Samenleving is anders gaan denken

Transcriptie

1 Vrijheid en veiligheid in de zorg Samenleving is anders gaan denken Tekst: Marthijn Laterveer, Liesbeth Honig Er komen twee nieuwe wetten over vrijheid en veiligheid in de zorg. Beide wetten gaan op 1 januari 2020 in. Het gaat om de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg. De wetten hebben vrijheid als uitgangspunt. En zijn daarmee een uiting van de veranderende maatschappelijke opvattingen over vrijheid en veiligheid. Eeuwen geleden was er nauwelijks opvang voor mensen met psychiatrische problemen. Zij woonden en leefden in de gemeenschap waar zij onderdeel van uitmaakten. Als zij een bedreiging voor hun omgeving vormden werden zij opgesloten in een zogeheten dolhuis. De eerste opende in De dollen werden in een hok of cel met een ketting vastgeketend tot zij weer rustig waren. Mensen die beten kregen een ijzeren beugel in hun mond. Er was slechts een beperkt aantal dolhuizen. De meeste mensen woonden thuis of in gasthuizen. Krankzinnigenwet Vanaf 1800 begon de samenleving anders te kijken naar psychiatrische problemen. Steeds meer mensen zagen het als een geestelijke ziekte. Aandacht, rust, beweging en een medische behandeling werden als helend gezien. De Krankzinnigenwet uit 1841 was daar een resultaat van. De dolhuizen maakten plaatsen voor krankzinnigenhuizen. Het doel: genezing van psychiatrische problemen. Medici werden steeds belangrijker in deze huizen. En de metalen ketenen maakten plaats voor leren dwangbuizen en riemen. De rechter moest voortaan een machtiging afgeven om iemand gedwongen op te nemen. Wet Bopz In 1971 werd een wetsvoorstel Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen ingediend (Wet Bopz). Dat moest de oude Krankzinnigenwet vervangen. Pas in 1994 werd de wet van kracht. Vanwege de wettelijke regeling van zaken als dwangopname en dwangbehandeling duurde inwerkingtreding zo lang. Over hoe dat te regelen liepen de meningen in de samenleving sterk uiteen. De rechtsbescherming van mensen zelf is in de Wet Bopz beter geregeld dan in de Krankzinnigenwet. Bij evaluaties van de wet is de positie van de 16

2 Ieder individu is anders en kijkt dus ook anders naar vrijheid. mens die op zorg aangewezen is verder verbeterd. Zo kan iemand die zich aan zijn behandeling houdt opname voorkomen door de voorwaardelijke machtiging. Kritiek Er ontstond echter steeds meer kritiek op de Wet Bopz en op vrijheidsbeperking. Vanuit de geestelijke gezondheidszorg, maar ook vanuit de ouderenzorg en gehandicaptenzorg. Zo kregen steeds meer mensen dementie, waar de Wet Bopz niet echt bij paste. En krijgen steeds meer mensen zorg in hun eigen huis of ambulant. Terwijl de Wet Bopz alleen vrijheidsbeperking in een instelling regelt. In de geestelijke gezondheidszorg werd steeds duidelijker dat separeren ernstige negatieve gevolgen voor mensen heeft. In de ouderenzorg en gehandicaptenzorg bleek het gebruik van onder andere Zweedse banden meer kwaad dan goed te doen. Ook was er erg weinig aandacht voor het individu. Vrijheid en veiligheid is voor ieder mens anders. Vrijheid is het uitgangspunt; alleen bij uitzondering mag je iemand in zijn vrijheid beperken Nieuwe wetten Die kritiek heeft geleid tot nieuwe wetgeving. De Wet zorg en dwang (Wzd) voor de ouderenzorg en gehandicaptenzorg. En de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) voor de ggz. Beide wetten gaan veel meer uit van de situatie dat vrijheid de gebruikelijke situatie is. En dat mensen alleen in het uiterste geval in hun vrijheid beperkt mogen worden. Waarbij het ook dan nog steeds noodzakelijk is steeds naar afbouw van vrijheidsbeperkende maatregelen te zoeken. De nieuwe wetten gaan er ook vanuit dat ieder individu anders is en daarmee ook anders naar vrijheid kijkt. En de nieuwe wetten zijn breder dan alleen zorg in een instelling. Ook thuis of ambulant zijn de wetten van toepassing. Waardevolle zorg LOC heeft eerder de visie Waardevolle zorg uitgebracht. Nederland en de zorg heden Het Theoretisch kader bij langetermijnvisie waardevolle zorg beschrijft de geschiedenis van omgaan met vrijheid uitgebreider. En hoe we gekomen zijn waar we nu zijn. Waardevolle zorg geeft ook richting aan hoe we anders naar zorg en naar vrijheid kunnen kijken. De visie waardevolle zorg en het theoretisch kader zijn te vinden op Zorg & Zeggenschap Nr. 49 herfst

3 Wet zorg en dwang De nieuwe Wet zorg en dwang (Wzd) gaat in op 1 januari De wet is voor mensen in de ouderenzorg en de gehandicaptenzorg. In deze wet is vrijheid van de mens die zorg nodig heeft het uitgangspunt. De nieuwe wet geldt ook in de thuissituatie. Er zijn nog veel vragen over de nieuwe wet. Er is heel lang gesproken over de Wet zorg en dwang. De oude wet paste niet goed voor mensen die dementie hebben. En er is steeds meer behoefte om mensen zoveel mogelijk vrijheid te laten houden. Maar er is veel discussie geweest hoe ver je daarin moet gaan. Daar komen allerlei vragen bij. Zoals: welke risico s zijn aanvaardbaar? Wie is aansprakelijk als er iets misgaat en iemand bijvoorbeeld overlijdt? De eerste versies van de wet startten bij de vraag wanneer je iemand in zijn vrijheid mag beperken. LOC heeft steeds samen met Alzheimer Nederland en de Innovatiekring Dementie aangedrongen op een omkering in de wet. Namelijk: vrijheid is het uitgangspunt en alleen bij uitzondering mag je iemand in zijn vrijheid beperken. Na veel gesprekken met onder andere Tweede Kamerleden is deze omkering er ook gekomen. De Wet zorg en dwang heeft vrijheid als uitgangspunt. Ingangsdatum wet Met name artsen en zorgorganisaties maakten zich zorgen over de invoeringsdatum van de Wet zorg en dwang. De gezamenlijke cliëntenorganisaties waaronder LOC hebben gepleit voor een snelle invoering van de wet. We hebben daarbij aangegeven dat het ministerie en de Tweede Kamer over een aantal zaken snel duidelijkheid moeten geven. Zoals welke aandoeningen onder de wet vallen. Maar verder uitstel van de wet Tot nu was er geen wet die beperking van vrijheid in de thuissituatie regelde 18

4 heeft weinig zin. De wet maakt een belangrijke draai naar persoonsgerichte zorg. We kunnen nog heel lang praten over alle dilemma s die de wet oplevert. Tegelijkertijd weten we dat we die alleen in de praktijk kunnen oplossen. En daarom is het noodzakelijk te beginnen. De minister heeft aangegeven de mening van de cliëntenorganisaties te delen. De wet gaat op 1 januari 2020 in. Thuis De grootste dilemma s doen zich voor als iemand thuis woont. Bijvoorbeeld als de wijkverpleegkundige er is en de partner gaat boodschappen doen. De partner is nog niet terug als de wijkverpleegkundige weggaat. Mag de hulpverlener dan de voordeur op slot doen? Tot nu was er geen wet die beperking van vrijheid in de thuissituatie regelde. Alles is dus nieuw. Om te zien hoe de wet thuis werkt is 2020 een proefjaar. Op diverse plaatsen oefenen hulpverleners met de nieuwe wet. Zodat anderen weten wat wel en niet kan. LOC is daar nauw bij betrokken en zal daar ook over berichten via de nieuwsbrief en het digitaal platform. Wet verplichte ggz De Wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) gaat op 1 januari 2020 in. De wet regelt de rechten van mensen met psychiatrische problematiek die te maken hebben met verplichte zorg. Ook jeugdigen kunnen hiermee te maken krijgen. Een van de belangrijkste veranderingen is dat verplichte zorg ook bij mensen thuis toegepast kan worden. De Wvggz vervangt zoals gezegd de Wet bijzondere opnemingen psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz). Verplichte zorg is niet meer beperkt tot de gedwongen opname en de klassieke vrijheidsbeperkingen zoals fixatie en separatie. Ook verzorging, bescherming, begeleiding en therapeutische maatregelen kunnen verplicht opgelegd worden. Bovendien kan verplichte zorg niet meer alleen in de instelling worden toegepast maar ook daarbuiten, in een kliniek of bij iemand thuis. Zo kan iemand die zelfstandig woont verplichte begeleiding krijgen. Hoe deze dwang thuis gaat uitpakken, is onbekend. Zorgen zijn er over het toezicht. Ook is het vraag in hoeverre huisgenoten medeplichtig worden (gemaakt) in de toepassing van verplichte zorg. Dwang voorkomen De bedoeling van de Wvggz is om verplichte zorg te voorkomen. Dit betekent dat verplichte zorg enkel als laatste middel ingezet mag worden. Eerst moet onderzocht worden of vrijwillige zorg mogelijk is. En wanneer dit niet kan, dan moet de lichtste vorm van verplichte zorg gebruikt worden en bij voorkeur bij iemand thuis. Ook moet de zorg erop gericht zijn de verplichte zorg af te bouwen. Instellingen moeten een beleidsplan hebben over de verplichte zorg dat zich richt op het voorkomen en terugdringen van verplichte zorg en het zoeken naar alternatieven op basis van vrijwilligheid. Ook moet er een richtlijn zijn waarin onder meer staat hoe nadelige effecten op de korte en lange termijn te voorkomen zijn. Zorg & Zeggenschap Nr. 49 herfst

5 Iemand die zelfstandig woont kan verplichte ggz-begeleiding krijgen Meedoen in de samenleving Tijdens de verplichte zorg moet er aandacht zijn voor (re-)integratie in en participatie aan de samenleving. Dat houdt in de iemand mee moet kunnen blijven doen in de maatschappij of voorbereid wordt om weer een maatschappelijk leven op te bouwen. Zorgmachtiging en crisismaatregel Om verplichte zorg toe te kunnen passen is een zorgmachtiging van de rechter nodig. Dit houdt in dat de rechter de toepassing van alle dwang vooraf moet legitimeren. Het is de geneesheer-directeur van een instelling die het verzoek indient bij de rechter. Wanneer iemand vindt dat een ander verplichte zorg nodig heeft en er sprake is van een relatie tot die persoon, kan hij de geneesheer-directeur vragen om een dergelijk verzoek in te dienen. Ook is een verzoek mogelijk via het gemeentelijke meldpunt Openbare GGZ (OGGZ). De crisismaatregel vervangt de huidige Inbewaringstelling (IBS). Verschil is dat de crisismaatregel niet beperkt is tot een gedwongen opname maar ook andere vormen van verplichte zorg kan inhouden. Het is nog steeds de burgemeester die de maatregel afgeeft maar straks kan iedereen een verzoek bij de burgemeester indienen. Positie cliënt De Wvggz regelt dat de cliënt invloed moet hebben op de verplichte zorg gedurende de hele periode waarin deze wordt toegepast. Zo heeft degene die zorg nodig heeft het recht om aan te geven welke zorg en behandeling zijn voorkeur heeft. Hier moeten hulpverleners aan voldoen. Alleen als de wensen van de cliënt in strijd zijn met goed hulpverlenerschap kunnen zij de wensen naast zich neerleggen. Verder moeten hulpverleners regelmatig met de cliënt overleggen en de zorg samen evalueren. Ook heeft een cliënt recht op uitleg in begrijpelijke taal. Positie familie In de Wvggz staat dat relevante familieleden en andere naasten betrokken worden bij de beslissing of verplichte zorg nodig is. Nieuw is ook de komst van de familievertrouwenspersoon die de familie en naasten advies en bijstand kan geven. Hulp cliëntenraden LOC is een handleiding aan het maken voor cliëntenraden over de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg. Deze handleidingen zijn binnenkort te vinden op En is ook op papier te bestellen. In het najaar vindt er in Utrecht een workshop plaats over de Wvggz. LOC geeft trainingen op maat over de uitvoering van de nieuwe wetten. Bij het thema vrijheid en veiligheid op staat nog meer informatie. Voor vragen is de Vraagbaak bereikbaar: of Liesbeth Honig is als trainer en adviseur verbonden aan LOC. 20