Het Groene Lakenplein, Leiden Gemeente Leiden. Colofon. Inventariserend Veldonderzoek d.m.v. Proefsleuven. IDDS Archeologie rapport 1712

Transcriptie

1 Inventariserend Veldonderzoek d.m.v. Proefsleuven Het Groene Lakenplein, Leiden Gemeente Leiden IDDS Archeologie rapport 1712 Colofon Projectnummer /63959 In opdracht van Coen Hagedoorn Bouw bv Auteur B.A. Corver, Y. Meijer Redactie S. Moerman Versie 1.1 Status definitief Autorisatie P.A. van den Bos Senior Archeoloog Goedkeuring C. R. Brandenburgh Erfgoed Leiden en Omstreken IDDS Archeologie Noordwijk, november 2014 ISSN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

2 SAMENVATTING: In opdracht van Coen Hagedoorn Bouw bv heeft archeologisch onderzoeksbureau IDDS Archeologie op 10 en 11 november 2014 een inventariserend veldonderzoek d.m.v. proefsleuven, uitgevoerd aan het Groene Lakenplein in Leiden, gemeente Leiden. De aanleiding voor dit onderzoek is de geplande nieuwbouw van 64 woningen met bergingen en parkeerplaatsen. Voorafgaand aan het archeologisch onderzoek is de voormalige bebouwing gesloopt. Verwacht werd dat de bouw en sloop van de voormalige bebouwing de ondergrond zodanig geroerd had, dat archeologische resten niet meer aanwezig zouden zijn. De verstoring bleek echter mee te vallen, waardoor over het gehele terrein (behalve het zuidelijke deel) nog archeologische sporen aangetroffen kunnen worden. Tijdens het onderzoek werden fundamenten van een woonblok uit de tweede helft van de 17 e eeuw aangetroffen. Het woonblok is na de stadsuitbreiding van 1659 gerealiseerd op een gebied dat daarvoor als schootsveld in gebruik was. Sporen uit deze periode zijn ook aanwezig in het plangebied. De aangetroffen sporen bestaan uit muurfunderingen van de huizen en tuinen, riolen, beerputten en kelders. De sporen komen overeen met de 19 e eeuwse minuutplan waarop de 17 e eeuwse huizen nog staan weergegeven. Door de tijd heen heeft men wel enkele aanpassingen aan de indeling gedaan. Op basis van het uitgevoerde proefsleuvenonderzoek is gebleken dat de bodem minder diep verstoord is dan gedacht en dat er nog archeologische resten aanwezig zijn in het plangebied. De samenhang van de aangetroffen resten en geschiedkundige gegevens maken dat de locatie een unieke inkijk is in de ontwikkelingsgeschiedenis van Leiden. De waardestelling conform het KNA beslissingsdiagram is een hoge verwachting. Dit houdt in dat de locatie behoudenswaardig wordt geacht. Gezien de geplande ontwikkeling van de onderzoekslocatie is een behoud in-situ onwaarschijnlijk. Daarom wordt vervolgonderzoek in de vorm van een opgraving (definitief onderzoek) geadviseerd. Een begeleiding (protocol opgraven) is eventueel mogelijk. Er moet hierbij wel in acht worden genomen dat gezien de complexiteit en bewerkelijkheid van de sporen dit waarschijnlijk geen voordeel gaat opleveren boven de voorgestelde definitieve opgraving.

3 INHOUDSOPGAVE: ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN HET PLANGEBIED INLEIDING Onderzoekskader Doel- en vraagstellingen van het onderzoek Ligging van het plangebied VOORONDERZOEK Archeologie en historie Cultuurlandschap Resultaten booronderzoek WERKWIJZE RESULTATEN VAN HET VELDWERK Fysische geografie Sporen Vondsten WAARDERING CONCLUSIE Beantwoording van de onderzoeksvragen AANBEVELINGEN Betrouwbaarheid LITERATUUR EN KAARTEN LIJST VAN AFKORTINGEN EN BEGRIPPEN BIJLAGEN 1. Werkputten op topografische kaart 2. Allesporenkaart per werkput 3. Allesporenkaart 4. Allesporenkaart per werkput op Minuutplan 5. Allesporenkaart op kaart van Sporenlijst 7. Periodetabel

4 Administratieve gegevens van het plangebied Toponiem Onderzoeksmeldingsnummer Vondstmeldingsnummer Onderzoeksnummer Plaats Gemeente Het Groene Lakenplein Leiden Leiden Kadastrale aanduiding Leiden C 2332, 2333, 2409 Provincie Coördinaten Centrum Hoekpunten Zuid-Holland / Oppervlakte plangebied 2770 m 2 Onderzoekskader Uitvoerder Bevoegde overheid Beheer en plaats van documentatie en vondsten / (noordwest) / (noordoost) / (zuidwest) / (zuidoost) Bouwvergunning IDDS Archeologie Contactpersoon: drs. B.A. Corver Postbus AC Noordwijk (ZH) Tel: bcorver@idds.nl Erfgoed Leiden en Omstreken Contactpersoon: mevr. drs. C. Brandenburgh Postbus GC Leiden Tel: c.brandenburgh@erfgoedleiden.nl Archeologisch depot van de gemeente Leiden Uitvoeringsperiode onderzoek 10 en 11 november

5 1. Inleiding 1.1. Onderzoekskader In opdracht van Coen Hagedoorn Bouw bv heeft archeologisch onderzoeksbureau IDDS Archeologie op 10 en 11 november 2014 een inventariserend veldonderzoek d.m.v. proefsleuven, uitgevoerd aan het Groene Lakenplein in Leiden, gemeente Leiden. De aanleiding voor dit onderzoek is de geplande nieuwbouw van 64 woningen met bergingen en parkeerplaatsen. De bodemverstoring die deze realisatie met zich meebrengt is groter dan 50 m 2 en dieper dan 50 cm. Voor het plangebied is een archeologisch advies opgesteld door de gemeente. Er zijn milieuboringen uitgevoerd en archeologische controleboringen. Uit de boringen wordt het volgende afgeleid: op de natuurlijke rivierafzettingen ligt een omgewerkte bodemlaag. Deze laag bestaat uit matig humeuze zandige klei en bevat resten van baksteenfragmenten en houtskoolbrokjes. Deze laag wordt geïnterpreteerd als de resten van de bouwvoor die aanwezig was voor de bebouwing van het plangebied (pre-17 e eeuws). Waarschijnlijk is deze bouwvoor ook nog tijdens de bebouwing geroerd, waardoor alleen de onderste resten van de oorspronkelijke bodem zijn overgebleven. Deze laag omgewerkte grond heeft een dikte van 10 tot 30 cm. In en direct onder deze laag kan archeologie worden verwacht uit de periode voor de stadsuitbreiding van 1658/1659 (Moerman en Van den Bos 2014). Door de nieuwbouw is er een kans aanwezig is dat eventueel aanwezige archeologische waarden verstoord dan wel vernietigd zullen worden. Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.3 (KNA; Centraal College van Deskundigen 2013) en conform het Programma van Eisen (PvE) dat voor dit onderzoek is opgesteld door IDDS Archeologie (Moerman en Van den Bos 2014). Het veldwerk is uitgevoerd door Y. Meijer (sr. KNA-archeoloog), A.M.H.C. Koekkelkoren (veldarcheoloog), I. Beckers (KNA-archeoloog) en B.A. Corver (sr. KNA archeoloog en projectleider). Deze rapportage bevat de resultaten van het onderzoek Doel- en vraagstellingen van het onderzoek De doelstelling van het proefsleuvenonderzoek is het aanvullen en toetsen van de gespecificeerde archeologische verwachting, zoals geformuleerd in het bureauonderzoek. Aan de hand van het veldonderzoek wordt informatie verkregen omtrent de aanwezige archeologische waarden (aard, omvang, datering, gaafheid, conservering en inhoudelijke kwaliteit). Vervolgens wordt een waardering van de archeologische waarden in het plangebied opgesteld. Om de doelstelling te realiseren dient op de volgende onderzoeksvragen een antwoord te worden gegeven: 1. Hoe is de horizontale en verticale gelaagdheid van het bodemarchief ter plaatse? 2. Hoe is de conservering van de vondsten en grondsporen? 3. Wat is de aard, omvang en het verloop van de aanwezige archeologische sporen en spoorclusters? 4. Uit welke periode dateren de sporen? 5. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welk vondsttype of vondstcategorie behoren zij? 6. Wat voor aanwijzingen zijn er voor hoe het gebied voor, tijdens en na de 17e eeuw is ingericht? 7. Zijn er aanwijzingen voor het gebruik van beerputten in de 17e-eeuwse stadsuitleg of werd direct een systeem van goten aangelegd? 1.3. Ligging van het plangebied De ligging van het onderzochte gebied, oftewel het plangebied, is weergegeven in bijlage 1. Het plangebied ligt tussen het Lakenplein en de Waardgracht in het centrum van Leiden. De exacte ligging 5

6 en contouren van het plangebied zijn nader weergegeven in bijlage 3. Ten tijde van het veldonderzoek was het plangebied braakliggend nadat de bebouwing gesloopt was (Figuur 1). Figuur 1 Het plangebied voorafgaand aan het veldwerk. De opname is richting het noorden genomen. 6

7 2. Vooronderzoek 2.1 Archeologie en historie In het plangebied was voorafgaand aan het proefsleuvenonderzoek nog geen archeologisch onderzoek gedaan. Het plangebied bevindt zich binnen de grenzen van de 17 e -eeuwse vestingstad Leiden. Oorspronkelijk was het gebied in de Late Middeleeuwen in gebruik als warmoesland. Pas bij de stadsuitleg van 1658/59 werd dit deel bij de stad getrokken en viel het binnen de grenzen van de stadsverdediging. Vanaf dat moment is begonnen met de inrichting van het gebied voor woondoeleinden. Aanvankelijk vonden intensieve bouwactiviteiten plaats en werden woningen langs een vooraf opgesteld straten- en grachtenpatroon gebouwd. Het is onbekend of en hoe het bouwplan in de 17 e eeuw is voltooid. Later, in de 18 e en 19 e eeuw, werden delen van de bestaande inrichting weer gesloopt en vielen er gaten in de bebouwing die later weer zijn opgevuld. 2.2 Cultuurlandschap De ondergrond van Leiden bestaat uit Pleistocene afzettingen, gelegen op een diepte van 12 tot 16 m NAP, met daarop Holocene afzettingen bestaande uit veen- en mariene zand- en kleipakketten. In een strook aan weerszijden van de Oude Rijn komen tevens fluviatiele klei- en zandafzettingen voor. In West-Nederland werd de sedimentatie direct of indirect beïnvloed door de zeespiegelstijging. In de loop van het Holoceen, vanaf ca jaar geleden, werd voor de kust een rij strandwallen gevormd, waardoor het achterland grotendeels werd afgeschermd van de zee. In het Hollandse getijdebekken achter de kustbarrière ontstonden afzettingen van zand en klei die tot het Wormer laagpakket van de Formatie van Naaldwijk worden gerekend. Verder landinwaarts kon als gevolg van de zeespiegelstijging veenvorming optreden (Basisveen, Nieuwkoop formatie). Alleen via de mondingen van rivieren, zoals bij de Oude Rijn, bleef de zee toegang tot het achterland houden. Naarmate de mondingen dichtslibden en de zeespiegel bleef stijgen, verzoette het milieu gaandeweg en ontstond een dik veenpakket, het Holland Laagpakket. In perioden van grote zeeactiviteit werden vanuit de zeegaten soms delen van het veen geërodeerd en vond opnieuw afzetting van klei en zand plaats (transgressiefasen, Walcheren Laagpakket van de Naaldwijk formatie). Landinwaarts had de Oude Rijn de meeste invloed op de vorming van het landschap. De invloed van de Oude Rijn begon rond 4400 voor Chr., waarbij de bedding van de rivier zich regelmatig verlegde en aan weerzijden van de actieve geul oever- en komafzettingen (klei en zand) werden afgezet. Ook ontstonden in het lage achterland achter de oeverwallen kreek- en geulsystemen. De oeverafzettingen langs deze kreken en geulen lagen relatief hoog in het landschap. Op deze afzettingen kan bewoning vanaf de ijzertijd voorkomen. Het plangebied is gelegen tussen twee rijnarmen in. De ondergrond kan oever- en beddingafzettingen bevatten. Uit een milieukundig booronderzoek dat in 2011 is uitgevoerd door Geofox-Lexmond blijkt dat de locatie is opgehoogd met minimaal 1 m zand (Rietkerk 2014). Waarschijnlijk is dit gebeurd ten behoeve van de bouw van de woningcomplexen. Op sommige plekken is het zandpakket echter dikker. Op basis van deze milieukundige boringen kan echter niet met zekerheid worden vastgesteld of dit zand op grotere diepte ook tijdens de bouw is opgebracht of een oudere oorsprong heeft. 2.3 Resultaten booronderzoek In het plangebied zijn vijf archeologische grondboringen gezet om de boorstaten van de verschillende milieuonderzoeken beter te kunnen interpreteren en om te bepalen op welke dieptes mogelijke archeologische niveaus voorkomen. De boringen zijn gezet na de sloop van de panden in het plangebied en konden op basis daarvan, in tegenstelling tot de milieuboringen, ook ter plaatse van de bebouwing worden gezet. Bij de boringen is gebruik gemaakt van een Edelmanboor met een diameter van 12 cm en in de zandige afzettingen beneden de grondwaterspiegel van een zuigerboor met een diameter van 3 cm. 7

8 Uit de boringen blijkt dat de ondergrond van het plangebied bestaat uit rivierafzettingen van de Oude Rijn. Tussen ongeveer 1,0 en 4,0 m mv komen kleilagen voor met zandlaagjes en zandlagen met kleilaagjes. Bij eerder milieuonderzoek zijn boringen gezet tot 10 m mv en daaruit blijkt dat deze rivierafzettingen tot ten minste die diepte doorlopen. De rivierafzettingen vertonen een duidelijke fining upwards waarbij onderin grove zandlagen voorkomen en naar boven toe steeds meer klei (afgewisseld met laagjes fijn zand). De toplaag van de rivierafzettingen bestaat uit een matig siltige tot zwak zandige kleilaag. De top van deze kleilaag (en dus de top van de natuurlijke rivierafzettingen) ligt op ongeveer -1,3 tot -1,0 m NAP. Dit niveau is ook uit de milieuboringen af te lezen als de top van een kleilaag. Ten opzichte van het huidige maaiveld is dit tussen 0,7 en 1,0 m mv. Uit de milieuboringen blijkt dit oorspronkelijk te liggen tussen 0,8 en 1,5 m mv. Op de natuurlijke rivierafzettingen ligt een omgewerkte bodemlaag. Deze laag bestaat uit matig humeuze zandige klei en bevat resten van baksteenfragmenten en houtskoolbrokjes. Deze laag wordt Figuur 2 Globale doorsnede op basis van controleboringen, van noord naar zuid. geïnterpreteerd als de resten van de bouwvoor die aanwezig was voor de bebouwing van het plangebied (pre-17 e -eeuws). Waarschijnlijk is deze bouwvoor ook nog tijdens de bebouwing geroerd waardoor alleen de onderste resten van de oorspronkelijke bodem zijn overgebleven. Deze laag omgewerkte grond heeft een dikte van 10 tot 30 cm. In en direct onder deze laag kan archeologie worden verwacht uit de periode voor de stadsuitbreiding van 1658/1659. Het bovenste deel van de bodemopbouw bestaat uit ophooglagen aangebracht tijdens de 17 e -eeuwse stadsuitbreidingen en/of voorafgaand aan de bouw van de nu gesloopte gebouwen. Bij de sloop is ongeveer 50 cm van het terrein afgegraven en ook is een laag van 30 tot 40 cm van het ophoogzand gezeefd om de grote brokken puin te verwijderen. In deze laag komen nog wel veel fragmenten baksteen en ander bouwpuin voor. De onderste laag van de ophoging is bij de sloop niet opnieuw geroerd en is daarom nog humeus. Hierin kunnen zich funderingsresten uit de 17 e eeuw en later bevinden. Ook in deze laag komt in de boringen bouwpuin voor. De ophooglaag reikt tot een niveau van ongeveer -1,1 tot -0,8 m NAP (0,8 tot 0,5 m mv). Boringen 104 en 105 zijn gezet ter plaatse van een gebouw in het zuiden van het plangebied. In deze boringen bleek, vanaf direct onder de ophooglagen, een dik pakket zand met schelpen aanwezig te zijn tot een diepte van ongeveer 2,0 m mv. De milieuboringen die zijn gezet rondom dit gebouw vertonen ook een dergelijk zandpakket. Onder het zandpakket met schelpen is wederom het gelaagde rivierpakket aanwezig. Ter plaatse van het voormalige gebouw in het zuiden van het plangebied is dus de bodem afgegraven tot een niveau van ongeveer -2,2 m NAP (1,9 m mv) waarna dit gat is opgevuld met aangevoerd zand. 8

9 3. Werkwijze In het plangebied zijn in totaal vier proefsleuven aangelegd, conform het Programma van Eisen (Moerman en Van den Bos 2014). In eerste instantie werden drie proefsleuven aangelegd met een totale omvang van 201 m 2 (ca. 7% van het plangebied). Het betreft van noord naar zuid een sleuf van 3x33 m (WP1) parallel aan de voormalige bebouwing langs de Waardgracht, een sleuf van 3x15 m (WP2) haaks op de bebouwing en een sleuf van 3x19 m (WP3) in het zuiden van het plangebied, wederom parallel aan de bebouwing. De meest noordelijke proefsleuven zijn voor een gedeelte in de voormalige bebouwing aangelegd, zodat de aanwezigheid van archeologische resten kon worden gecontroleerd. De verwachting was dat de sloop van de voormalige bebouwing voor veel verstoring zou hebben gezorgd en dat er geen archeologische resten meer aanwezig zouden zijn. Na de aanleg van werkput 1 en 2 bleek de verstoring van de pas gesloopte bebouwing minder diep dan gedacht. In het noorden van werkput 1 en het westen van werkput 2 werden archeologische resten aangetroffen. Hierdoor was het nodig om werkput 4 aan te leggen, zodat de omvang van de archeologische resten ook in dit deel van het plangebied kon worden onderzocht. Deze sleuf had een afmeting van 3x25 m en een noord-zuid oriëntatie. Met deze vier proefsleuven werd een onderzoeksinspanning van 10% bereikt. In de proefsleuven is één vlak aangelegd, tot in de natuurlijke zandlaag, op ca. 0,90 m-nap. Waar sporen werden aangetroffen is het vlak hoger aangelegd. De sporen zijn voornamelijk van baksteen en waar mogelijk is het vlak hieromheen verdiept tot de natuurlijke laag. De baksteensporen zijn vrijgelegd en schoongemaakt. Het vlak is gefotografeerd, beschreven en getekend met schaal 1:20. De vaste punten en profielen zijn met een GPS ingemeten. Van het vlak en de sporen zijn hoogtematen genomen. 9

10 4. Resultaten van het veldwerk 4.1. Fysische geografie Beschrijving van de profielen Tijdens het onderzoek zijn negen profielkolommen gedocumenteerd. Op deze manier is inzicht in de bodemopbouw verkregen. Uit het booronderzoek voorafgaand aan het proefsleuvenonderzoek bleek dat op de natuurlijke rivierafzettingen, die bestonden uit zand en kleilagen, een omgewerkte bodemlaag ligt. Deze laag bestaat uit matig humeuze zandige klei en bevat resten van baksteenfragmenten en houtskoolbrokjes. Deze laag is geïnterpreteerd als de resten van de bouwvoor die aanwezig was voor de bebouwing van het plangebied (pre-17 e -eeuws). Dit beeld komt overeen met de bevindingen van het veldwerk (Figuur 3). Onder recente ophooglagen (1) werd nog een laag oude geroerde grond, of ophooglagen, gezien (2), waarin de resten van de 17 e eeuwse bebouwing werden aangetroffen. Deze sporen zijn op de oude bouwvoor aangelegd. De oude bouwvoor bestond uit een grijze zandige klei met brokjes baksteenpuin en houtskool (3). Hieronder werd een schonere kleilaag gezien en daaronder een zandlaag. Door de verschillende ophooglagen en sporen is het beeld niet over het gehele terrein gelijk Figuur 3 Over het terrein werd een grijze zandige kleilaag met veel houtskool en baksteenpuin waargenomen. Deze laag is de oude bouwvoor waar de 17 e eeuwse bebouwing op is gebouwd Sporen De aangetroffen sporen zijn bijna allemaal te koppelen aan de stadsuitbreiding van 1658/59. In de allesporenkaart van bijlage 3 zijn de sporen weergegeven. Ze zijn in te delen naar funderingen, (water)kelders, water/beerputten en riolen. Twee greppels dateren echter van voor deze stadsuitbreiding en behoren tot de percelering van het gebied buiten de toenmalige gracht. De locatie van greppel S35 komt overeen met een hoofdsloot, welke op de kaart van uit 1656 staat weergegeven (bijlage 5). De greppel is gevuld met veen en werd op vlak 1 vanaf 0,27 m-nap waargenomen. Het spoor heeft een oost-westoriëntatie net als greppel S2. Deze greppel werd in het noorden van werkput 10

11 1 aangetroffen en is waarschijnlijk een kleinere perceleringsgreppel die niet op de kaart is ingetekend. Deze greppel werd vanaf 0,49 m-nap waargenomen en was ingegraven in de zandige natuurlijke ondergrond (Figuur 4). In de periode voor de stadsuitbreiding was het gebied in gebruik als schootsveld, en werd er niet gebouwd. De percelen werden toen gebruikt voor agrarische doeleinden. Figuur 4 In het noorden van het plangebied werd een greppel aangetroffen die dateert voor de stadsuitbreiding van Na de stadsuitbreiding werden percelen voor bebouwing uit gegeven. Op de kaart van Hagen uit 1675 is de nieuwbouw al ingetekend (Figuur 5). De kaart is waarschijnlijk gemaakt voordat alle gebouwen gerealiseerd waren. In Figuur 5 is achter de bebouwing aan de Waardgracht een rijtje huizen getekend, in het midden van het rode kader, dat vermoedelijk nooit gebouwd is. Het is waarschijnlijker dat men hier een klein tuintje had. Op het minuutplan uit de 19 e eeuw is deze ruimte ook als zodanig ingevuld. Ook de aangetroffen sporen wijzen hierop, maar dat wordt in de volgende paragraaf duidelijk gemaakt. De werkputten zijn verspreid door het plangebied aangelegd en hebben daarbij verschillende elementen van de stadsuitbreiding blootgelegd. De beschrijving van de sporen zal daarom per werkput geschieden. 11

12 Figuur 5 De kaart van Hagen uit 1675 met de nieuwe stadsuitbreiding. Het plangebied ligt in het rode kader Werkput 1 Deze werkput is over de achterzijde van de percelen aan de Waardgracht aangelegd (bijlage 2A ). Midden in de werkput is een muurfundering (S5) met een noord-zuidrichting over een lengte van 17 m te volgen. Op de minuutplan (bijlage 4A) komt de fundering S5 overeen met de oostelijke tuinmuur van de bebouwing aan de Waardgracht. Het spoor is dus de begrenzing van de tuinen en de straat. De muur werd waargenomen vanaf 0,29 m-nap en was nog drie lagen hoog. De fundering was in halfsteensverband gemetseld met een zachte kalkmortel en rode bakstenen met een afmeting van 18x9x4 cm. Ten oosten van de muurfundering was de werkput voor een groot deel verstoord. Hierdoor ontbreekt ook een deel van de muur. In het verlengde van de muur werd in de zuidzijde van de werkput een muurfundering (S14) met een oost-westoriëntatie gevonden. Deze muur geeft samen met S5 de begrenzing van een rij tuinen aan en staat ook op de minuutplan (bijlage 4A). Aan de muurfundering S14 werd een straatje gelegd (S15). Dit straatje werd, net als de top van de fundering S14, op 0,22 m- NAP aangetroffen. De fundering S14 bestond nog uit vier lagen roodoranje bakstenen van 18x8x5 cm en het straatje S15 lag koud tegen de fundering aan en bestond uit twee lagen roodoranje bakstenen van 19x9x4 cm. Ondanks de verstoring aan de oostzijde van de achtermuur S5 werden nog wel drie putten (S6, S7, S13) waargenomen. Deze putten lagen dus in het straatje achter de tuinen. De functie van de sporen is nog onduidelijk. De putten waren rechthoekig en hadden een afmeting van 1,40 m tot 1,60 m lang bij 60 cm breed. De put S6 werd op 0,44 m-nap waargenomen en is nog minimaal vier baksteen lagen hoog. S7 werd op 0,19 m-nap aangetroffen en was nog minimaal zeven lagen hoog. S13 werd op 0,33 m-nap en van dat spoor waren nog minimaal twee lagen aanwezig. De putten zijn van rode bakstenen met een afmeting van 20x9x5 cm gemaakt. Het baksteenformaat doet vermoeden dat de putten mogelijk een toevoeging van na de 17 e eeuw zijn. 12

13 Ten westen van de muur zijn sporen aangetroffen die in een tuin worden verwacht. Deze sporen hebben waarschijnlijk wel een oorsprong in de 17 e eeuw. Net ten noorden van de achtermuur S5 werd een riool S4 aangetroffen (Figuur 6). De top van het gewelf werd op ca. 0,30 m-nap waargenomen en de bodem lag op 0,75 m-nap. Het riool is gemaakt van een rood en oranje baksteen van 18x9x4 cm met zachte kalkmortel. De bodem was ca. 50 cm breed en bestond uit een laag bakstenen. Aan weerszijden zijn zes lagen opgetrokken waar vervolgens een gewelf op is gemetseld. Het riool had een oostwestoriëntatie en is aan de oostzijde afgebroken door een recente verstoring. Het is daardoor niet duidelijk waar het riool op loosde. Doordat het tweede riool (S8) onder de fundering van de achtermuur S5 doorloopt is het aannemelijk dat men aan de achterkant van de huizen loosde en dus niet aan de voorzijde van de huizen die aan de Waardgracht stonden. S8 werd op ca. 9 m ten zuiden van riool S4 gevonden. De top van S8 lag op 0,42 m-nap en de bodem op 0,67 m-nap. Het gewelf van het riool was ingestort, maar de opbouw en bakstenen zijn gelijk aan S4. Figuur 6 Ten noorden van de achtermuur S5, hier achter in beeld, werd een riool S4 aangetroffen. Het riool had een gewelf dat tijdens de aanleg is ingestort. Aan de zuidzijde van de achtermuur S5 werd een gemetselde beerput (S10) gevonden. Dit spoor staat op ongeveer 7 m ten zuiden van het riool S8 en geeft mogelijk een derde tuin aan. De bewoners van het bijbehorende huis hebben waarschijnlijk een beerput in plaats van een riool gehad. Dit is opmerkelijk, omdat bij de bouw van het huizenblok ook een rioolstelsel is aangelegd. Het is dus waarschijnlijk dat alle huizen hierop aangesloten waren. Misschien is het riool van het desbetreffende huis verstopt en was reparatie niet mogelijk. De beerput kan de oplossing zijn geweest. De put had een diameter van 1 m en bestond uit rode bakstenen van 20x10x4 cm. Er werden nog minimaal 10 lagen waargenomen die bij elkaar 46 cm hoog waren. De put werd vanaf een diepte van 0,81 m-nap waargenomen. De bovenzijde van de put was ingestort, en het puin is in de put terecht gekomen. Tussen de beerput S10 en het riool S8 werd een schelpenlaag (S9) aangetroffen. Deze schelpenlaag heeft waarschijnlijk als verharding gediend en geeft het vloerniveau aan. De laag loopt echter onder de tuinmuur S5 door en is dus ouder dan dit spoor. Voor de aanleg van het schelpenniveau is een deel van de klei weggegraven, het gat gevuld met zand, waarop de schelpenlaag is aangebracht. Later is hier weer een laag van zand en klei overheen gelegd. Het zwarte humeuze zandige klei laagje dat direct onder de fundering S5 ligt (Figuur 7) is mogelijk een oude bouwvoor. Het laagje ontbreekt echter aan de noordzijde van de fundering. Hier lag de fundering op de grijze kleilaag, die door het gehele plangebied werd aangetroffen. Mogelijk is S5 ter plaatse van de schelpenlaag S9 opnieuw opgebouwd. 13

14 De schelpenlaag is aan de noordzijde begrensd door een recente afwateringspijp die ook door de tuinmuur S5 breekt. Hierdoor zijn eventuele reparatie of aanhechtingen tussen de oude en nieuwere muur niet meer zichtbaar. De bakstenen zijn wel overeenkomstig met de rest van de muur en dus waarschijnlijk hergebruikt. Sporen die bij de schelpenlaag horen werden niet gevonden en er is geen vondstmateriaal in aangetroffen. Het is daarom niet duidelijk tot welke structuur dit vloerniveau heeft behoord. Een mogelijkheid is dat op deze locatie een schuurtje heeft gestaan en dat na de sloop van de schuur het terrein is opgehoogd en de tuinmuur S5 opnieuw is opgebouwd. Figuur 7 In de tuin werd een vloerniveau van schelpen aangetroffen, te herkennen aan de licht gekleurde laag. De laag dateert van voor de aanleg van de tuinmuur S Werkput 2 Deze werkput had een oost-westoriëntatie en bevat sporen van een huis en de bijbehorende tuin. In de zuidwestzijde van de werkput werd wel een grote en diepe verstoring aangetroffen. Op bijlage 4C zijn de sporen op de kadastrale minuut weergegeven. De muurfundering S16 werd op 0,44 m-nap waargenomen en bestond nog uit vijf lagen baksteen die samen 23 cm hoog waren. De bakstenen waren geel (21x9x3,5 cm) en rood (19x9x4 cm) en gemetseld met zand en cement. De muur is waarschijnlijk de begrenzing van de voorkamer, maar is een keer hersteld. Ten westen van S16 werd nog een fundering (S17) gevonden. Dit spoor werd op 0,43 m-nap aangetroffen en was nog zes lagen hoog. De bakstenen zijn paars van kleur en hard gebakken, wat doet vermoeden dat ook dit spoor niet in de 17 e eeuw dateert. Het is waarschijnlijk een latere toevoeging in het huis. De fundering van de achtergevel S19 is wel 17 e eeuws. Het spoor is gemaakt van oranje bakstenen van 19x9x4 cm en werd vanaf 0,21 m-nap waargenomen. Van de fundering waren nog drie lagen baksteen over die aan de onderzijde twee keer vertrappen. Aan de zuidzijde maakt het spoor een hoek richting het westen. Dit zou volgens de historische kaart de zuidelijke tussenmuur tussen de gebouwen moeten zijn. 14

15 In het pand werd een keldertje (S18) op 0,50 m-nap gevonden. Het is rechthoekig en 1,20 m breed en minimaal 1, 40 m lang. Het spoor was gemaakt van donker rode bakstenen van 19x8x4 cm en was nog 43 cm diep. De binnenzijde van de kelder was bekleed met oranje plavuizen van 19x19x2,5 cm. Aan de oostzijde van S19 maakt de muur verbinding met tuinmuur S21 (Figuur 8). Deze muur werd vanaf 0,08 m-nap aangetroffen en bestond nog uit zes lagen. De bakstenen waren oranje, met een afmeting van 19x9x4 cm. De muur heeft over een riool met een noord-zuidrichting heen gelegen. Doordat het gewelf van het riool is ingestort is de muur op die plaats ook verstoord. Het riool S20 ligt parallel, net ten oosten, aan de achtergevel S19. Het is gemaakt van oranje bakstenen van 19x9x4 cm en heeft een gewelf gehad. De bovenkant van het spoor werd op 0,20 m-nap waargenomen en was nog 44 cm diep. Aan de oostzijde van fundering S21 werd de achterzijde van de tuinmuur S22 gevonden. S22 werd vanaf 0,04 m-nap gezien en bestond uit zes lagen oranje bakstenen (19x9x4 cm). In de muur lijken twee poeren te zijn ingemetseld. Figuur 8 De tuinmuren van het huis uit werkput 2 met op de achtergrond het riool en de achtergevel van het pand Werkput 3 In het zuiden van het plangebied is werkput 3 aangelegd. Op de minuutkaart van bijlage 4D wordt duidelijk dat de sporen tot de bebouwing aan de oostzijde van de straat of steeg behoren. Aan de westzijde van de werkput werd een rechthoekige put (S26) op 0,39 m-nap aangetroffen. Het spoor is opgebouwd uit oranje bakstenen van 20x9,5x4 cm en was nog minimaal twee lagen diep. Deze put lijkt sterk op de putten die in het straatje achter de tuinmuur S5 in werkput 1 werden aangetroffen. Verder werden in deze werkput nog twee muurfunderingen (S24 en S25) en een brok metselwerk (S23) op 0,21 m-nap gevonden. S23 is waarschijnlijk een deel opgaand muurwerk (van S24) geweest, dat tijdens de sloop om is gevallen. De muurfundering S25 heeft een oost-westrichting en behoorde mogelijk tot de achtergevel van een huisje. Het spoor was nog maar één laag diep en bestond uit oranje bakstenen van 20x9x4 cm. S24 was nog twee lagen diep en de bakstenen hadden een afmeting van 19x9x4 cm. 15

16 Werkput 4 Deze werkput is over de voorkamers van de huizen aan de Waardgracht aangelegd (bijlage 4B). De fundering S27 is van een muur tussen twee woningen geweest. Dit spoor werd vanaf 0,20 m-nap waargenomen en was nog drie lagen diep. De fundering S28 is over die van S27 heen gemetseld. Dit spoor werd vanaf 0,14 m-nap gezien en had nog vier lagen baksteen van 18x8x4 cm. Fundering S28 is waarschijnlijk een onderdeel van de muur tussen de voor- en achterkamer geweest. De funderingen S29 en S30 werden ca. 5 m noordelijker op 0,44 m-nap gevonden. De sporen horen vermoedelijk bij elkaar, omdat S30 op S29 is gebouwd. S30 bestond uit drie lagen rode bakstenen van 17x9x4 cm en was nog drie lagen diep. S29 was één laag roodoranje bakstenen van 22x12x6 cm. Dit zijn waarschijnlijk hergebruikte bakstenen uit de 16 e eeuw. De muurfundering S32 en S31 zijn van de afscheiding van de voorkamer. De fundering S32 werd vanaf 0,17 m-nap gezien en was nog tien lagen, 51 cm, diep. De bakstenen waren roodoranje en hadden een afmeting van 17x8x4 cm. S31 was slechts drie lagen diep en was gemaakt van dezelfde bakstenen als S32. In het noorden van de werkput werd een houten paal (S33) op 0,37 m-nap gevonden. De paal dateert vermoedelijk van voor de bouw van de huizen in de tweede helft van de 17 e eeuw, omdat het op de plaats van de voorkamer van een woning werd aangetroffen. De paal is verzameld voor verder onderzoek, maar is op dit moment nog niet geanalyseerd Vondsten Tijdens het onderzoek zijn 52 vondsten verzameld en is één houtmonster genomen. Het vondstmateriaal bestaat voornamelijk uit keramiek (n=48) met een datering in de Nieuwe en Nieuwste tijd. Verder werden twee voorwerpen van lood en een spijker gevonden met behulp van een metaaldetector. Het glas is een klein fragment vensterglas en dateert ook in de Nieuwe tijd. De vondsten die aan sporen gekoppeld konden worden, werden verzameld tijdens het vrijleggen van het spoor. De houten paal S33 is verzameld voor dendrochronologisch onderzoek, omdat het waarschijnlijk een spoor van voor de stadsuitbreiding betreft. Op dit moment is deze analyse nog niet uitgevoerd. vondstnr werkput spoor vlak baksel/type aantal datering roodbakkend 4 NT witbakkend 1 NT roodbakkend 7 NT steengoed 1 NT industrieel wit 4 19e-20e witbakkend 5 NT roodbakkend 3 NT witbakkend 2 NT roodbakkend 3 NT roodbakkend 1 NT )lood 1 NT roodbakkend 6 NT steengoed 1 NT glas 1 NT lood 1 NT spijker 1 NT tegel 1 NT faiance 1 NT roodbakkend 1 NT roodbakkend 4 NT witbakkend 1 NT roodbakkend 2 NT Tabel 1 Het verzamelde vondstmateriaal 16

17 5. Waardering Hieronder is de waardering van de resultaten gepresenteerd volgens de KNA, versie 3.3 (Centraal College van Deskundigen 2013). De waardering bestaat uit twee gedeelten; te weten een beslissingsdiagram en een scoretabel (tabel 2). In de scoretabel worden de resultaten van het onderzoek van een gewicht voorzien. De vindplaatsen, die gewaardeerd moeten worden, worden beoordeeld op drie aspecten, namelijk beleving, fysieke kwaliteit en inhoudelijke kwaliteit. De score gaat van 1 tot 3. Een laag getal representeert een lage waarde en een hoog getal een hoge waarde. Waarden Scores Opmerkingen Belevingswaarde Schoonheid 2 Herinneringswaarde 2 Fysieke kwaliteit Gaafheid 2 Conservering 2 Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2 Informatiewaarde 3 Ensemblewaarde 2 Representativiteit 2 Tabel 2: scoretabel volgens bijlage IV van KNA 3.3 Over de 17 e eeuwse stadsuitbreiding aan deze zijde van de stad is nog niet veel bekend. De meeste resten zijn door latere bouw vernietigd. Wanneer een heel woonblok onderzocht kan worden, kan dat waardevolle informatie opleveren. Daarom zijn zeldzaamheid, informatie- en ensemblewaarde hoog gescoord in de tabel. Ook de representativiteit heeft een hoge score, omdat het onderzoek duidelijkheid kan geven over vergelijkbare sites in de stad. In het plangebied werd gedacht dat de sloop van de voormalige bebouwing voor veel verstoring zou hebben gezorgd. Dit is niet het geval, waardoor de gaafheid en conservering van een groot deel van het terrein goed is. De belevingswaarde van de vindplaats is hoog gescoord, omdat het de historische binnenstad van Leiden betreft. Hier is nog altijd veel interesse en draagvlak voor bij de bewoners van de stad. Om met de scores uit te maken of de archeologische resten volgens de normen van de KNA (versie 3.3) behoudenswaardig zijn, worden ze overgebracht naar deel twee, de beslissingstabel. In het beslissingdiagram wordt op de basis van de scores in de tabel bepaald of het object behoudenswaardig is. 17

18 Belevingswaarde hoog laag Fysieke kwaliteit hoog laag Inhoudelijke kwaliteit hoog laag Inhoudelijke kwaliteit laag Representativiteit hoog hoog behoudens -waardig laag niet behoudens -waardig Beslissingsdiagram volgens bijlage IV van de KNA. Uit het door IDDS Archeologie uitgevoerde waarderende onderzoek is gebleken, dat er in binnen het plangebied een archeologische vindplaat ligt. Het gaat om een woonblok dat tijdens de stadsuitbreiding van 1659 is aangelegd. Daarnaast werden enkele sporen van voor de stadsuitbreiding aangetroffen, toen het terrein gebruikt werd als schootsveld. Uit de tabel en het beslissingsdiagram blijkt, dat de gewaardeerde vindplaats(en) een hoge archeologische waarde heeft en daarom behoudenswaardig is. Wat dit voor gevolgen heeft, wordt in hoofdstuk 7 besproken. 18

19 6. Conclusie In opdracht van Coen Hagedoorn Bouw bv heeft archeologisch onderzoeksbureau IDDS Archeologie op 10 en 11 november 2014 een inventariserend veldonderzoek d.m.v. proefsleuven, uitgevoerd aan het Groene Lakenplein in Leiden, gemeente Leiden. De aanleiding voor dit onderzoek is de geplande nieuwbouw van 64 woningen met bergingen en parkeerplaatsen. Voorafgaand aan het archeologisch onderzoek is de voormalige bebouwing gesloopt. Verwacht werd dat de bouw en sloop van de voormalige bebouwing de ondergrond zodanig geroerd had, dat archeologische resten niet meer aanwezig zouden zijn. De verstoring bleek echter mee te vallen, waardoor over het gehele terrein (behalve het zuidelijke deel) nog archeologische sporen aangetroffen kunnen worden. Tijdens het onderzoek werden fundamenten van een woonblok uit de tweede helft van de 17 e eeuw aangetroffen. Het woonblok is na de stadsuitbreiding van 1659 gerealiseerd op een gebied dat daarvoor als schootsveld in gebruik was. Sporen uit deze periode zijn ook aanwezig in het plangebied. De aangetroffen sporen bestaan uit muurfunderingen van de huizen en tuinen, riolen, beerputten en kelders. De sporen komen overeen met de 19 e eeuwse minuutplan waarop de 17 e eeuwse huizen nog staan weergegeven. Door de tijd heen heeft men wel enkele aanpassingen aan de indeling gedaan Beantwoording van de onderzoeksvragen 1. Hoe is de horizontale en verticale gelaagdheid van het bodemarchief ter plaatse? De bodemopbouw komt overeen met die uit het booronderzoek. Op de rivierafzettingen is een grijze zandige kleilaag afgezet. In deze laag is veel houtskool en baksteenpuin terecht gekomen toen deze aan de oppervlakte lag. Dit zal in de periode zijn geweest toen het terrein als schootsveld in gebruik was. Na de stadsuitbreiding is de bebouwing op, of net in, deze laag gezet. Later is het terrein een aantal keren opgehoogd, maar deze lagen zijn op enkele plaatsen geroerd, zowel in het verleden als recent. Hierboven ligt een dik pakket zand dat tijdens de laatste sloop om is gezet. 2. Hoe is de conservering van de vondsten en grondsporen? De sporen en vondsten zijn goed geconserveerd. 3. Wat is de aard, omvang en het verloop van de aanwezige archeologische sporen en spoorclusters? Twee greppels behoren waarschijnlijk tot de perceelsindeling van het gebied voor de stadsuitbreiding in Ook een houten paal (S33) stamt vermoedelijk uit deze periode. De baksteensporen behoren allen tot het woonblok dat na de stadsuitbreiding werd gerealiseerd. Niet alle sporen dateren echter in de 17 e eeuw. Door de tijd heen heeft men enkele aanpassingen aan de huisindeling gedaan. Dit is voornamelijk te zien aan het gebruik van een ander baksteenformaat. 4. Uit welke periode dateren de sporen? De sporen dateren van voor 1659, uit de tweede helft van de 17 e eeuw en uit de 18 e tot de 20 e eeuw. 5. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welk vondsttype of vondstcategorie behoren zij? Tijdens het onderzoek is keramiek en metaal uit de Nieuwe tijd aangetroffen. Ook zijn enkele scherven uit de 19 e tot 20 e eeuw gevonden. 6. Wat voor aanwijzingen zijn er voor hoe het gebied voor, tijdens en na de 17e eeuw is ingericht? De greppels en houten paal duiden op agrarisch gebruik van het gebied voor de 17 e eeuw. Tijdens de 17 e eeuw heeft men een woonblok gebouwd. Na de 17 e eeuw is het woonblok in gebruik gebleven tot het in de 20 e eeuw gesloopt is om plaats te maken voor nieuwbouw. 7. Zijn er aanwijzingen voor het gebruik van beerputten in de 17e-eeuwse stadsuitleg of werd direct een systeem van goten aangelegd? Bij de aanleg van het woonblok werden ook riolen aangelegd. Achter één huis werd echter een beerput (S10) in plaats van een riool gevonden. Mogelijk is het riool verstopt en heeft men het niet kunnen repareren en is men over gestapt op een beerput. 19

20 7. Aanbevelingen Op basis van het uitgevoerde proefsleuvenonderzoek is gebleken dat de bodem minder diep verstoord is dan gedacht en dat er nog archeologische resten aanwezig zijn in het plangebied. De samenhang van de aangetroffen resten en geschiedkundige gegevens maken dat de locatie een unieke inkijk is in de ontwikkelingsgeschiedenis van Leiden. De waardestelling conform het KNA beslissingsdiagram is een hoge verwachting. Dit houdt in dat de locatie behoudenswaardig wordt geacht. Gezien de geplande ontwikkeling van de onderzoekslocatie is een behoud in-situ onwaarschijnlijk. Daarom wordt vervolgonderzoek in de vorm van een opgraving (definitief onderzoek) geadviseerd. Een begeleiding (protocol opgraven) is eventueel mogelijk. Er moet hierbij wel in acht worden genomen dat gezien de complexiteit en bewerkelijkheid van de sporen dit waarschijnlijk geen voordeel gaat opleveren boven de voorgestelde definitieve opgraving Betrouwbaarheid Het uitgevoerde onderzoek is op zorgvuldige wijze verricht volgens de algemeen gebruikelijke inzichten en methoden. Het archeologisch onderzoek is erop gericht om de kans op het onverwacht aantreffen dan wel het ongezien vernietigen van archeologische waarden bij bouwwerkzaamheden in het plangebied te verkleinen. Aangezien het onderzoek is uitgevoerd door middel van een steekproef kan echter, op basis van de onderzoeksresultaten, de aan- of afwezigheid van eventuele archeologische waarden niet gegarandeerd worden. 20

21 Literatuur en kaarten ANWB, 2005: ANWB Topografische Atlas Zuid-Holland 1:25000, Den Haag. Centraal College van Deskundigen, 2013: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.3, Gouda. Koekkelkoren, A.M.H.C. 2014: Plan van aanpak. Het Groene Lakenplein in Leiden, gemeente Leiden, Noordwijk (intern rapport, IDDS Archeologie). Moerman, S. en P.A. van den Bos, 2014: Programma van Eisen. Het Groene Lakenplein in Leiden, gemeente Leiden, Noordwijk (intern rapport, IDDS Archeologie). Rietkerk, M., 2014: Archeologisch advies: Lakenplein/ C 2333, C2435, C2332, woningbouwproject Lakenplein, Leiden (Erfgoed Leiden en Omstreken aanvraagnummer ). 21

22 Lijst van afkortingen en begrippen Afkortingen Archis AMK GPS IKAW KNA mv NAP PvA PvE RCE Archeologisch Informatie Systeem Archeologische Monumenten Kaart Global Positioning System Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie maaiveld (het landoppervlak) Normaal Amsterdams Peil Plan van Aanpak Programma van Eisen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Verklarende woordenlijst antropogeen door menselijke activiteit veroorzaakt of gemaakt artefact door de mens vervaardigd voorwerp Edelmanboor een handboor voor bodemonderzoek eerdgrond grond met een humushoudende minerale bovengrond van meer dan 50 cm, ontstaan door invloed van de mens, vaak gaat het om een esdek esdek dikke humeuze laag ontstaan door eeuwenlange bemesting; beschermt de oorspronkelijke bodem tegen ploegen en andere verstoringen horizont kenmerkende laag binnen de bodemvorming humeus organische stoffen bevattend; bestaande uit resten van planten en dieren in de bodem leem samenstelling van meer dan 50% silt, minder dan 50% zand en minder dan 25% klei podzol goed ontwikkelde bodem in gebieden met veel neerslag silt zeer fijn sediment met grootte 0,002-0,063 mm slak steenachtig afval van metaal- of aardewerkproductie vaaggrond grond zonder duidelijke tekenen van bodemvorming zavel grondsoort die tussen 8 en 25% klei (deeltjes kleiner dan 0,002 mm) bevat 22

23 BIJLAGE 1 OVERZICHT WERKPUNTEN werkput 1 N A werkput 4 B werkput 2 LEGENDA putgrenzen werkput 3 C REV. DATUM NAAM OMSCHRIJVING HNA OVERZICHT WERKPUNTEN :1000 OMSCHRIJVING Het Groene Lakenplein, Leiden PROJECT NR NOORDWIJK (Hoofdkantoor) 's-gravendijckseweg 37 Postbus AC Noordwijk TEL: FAX: INFO@IDDS.NL Archeologie SCHAAL: 1:1000 FORMAAT: A4 D

24 BIJLAGE 2 SPORENKAART WERKPUT V1 1:125 +/- X,XX PX SX REV. DATUM NAAM PROJECT NR LEGENDA OMSCHRIJVING HNA ALLESPORENKAART WP1 NOORDWIJK (Hoofdkantoor) 's-gravendijckseweg 37 Postbus AC Noordwijk TEL: FAX: INFO@IDDS.NL Archeologie OMSCHRIJVING Het Groene Lakenplein, Leiden N putgrenzen hoogte in m+/- NAP profiel spoornr. SCHAAL: 1:125 FORMAAT: A4 A B C D E F

25 BIJLAGE 2 SPORENKAART WERKPUT N A B LEGENDA putgrenzen +/- X,XX PX SX hoogte in m+/- NAP profiel spoornr. C REV. DATUM NAAM OMSCHRIJVING HNA ALLESPORENKAART WP :100 OMSCHRIJVING Het Groene Lakenplein, Leiden PROJECT NR NOORDWIJK (Hoofdkantoor) 's-gravendijckseweg 37 Postbus AC Noordwijk TEL: FAX: INFO@IDDS.NL Archeologie SCHAAL: 1:100 FORMAAT: A4 D

26 BIJLAGE 2 SPORENKAART WERKPUT 3 N LEGENDA putgrenzen +/- X,XX hoogte in m+/- NAP PX profiel SX spoornr. A B C D E REV. DATUM NAAM OMSCHRIJVING HNA ALLESPORENKAART WP :100 OMSCHRIJVING Het Groene Lakenplein, Leiden PROJECT NR NOORDWIJK (Hoofdkantoor) 's-gravendijckseweg 37 Postbus AC Noordwijk TEL: FAX: INFO@IDDS.NL Archeologie SCHAAL: 1:100 FORMAAT: A4 F

27 PR09 BIJLAGE 2 SPORENKAART WERKPUT 4 N LEGENDA putgrenzen +/- X,XX hoogte in m+/- NAP PX profiel SX spoornr. A B C D E REV. DATUM NAAM OMSCHRIJVING HNA ALLESPORENKAART WP :100 OMSCHRIJVING Het Groene Lakenplein, Leiden PROJECT NR NOORDWIJK (Hoofdkantoor) 's-gravendijckseweg 37 Postbus AC Noordwijk TEL: FAX: INFO@IDDS.NL Archeologie SCHAAL: 1:100 FORMAAT: A4 F

28 Bijlage 3: Allesporenkaart º 0 50 m Legenda plangebied werkputten en sporen

29 Bijlage 4a: Allesporenkaart op minuutplan ,5 m º Legenda plangebied werkputten en sporen

30 Bijlage 4b: Allesporenkaart op minuutplan º ,5 m Legenda plangebied werkputten en sporen

31 Bijlage 4c: Allesporenkaart op minuutplan º ,5 m Legenda plangebied werkputten en sporen

32 Bijlage 4d: Allesporenkaart op minuutplan º 0 12,5 m Legenda plangebied werkputten en sporen

33 Bijlage 5: Allesporenkaart op uitbreidingsoverzichtskaart uit º 0 50 m Legenda plangebied werkputten en sporen

34 Bijlage 6: Sporenlijst

35 Put Spoor Spooraard Spoor vorm Nap onder Nap afmeting boven Diepte Opmerking l * b * h interpretatie lagen 5 laags 10 afmeting laags verband oriëntatie baksteen kleur hardheid mortel compleet hergebruikt verband WP0001 S0001 FUNDERING RHK -0,88-0, fundering 3 noord-zuid rood hard zand redelijk halfsteens WP0001 S0002 GREPPEL LIN -0,49 WP0001 S0003 KUIL RND -0,74 WP0001 S0004 FUNDERING RHK -0,75-0, riool 8 23 west-oost rood zacht kalksteen ja halfsteens WP0001 S0005 FUNDERING OVL -0,29 bovenste deel ontbreekt waarschijnlijk. Doorsneden door 3 recente rioolbuizen fundering achtermuur 3 6, 7, 8 en 9 noord-zuid rood zacht kalksteen plaatselijk ineen gedrukt halfsteens WP0001 S0006 BEERPUT RHK -0,44 WP0001 S0007 BEERPUT RHK -0, beerput 7 22 put is in het vlak zichtbaar, maar loopt dieper door beerput 4 tegen 5 aan noord-zuid rood zacht kalksteen ja ligt koud tegen 5 noord-zuid roodoranje hard kalksteen nee, bovenkant ontbreekt dichtgestort met puin nee WP0001 S0008 MODERN L VORM -0,67-0,42 25 drainage, in profiel gezien, max 12 cm dik gootje 3 ligt onder 5 west-oost roodoranje hard kalksteen nee, zijkant ingestort nee WP0001 S0009 VLOER VKT -0,57 WP0001 S0010 BEERPUT RND -0, WP0001 S0011 GREPPEL LIN -0,78 water/ beerput > rond roodoranje/z wart hard zand nee WP0001 S0012 GREPPEL LIN -0,78 WP0001 S0013 BEERPUT RHK -0, beerput WP0001 S0014 FUNDERING LIN -0,52-0, fundering/ riool 4 WP0001 S0015 FUNDERING LIN -0, fundering 2 alleen in vlak zichtba ar west-zuid roodoranje hard kalksteen nee ligt koud tegen 15 aan west-oost roodoranje hard nee halfsteens ligt koud tegen 14 aan west-oost roodoranje hard zand nee nee

36 WP0001 S9010 Matrix Basis spoor put WP0002 S0016 FUNDERING LIN -0, fundering 5 23 noord-zuid WP0002 S0017 FUNDERING RHK -0, ,5 4 geel donkerrood gefundeerd op zand fundering 6 24 diverse ,5 paars hard zand en cement WP0002 S0018 KELDER WATER RHK -0,5 met plavuizen van 19*19*2,5 cm, opgevuld met puin waterkelder noord-zuid donkerrood hard cement ja nee WP0002 S0019 FUNDERING RHK -0,21 onderkant fundering twee vertrappingen fundering 3 in verlengde van oranje matighard WP0002 S0020 GOOT LIN -0,64-0, gootje oranje matighard zandmortel nee WP0002 S0021 FUNDERING LIN -0, fundering 6 24 ligt tegen 22 aan oranje matighard zandmortel WP0002 S0022 FUNDERING LIN -0,04 onderkant fundering oranje matighard zandmortel WP0002 S9010 Matrix -0,44 Basis spoor put WP0003 S0023 WEG ONR -0, ,5 zandmortel WP0003 S0024 FUNDERING ONR -0, oranje zandmortel MUUR donker WP0003 S0025 FUNDERING LIN -0, oranje zandmortel WP0003 S0026 BEERPUT RHK -0,39 beerput oranje WP0003 S9010 Matrix -0,1 Basis spoor put WP0004 S0027 FUNDERING LIN -0, ,5 oranjerood kalkmortel WP0004 S0028 FUNDERING LIN -0, oranjerood kalkmortel WP0004 S0029 VLOER RHK -0, roodoranje kalkmortel WP0004 S0030 FUNDERING LIN -0,44 3 ligt op 29, hoort bij 29 en roodoranje kalkmortel WP0004 S0031 FUNDERING LIN -0, roodoranje kalkmortel WP0004 S0032 MUUR LIN -0, roodoranje kalkmortel

37 WP0004 S0033 PAAL RND -0,37 MUUR WP0004 S0034 UITBRAAK LIN -0,88 WP0004 S0035 GREPPEL LIN -0,27 komt overeen met historische kaart WP0004 S9010 Matrix -0,2 Basis spoor put

38 Bijlage 7: Periodentabel