. 6 Omdat de marktverhoudingen fors gewijzigd zijn, is het de vraag of bestaande indicatoren waarmee de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven nog wel geschikt zijn. Zo kleeft er bijvoorbeeld aan de veelgebruikte indicator reservecapaciteit onder de nieuwe omstandigheden een potentieel gevaar. Producenten kunnen, zoals eerder reeds aangegeven, in de geliberaliseerde markt naar eigen inzicht opwekkingseenheden in en uit bedrijf nemen. De aanwezige reservecapaciteit is daarmee een minder betrouwbare indicator geworden. Daarnaast wordt afstemming tussen vraag naar en aanbod van capaciteit onvoldoende in beeld gebracht. De vraag is welke informatie nodig is om een goed beeld te krijgen van de leverings- en voorzieningszekerheid en hoe dit te vertalen naar (betrouwbare) indicatoren. 1.2 Kader en perspectief ECN Beleidsstudies Probleemeigenaar Het afstudeeronderzoek is uitgevoerd binnen Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) dat op energiegebied het grootste onderzoeksinstituut is in Nederland. De businessunit Beleidsstudies levert onafhankelijke advisering aan overheden en bedrijfsleven op het gebied van energie- en milieuvraagstukken. De innovatie op het gebied van beleidsstudies richt zich op het versterken van de synergie tussen marktwerking en duurzaamheid. De multidisciplinaire projectteams richten zich op lokale, nationale en internationale advisering en maken gebruik van een breed scala aan up-todate modellen en gegevens ter onderbouwing van de adviezen. [8] ECN is als onderzoeksinstituut dus nauw betrokken bij ontwikkelingen in de energie- en, meer specifiek, de elektriciteitsmarkt. Om die reden is de invoering van (meer) marktwerking in de elektriciteitssector ook voor het werkterrein van ECN van groot belang. Sinds januari 2003 is ECN Beleidsstudies, en daarin het onderzoekscluster gas- en elektriciteitsmarkten, bezig met een opdracht van het Ministerie van Economische Zaken betreffende de voorzieningszekerheid. Aan de precieze inhoud hiervan is door ECN zelf invulling gegeven. Gepoogd wordt indicatoren te identificeren waarmee de mate van voorzieningszekerheid kan worden vastgesteld. De voorliggende scriptie is in het kader van de opdracht van het Ministerie van EZ een bijdrage aan de uitwerking hiervan. In de volgende paragraaf zal dieper ingegaan worden op de invulling van de opdracht. Als probleemeigenaar, een typisch begrip uit de opleiding Technische Bestuurskunde, is in dit onderzoek gekozen voor het Ministerie van Economisch Zaken. 7 Zij is verantwoordelijk voor de invoering van marktwerking in de elektriciteitssector en moet zorgdragen voor een goed draaiende economie met een krachtige marktsector. Door de centrale overheid, en in het bijzonder het Ministerie van Economische Zaken, als probleemeigenaar te kiezen, wordt het geschetste probleem bezien vanuit de doelstelling 5 Zie paragraaf 1.3 voor een uitgebreide behandeling van de vraagstelling van het afstudeeronderzoek 6 In paragraaf 2.2 worden definities van beide begrippen gegeven 7 De probleemeigenaar bepaalt in het proces van probleem oplossen in belangrijke mate de doelstellingen en stelt de randvoorwaarden waarbinnen naar oplossingen moet worden gezocht. Uiteindelijk beslist de probleemeigenaar welke oplossing geïmplementeerd gaat worden (beslismacht). Met de keuze van een probleemeigenaar wordt het perspectief van de analyse bepaald. 2

19 Inleiding Betaalbaar Betrouwbaar Elektriciteitsvoorziening Schoon Figuur 0-1: doelstelling van de overheid het algemeen belang te behartigen. Daarin spelen onder meer belangen van marktpartijen als elektriciteitsproducenten en leveranciers een rol. Maar de overheid is niet uitsluitend in efficiëntie geïnteresseerd, zij heeft ook een verdelingsdoelstelling. De energie moet van hoge kwaliteit zijn, leveringszekerheid moet gegarandeerd zijn en iedereen moet aangesloten zijn. Vaak wordt de doelstelling van de overheid, wat betreft de energievoorziening, weergegeven als een driehoek waarin betaalbaarheid (efficiëntie), betrouwbaarheid (voorzieningszekerheid) en milieu (schone en duurzame energieopwekking) de drie hoekpunten vormen (zie figuur 1-1). Tussen deze drie hoekpunten bestaat een spanningsveld, er vindt een trade-off plaats. In [9] is bijvoorbeeld te lezen dat het voor een schoner milieu beter is over te schakelen van kolencentrales naar stroomopwekking met gas. Het meeste gas dat Europa gebruikt komt echter uit Rusland en Algerije, waardoor minder uitstoot van CO 2 ten koste gaat van geopolitieke betrouwbaarheid. Een andere trade-off die genoemd staat is dat schone opwekking met wind en zon veelal duurder is dan met gas of kolen. Hier ligt een afweging tussen prijs en schoon. Door het Ministerie van Economische Zaken als probleemeigenaar te kiezen die rekening houdt met de belangen van zowel actieve marktpartijen als (soms passieve) afnemers, wordt het probleemveld zo breed mogelijk beschouwd. De overheid is in de geliberaliseerde markt nog steeds verantwoordelijk voor een goede energievoorziening [10, p.16], en dus ook voor een voldoende mate van voorzieningszekerheid. 8 Tot 1998 was de overheid, via de nutsbedrijven, niet alleen producent en leverancier, maar ook regelgever en handhaver, de overheid was speler en regisseur tegelijk. Dat is veranderd: de rol van de overheid is verschoven van speler naar regisseur. In de geliberaliseerde elektriciteitsmarkt heeft de overheid een belangrijke taak als spelontwerper en scheidsrechter, maar laat zij het spelen van het spel aan marktpartijen over. Als regisseur schept de overheid de voorwaarden en bepaalt ze de rolverdeling. [10, p.5] Ter ondersteuning van deze regierol van de overheid is het zinvol te weten of het mogelijk is indicatoren te identificeren waarmee de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven. Een set van dergelijke indicatoren zou een mooi instrument kunnen zijn om de elektriciteitsmarkt, wat betreft de voorzieningszekerheid, te kunnen monitoren. Het kan dan dienen als een early warning system. Benadering vanuit de klant Belangrijk uitgangspunt is dat in het onderzoek een benadering vanuit de afnemer nagestreefd wordt. 9 Het Ministerie van Economische Zaken is de probleemeigenaar (en niet de klant ), maar zij beoogt met de liberalisering van de elektriciteitsmarkt een verschuiving naar een klantgerichte marktstructuur. De klant behoort in de nieuwe situatie te bepalen welke kwaliteit zij wenst en welke prijs zij daarvoor bereid is te betalen. In de transitieperiode naar een vrije markt moeten de wensen van de klanten achterhaald en geformuleerd worden, terwijl de elektriciteitsproducenten en netbeheerders op deze vraag moeten inspelen en zich moeten handhaven in een aan concurrentie onderhevige markt. Interessant is de vraag of de afnemer in staat is haar wensen met betrekking tot de voorzieningszekerheid te formuleren. En zo ja, of zij voldoende prikkels kan genereren om producenten en netbeheerders te bewegen tot het nemen van maatregelen om de gewenste voorzieningszekerheid te kunnen waarborgen. Belangrijk daarbij is te achterhalen welke knelpunten optreden in dit traject. Factoren die essentieel zijn voor het ongestoord doorgeven van prikkels zijn te vertalen in indicatoren die iets zeggen over de mate waarin producenten geprikkeld worden in te spelen op de vraag naar voorzieningszekerheid (en daarmee over de mate van voorzieningszekerheid zelf). 8 In de nieuwe situatie is het echter wel moeilijker geworden om deze verantwoordelijkheid waar te maken. Zoals eerder vermeld zijn er immers geen instrumenten in de Elektriciteitswet opgenomen om de totale hoeveelheid productiecapaciteit vanuit de overheid te beïnvloeden. 9 Vóór de vrijmaking van de markt werden afnemers vaak betiteld als aansluitingen of verbruikers. Met de liberalisering heeft het begrip klant zijn intrede gedaan in de sector. Klantvriendelijkheid, efficiëntie en servicegerichtheid staan tegenwoordig (als het goed is) immers centraal in de bedrijfsvoering van energiebedrijven. Hoe deze ontwikkeling ook is toe te juichen, in deze scriptie worden de verschillende begrippen door elkaar gebruikt, zonder daarmee waardeoordelen te impliceren. 3

20 Monitoren van voorzieningszekerheid Hoever reikt het vermogen van de elektriciteitsmarkt? Natuurlijk is het wat kort door de bocht te veronderstellen dat de klant met het genereren van voldoende prikkels (die ongehinderd de producent bereiken) zeker is gesteld van een continue stroomlevering, maar knelpunten zeggen wel iets over deficiënties in de marktwerking, waardoor het aanbod mogelijk niet uit zichzelf de gevraagde voorzieningszekerheid levert. 1.3 Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Vraagstelling Het primaire doel van het onderzoek is aan te geven of het mogelijk is (kwalitatieve) indicatoren te vinden waarmee in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt de mate van voorzieningszekerheid kan worden aangegeven en waaraan de veranderingen in de voorzieningszekerheid kunnen worden afgemeten. Met (een set van) dergelijke indicatoren kan worden vastgesteld of de kans op uitval van de elektriciteitsvoorziening verandert. 10 Het zou dan kunnen fungeren als een early warning system. Het achterliggende doel is te kunnen bepalen of het door de overheid gevoerde beleid (met als resultaat de huidige marktordening) leidt tot een gewenste situatie met betrekking tot de voorzieningszekerheid. Zo niet, dan is aanpassing van beleid en interventie in de markt door de overheid wellicht noodzakelijk om een voldoende mate van voorzieningszekerheid te kunnen garanderen. Het monitorsysteem kan de effectiviteit van eventuele maatregelen beoordelen. Bovendien kan de monitoring bijdragen tot transparantie in de markt doordat meer inzicht verkregen wordt in de ontwikkeling van de voorzieningszekerheid. Marktpartijen kunnen dan beter inschatten of investeringen in productiecapaciteit noodzakelijk en rendabel zullen zijn. Mocht blijken dat er in de huidige markt weinig of zelfs geen betrouwbare indicatoren gedefinieerd kunnen worden, dan geeft dat aan dat de overheid extra alert moet zijn op het bewaken van de voorzieningszekerheid in de vrije markt, omdat de markt mogelijk niet uit zichzelf tot een (maatschappelijk) gewenst evenwicht komt. De vraagstelling die de basis vormt van dit onderzoek, in de vorige alinea al aangestipt, luidt als volgt: Is het mogelijk (een set) indicatoren te identificeren waarmee de mate van voorzieningszekerheid in de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt kan worden aangegeven? Met de mate van voorzieningszekerheid wordt in dit geval gedoeld op de zekerheid van stroomlevering op langere termijn, met name gewaarborgd door het aanwezig zijn van voldoende productiecapaciteit (al dan niet direct beschikbaar). In paragraaf 2.2 zal het begrip voorzieningszekerheid verder worden uitgewerkt. Met de huidige geliberaliseerde elektriciteitsmarkt wordt aangegeven dat in de scriptie uitgegaan wordt van de marktomstandigheden zoals die zich op dit moment (voorjaar 2003) in Nederland voordoen. Er wordt dus niet vooruitgelopen op mogelijke veranderingen in de markt, bijvoorbeeld als gevolg van gewijzigd overheidsbeleid. 11 [11] Deelvragen Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden is deze gesplitst in een aantal deelvragen. De deelvragen zullen zoveel mogelijk afzonderlijk onderwerp zijn van een hoofdstuk. De volgende deelvragen zullen in de scriptie aandacht krijgen ter beantwoording van de hoofdvraagstelling: 10 Er wordt hier gedoeld op uitval van de stroomvoorziening door tekortkomingen in de productiecapaciteit (voorzieningszekerheid) en niet op gebreken in de netten (leveringszekerheid). 11 In de literatuur is veel te vinden over mogelijke oplossingsrichtingen om de voorzieningszekerheid te waarborgen, veelal gericht op het in voldoende mate aanwezig zijn van productiecapaciteit. Zie bijvoorbeeld [11] voor een bespreking hiervan. Dit afstudeeronderzoek laat in beginsel implementatie van dergelijke oplossingen (via overheidsbeleid) en daaruit voortvloeiende veranderingen in de marktstructuur buiten beschouwing. 4