Leskist THEMA-handleiding Topvogels Groep 7 en 8

Transcriptie

1 BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Leskist THEMA-handleiding Topvogels Groep 7 en 8

2 Dit is een NME product van BuitenWijs. BuitenWijs is een samenwerkingverband, waarbij de gemeenten Houten, Lopik, Nieuwegein en IJsselstein samen sterk in NME zijn. BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving. BuitenWijs Houten NME Houten Postbus DA Houten BuitenWijs IJsselstein Gemeente IJsselstein Postbus AA IJsselstein BuitenWijs Lopik Gemeente Lopik 3411 CH Lopik BuitenWijs Nieuwegein Gemeente Nieuwegein Postbus AA Nieuwegein buitenwijs@nieuwegein.nl Colofon Copyrights BuitenWijs Jaar van uitgave 2013 Eindredactie Erna Bod, Tjeerd Mijnster, Nicky Mertens Illustratie Olivier Rijken Grafische vormgeving Maaike de Laat Met dank aan Eduniek / CED-groep BuitenWijs Topvogels 2

3 Inhoudsopgave In het kort 4 Overzicht van de lessen 6 Beschrijving van de lessen 7 Achtergrondmateriaal 9 Bijlagen 34 BuitenWijs Topvogels 3

4 1 In het kort Inleiding Vogels zijn overal, ook rond school en huis. Vogels vrolijken onze leefomgeving op, maar zijn ook nuttig. Ze eten insecten en verspreiden zaden. De vogels die we zien in lente, zomer, herfst of winter, zijn niet altijd dezelfde vogels. Sommige vogels, zoals de boerenzwaluw, broeden in de lente en zomer in boerderijen, maar trekken weg in de winter. Vogels uit het verre noorden of oosten, zoals de grauwe ganzen komen juist naar Nederland, omdat de winters hier milder zijn en er nog voldoende voedsel voor hen is. Dit verschijnsel doet zich ook voor met vogels binnen één soort. In Nederland zijn de roodborstjes in de zomer andere dan de roodborstjes in de winter. Vogels die trekken, komen onderweg gevaren tegen zoals jagers, woestijnen, zeeën, etc.. Vogelbescherming Nederland is één van de organisaties die vogels helpt door voedsel, veiligheid en broedgelegenheid te bieden. Wat kunnen leerlingen zelf voor vogels doen? Deze themahandleiding laat de leerlingen kennis maken met de vogels om huis heen en met trek- en standvogels door zelf actief op onderzoek te gaan. Doelgroep Groep 7 en 8 Leerdoelen De leerlingen:» kunnen minimaal vijf vogels noemen die in de schoolomgeving voorkomen.» kunnen de vogelgids hanteren om informatie verzamelen» kennen minimaal drie standvogels en drie trekvogels» kennen het verschil tussen een standvogel en een trekvogel» weten wat de vogeltrek inhoudt en waarom sommige vogels trekken. Aansluiting kerndoelen 40. De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. Duur van het thema De activiteiten zijn zo ontworpen dat ze gedurende een periode van 5 weken gelijkmatig verdeeld over de week aandacht vragen van de leerlingen. Structuur Het thema is opgezet volgens een vaste structuur 1. Introductie 2. Voorkennis ophalen 3. Vooruitblik met lesdoelen 4. Onderzoeken en verwerken volgens doe denk doe model 5. Afsluiten/ evalueren Overzicht van de geleverde materialen» 1 opgezette vogel in vitrinekastje» 16 Verrekijkers en 16 zoekkaarten en 16 onderleggers met knijpers of elastiek» 2 Vogelringen en 2 vogelgidsen» 16 cd-roms Vogelrijk» 1 map met 22 gelamineerde informatiekaarten» 2 vogelgidsen BuitenWijs Topvogels 4

5 Overzicht van de materialen waarvoor de school zelf zorgt» Meerdere vogelgidsen» Een vogelwaaier (vogelbescherming)» Voldoende computers» Enkele sets van vogelinfokaarten. BuitenWijs Topvogels 5

6 2 Overzicht van de lessen WEEK 0 Voorbereiding voor de leerkracht WEEK 1 1. Introductie 2. Voorkennis ophalen 3. Vooruitblik met doelen WEEK Roodborst: het jaar rond WEEK Jouw vogelwaaier WEEK Jouw vogelwaaier WEEK Jouw vogelwaaier 5. Afsluiting / reflectie: Wat heb ik geleerd? BuitenWijs Topvogels 6

7 Beschrijving van de lessen 1. Introductie Doel: Kinderen enthousiast maken voor het thema. Voorbereiding» Roodborstje tikt opnemen in digibord» Op YouTube via google een filmpje kiezen bij dit liedje. Activiteit» Zingen van het lied (bijlage 2)» Groepjes laten bedenken/oefenen op welke manier het winters en zomers klinkt» Voor laten doen van elk seizoen.» Nazingen van elkaars versie. 2. Voorkennis ophalen Doel: Het doel van de voorkennis activeren is dat kinderen betrokken raken bij het onderwerp en voor de leerkracht is het doel dat de aanwezige voorkennis van de kinderen gepeild kan worden. Voorbereiding Per tafelgroep een set vogelkaarten. (bijlage 3) Activiteit 1. Welke heb je wel eens gezien? Kleur daar de naam geel van. 2. Naar welke vogels ga je speuren? Kijk in de vogelgids of je hem in de buurt kunt zien. 3. Vooruitblik met doelen Doel: De vooruitblik geeft kinderen overzicht over wat ze gaan leren. Het richt hen op wat belangrijk is om te onthouden en laat hen zien dat de opdrachten die ze gaan maken, de proeven die ze gaan doen, de onderzoeken allemaal gericht zijn op het bereiken van de leerdoelen. Kinderen worden zich bewust van wat ze gaan leren en hoe ze dat gaan doen. Ze zullen hierdoor de informatie beter verwerken en beter in staat zijn verbanden leggen. Laat de leerdoelen (bijlage 1) zien en bespreek de doelen. Hang de doelen goed zichtbaar op in de klas en reflecteer hier regelmatig op. 4. Activiteiten 4.1 De roodborst: het jaar rond Doel De leerlingen leren de roodborst kennen en maken kennis met het begrip vogeltrek. Voorbereiding Roodborstkaart (bijlage 4)voor elke leerling. Lees de achtergrondinformatie goed door. Activiteit 1. Als deel van de werktaak moeten de kinderen de kaart maken. Om de beurt langs de computer om op te zoeken. BuitenWijs Topvogels 7

8 2. Einde van de week geeft u les over vogeltrek:» Vogels zoeken een goede plek om te leven.» Gaat om temperatuur» Voorradig voedsel» Goede broedplek» Vogels die komen en gaan: trekvogels» Vogels die blijven: standvogels» Voorbeelden (uit de achtergrondinformatie!!) Opdracht Welke vogel op jouw vogelkaarten is een trekvogel? Kleur die rood. Kleur de standvogel groen. 4.2 Jouw vogelwaaier Doel De leerlingen leren minimaal 3 trek- en 3 standvogels kennen en onthouden Voorbereiding» waaierkaarten (zie voorbeeld bijlage 5-A5 maat)» ringetjes om kaarten te bundelen» vogeltijdschriften Activiteit Elke leerling kiest ten minste 3 trek- en 3 standvogels uit. Van elke vogel wordt een waaierkaart gemaakt:» Naam» Plaatje» Beschrijving» Waaraan makkelijk te herkennen» Trek- of standvogel Deze activiteit maakt deel uit van de taak voor b.v. 3 werkweken 5. Afsluiting/reflectie Wat heb ik geleerd? Doel De leerlingen controleren of zij de doelen hebben gehaald. Dat waren: De leerlingen:» kunnen minimaal vijf vogels noemen die in de schoolomgeving voorkomen.» kunnen de vogelgids hanteren om informatie verzamelen» kennen minimaal drie standvogels en drie trekvogels» kennen het verschil tussen een standvogel en een trekvogel» weten wat de vogeltrek inhoudt en waarom sommige vogels trekken. Activiteit» De leerlingen overhoren elkaar in tweetallen.» De leerlingen zoeken een coach voor hun vogelwaaier. Deze geeft hen een compliment over de waaier en een tip om de waaier te verbeteren. BuitenWijs Topvogels 8

9 3 Achtergrondmateriaal Standvogels, trekvogels en deeltrekkers De vogels in Nederland kunnen in verschillende groepen ingedeeld worden: standvogels, trekvogels en deeltrekkers. De trekvogels kun je weer onderverdelen in zomergasten en wintergasten. Standvogels blijven het gehele jaar in hetzelfde land en worden ook wel jaargasten of jaarvogels genoemd. Bijvoorbeeld de heggemus en het winterkoninkje, die zowel in de zomer als in de winter in ons land te vinden zijn. Het voordeel van op een vaste plek blijven is dat deze vogels eerder kunnen beginnen met broeden. Zomergasten zijn vogels die in het voorjaar en de zomer naar Nederland komen om hier te broeden. Nadat de jongen grootgebracht zijn, vertrekken deze vogels weer. Dit zijn bijvoorbeeld de boerenzwaluw en de nachtegaal. Wintergasten zijn vogels die in de herfst en de winter naar Nederland komen, omdat het in de landen waar zij hun jongen grootbrengen te koud is en ze daardoor niet genoeg voedsel kunnen vinden. Bijvoorbeeld de grauwe ganzen. Niet alle vogels zijn gemakkelijk in groepen in te delen. Zo zijn de kokmeeuwen en spreeuwen het hele jaar in Nederland. Echter, de spreeuwen en kokmeeuwen in de zomer zien zijn andere vogels dan die spreeuwen en de kokmeeuwen in de winter. Onze zomervogels trekken in de winter naar het zuiden. In de winter komen vogels uit het noorden en oosten naar Nederland. De spreeuw en de kokmeeuw zijn dus wintergast én zomergast. Deeltrekkers zijn de twijfelaars onder de vogels. Het roodborstje is er zo een! Omdat Nederland precies tussen het ijskoude noorden en het warme zuiden in ligt, blijven de helft van de roodborstjes in Nederland en andere helft van de roodborstjes trekken toch naar het zuiden zoals Spanje. Uit het noorden en oosten van Europa komen er weer andere roodborstjes vogels naar Nederland. STANDVOGELS TREKVOGELS DEELTREKKERS Kraai Gierzwaluw Roodborst Turkse tortel Kokmeeuw Blauwe reiger Huismus Ooievaar Vink Ekster Boerenzwaluw Merel Boomklever Winterkoning Koolmees Pimpelmees Wilde eend Meerkoet Zilvermeeuw Houtduif Kauw Spreeuw Vogeltrek Onder de vogels in Nederland zijn veel trekvogels. Vogels trekken van het ene naar het andere gebied om ergens meer voedsel te kunnen vinden. Zo kunnen ze de winter doorkomen of in de zomer een plaats vinden waar ze hun jongen groot kunnen brengen. BuitenWijs Topvogels 9

10 De vogels die overdag trekken, oriënteren zich op de zon en de lijnen in het landschap, bijvoorbeeld langs de kust of langs een rivier. Nachttrekkers oriënteren zich op het punt van de zonsondergang, de sterren en de maan. Sommige soorten trekken iedere dag een korte afstand, anderen vliegen grote afstanden zonder te stoppen. Op de kaart staan de drie trekroutes van vogels van uit Europa naar midden Afrika. Alle trekvogels hebben voor hun reis extra energie nodig. Deze energie leggen ze vast in een vetreserve, die soms maakt dat ze twee keer zo zwaar worden. Overzicht van veel voorkomende vogels in dorpen en steden. VOGEL LAND OF REGIO VAN BESTEMMING AFSTAND (KM) Kokmeeuw Spanje Ooievaar Zuid-Spanje of West-Afrika Boerenzwaluw Oost- of Zuid-Afrika Gierzwaluw Zuid-Afrika Roodborst Blauwe reiger Uit Noord-Europa naar Nederland, uit Nederland naar Zuid-Europa Zuid-Europa, Zuidwest-Engeland of Zuid-Afrika Vink Frankrijk, Spanje, Zuidwest-Engeland Merel Spanje, Portugal, Zuidwest-Engeland Wilde eend Zuid-Europa Meerkoet Zuid-Europa Zilvermeeuw Naar verschillende streken, nooit heel ver Houtduif België, Frankrijk Kauw Uit Noord-Europa naar Nederland Spreeuw Zuid - België, Frankrijk, Zuidwest- Engeland BuitenWijs Topvogels 10

11 Vogels ringen Om meer te weten te komen over de route die de vogels vliegen en waar ze overwinteren of juist gaan broeden, hebben onderzoekers bedacht de vogels te ringen. De vogels worden in netten gevangen en krijgen een kleine ring om hun poot. Op deze ring staan letters en cijfers die aangeven op welke plaats en in welk land de vogel is geringd. Op verschillende punten langs de trekroute worden vogels opnieuw gevangen voor om afgelezen en geregistreerd worden. Ook als een vogel met een ring dood wordt gevonden, geeft het de onderzoekers informatie over waar de vogel was. Met deze gegevens zijn veel van de trekroutes bekend geworden. Bij het Vogeltrekstation in Heteren komen alle gegevens van geringde vogels binnen en worden ze onderzocht. Tegenwoordig wordt ook een chip in een vogel ingebracht om de route van de vogel nog preciezer in kaart te kunnen brengen. Dit heeft veel nieuwe informatie opgeleverd!. Voedsel Vogels die insecten eten, kunnen in de winter in de problemen komen. Als het kouder wordt, sterven veel insecten of ze kruipen diep weg om te overwinteren. Voor deze vogels zijn er twee manieren om de winter te overleven: wegtrekken naar warmere gebieden waar nog wel insecten leven of overschakelen op ander voedsel, zoals zaden en noten. Veel trekvogels kunnen niet omschakelen en blijven afhankelijk van insecten. Als zij in Nederland zouden blijven, zouden ze sterven van de honger. Veel vogels die wel in Nederland blijven, de standvogels, kunnen wel hun insectendieet omzetten in een zadendieet, zoals veel soorten mezen. Gevaren tijdens de vogeltrek Vogels zijn grenzeloos. Toch is niet ieder land even veilig voor vogels. Zo moeten vogels die in Nederland broeden en in Afrika overwinteren, elke keer de Middellandse Zee over zien te steken. Op zee is geen voedsel te vinden en geen plek om te rusten. In Afrika moeten vogels woestijnen over vliegen, waar ook weinig eten is. Ook moeten ze soms over hoge bergen, zoals de Alpen of de Pyreneeën, waar het onverwachts slecht weer kan zijn. Langs de route wordt ook veel op vogels gejaagd. En ook in de overwinteringsgebieden kan het voedsel opraken. Waar zien we de vogeltrek? Veel vogels trekken juist s nachts en zijn dan niet te zien. Vogels die overdag trekken zijn soms te zien. Vogels die een langere afstand vliegen, zie je soms hoog in de lucht voorbij komen. Je moet dan goed kijken, want het zijn stippen. De ooievaar en buizerds bijvoorbeeld, kunnen op grote hoogte lange afstanden afleggen door op de warme opstijgende lucht te glijden. Kleinere zangvogels zoals vinken stoppen eerder om weer iets te eten. Deze vogels zijn dan etend in de tuin te zien! Vogels helpen Vogelbescherming Nederland spant zich in voor het behoud van vogels in Nederland. Omdat veel vogels trekken, werken ze samen met organisaties en overheden in ander landen. In Nederland zetten ze zich in voor het behoud van leefgebieden, maar adviseren ze ook mensen over hoe ze vogels kunnen helpen. De brochure Meer vogels in de tuin is gratis aan te vragen en staat vol met tips hoe u vogels in uw tuin helpt. Vogels hebben drie dingen nodig: voedsel en water, veiligheid en broedgelegenheid. In een tuin kan dit gerealiseerd worden door een combinatie van verschillende planten, bomen en struiken die vruchten dragen, insecten aantrekken en een veilige schuilplek en broedgelegenheid bieden. Daarnaast kunnen mensen nestkasten ophangen en bijvoeren. BuitenWijs Topvogels 11

12 1 MEREL AANTAL LEGSELS De merel is de vogel die het meest voorkomt in Nederland. Omdat de merel zoveel in tuinen voorkomt, kent vrijwel iedereen deze zangvogel. Merels zijn luidruchtig. Als er een kat in de buurt is, waarschuwen ze met hun luide alarmroep andere dieren. Merels maken hun nesten in heggen, struiken en lage bomen. De nesten zijn vaak makkelijk te vinden waardoor veel eieren en jongen aan katten en kraaien ten prooi vallen. Ondanks die verliezen zijn de merels nog steeds zeer talrijk; ze compenseren dit natuurlijke verlies gewoon door veel jongen groot te brengen. Merels komen in bijna geheel Europa voor, maar alleen op plekken waar regenwormen zijn te vinden. Bos, park en tuin, stedelijk gebied. Wormen, insecten, bodemdiertjes, bessen en fruit. eind maart juli 2 soms 3 legsels 4 tot 5 blauw groene eieren Grotendeels standvogel en doortrekkers uit Noord- Europa. Merels kun je het hele jaar door zien, maar een deel van de merels die in Nederland broeden, trekken in de herfst naar Zuidwest-Europa en Engeland. Uit noordelijkere landen komen dan merels naar Nederland om hier de winter door te brengen. Mannetje geheel zwart met opvallende gele of oranjeachtige snavel. Vrouwtje bruin cm geheel geel of oranjeachtig van kleur donkere poten BuitenWijs Topvogels 12

13 2 REIGER AANTAL LEGSELS Het is nauwelijks voor te stellen dat blauwe reigers vroeger bange vogels waren. Tegenwoordig zijn ze in elke stad te vinden en bezoeken ze vrijwel iedere tuin met een vijver. Blauwe reigers broeden van Spanje en Portugal tot aan de Poolcirkel en van Ierland tot Rusland. Sinds kort heeft de blauwe reiger zich ook in zuidelijk Italië gevestigd. Beken en meren, kust, moeras, oevers, plassen, rivieren, stad en dorp. Vissen, mollen, muizen, grote insecten, kikkers en jonge vogels. maart - mei 1 legsel 3 tot 5 eieren Geheel Europa. Gerichte trek naar Engeland vindt over zee plaats. De meeste blauwe reigers overwinteren in Nederland. Sommige blauwe reigers overwinteren in Engeland en vliegen dus over Noordzee of Kanaal. Lange nek, met krachtige spitse snavel. Staat hoog op de poten. In de vlucht valt de ingetrokken nek en uitstekende poten op. De vleugelslag is traag. 80 tot 102 cm lange, krachtige dolkvormige gele snavel lange poten BuitenWijs Topvogels 13

14 3 BOEREN- ZWALUW AANTAL LEGSELS De nesten van de boerenzwaluw worden bij voorkeur gemaakt in boeren schuren. Van april tot oktober verblijven deze trekvogels in Nederland, de winter wordt in Afrika doorgebracht. Eén zwaluw maakt geen zomer! Maar een hele groep zwaluwen die uit Afrika terugkomt, doet bij veel mensen de kriebels van het voorjaar ontstaan. De boerenzwaluw komt in geheel Europa voor, behalve in IJsland omdat daar weinig insecten te vangen zijn. platteland alleen insecten (vooral veel muggen) mei juli, en soms nog een tweede legsel in september 2 of 3 legsels 4 tot 5 eieren De boerenzwaluw trekt in groepen pal naar het zuiden. In september en oktober kunnen grote groepen boerenzwaluwen gezien worden; deze vogels verzamelen zich voor de lange reis naar Midden-Afrika. Uit ringonderzoek is gebleken dat de boerenzwaluwen die in Nederland broeden vooral overwinteren in Westen Centraal-Afrika, ruwweg het gebied tussen Ivoorkust en Angola. Zeer opvallende vlucht. Scheert als een mes door het luchtruim. Opvallende lange staartpennen. De vorm van de staart heeft de vorm van een grote letter W. Rood voorhoofd en kin. Verder is de boerenzwaluw donkerblauw cm kleine zwarte snavel kleine poten BuitenWijs Topvogels 14

15 4 BOOMKLEVER AANTAL LEGSELS De boomklever dankt zijn naam aan het vermogen bomen zowel omhoog als omlaag te beklimmen. De vogel lijkt als het ware te kleven aan de stam, zonder te vallen. Boomklevers zijn holenbroeders en staan erom bekend de opening van hun broedholte te verkleinen door te 'metselen' met modder. Boomklevers komen voor in de gematigde delen van Europa; in het hoge noorden en uiterste zuiden komt de boomklever niet voor. bos, park en tuin insecten en hun larven en in de winter zaden en noten Boomklevers beginnen eind april te broeden. 1, soms 2 legsels 6 tot 9 eieren Standvogel, trek niet. De boomklever blijft in het eigen territorium. Boomklevers hebben een grijze rug en een zwarte oogstreep. Op de flank roodbruin gekleurd ,5 cm spits en dun Korte poten met relatief lange tenen, met lange nagels voor goede grip op boomschors; de staart wordt als derde pootje gebruikt bij het klimmen tegen een boom. BuitenWijs Topvogels 15

16 5 EKSTER AANTAL LEGSELS Eksters staan er in de volksmond om bekend glimmende voorwerpen als sierraden en zilveren theelepeltjes te 'stelen' en naar het nest te brengen. Dit gedrag komt voort uit de nieuwsgierigheid van eksters; alles dat er 'anders' uitziet, wordt onderzocht en eventueel begraven onder enkele bladeren voor later gebruik. De ekster komt voor in bijna geheel Europa. Eksters komen ook volop voor in Azië en in Noord-Amerika. Akkers, bos, stedelijk gebied, weiden (kleinschalig), weilanden (uitgestrekt) Alleseter, van emelten, torretjes, kevers en wormen, zaden, bessen, knoppen, tot kadavers, eitjes, jonge vogels, maar ook afvalresten zoals patat en brood. maart - mei 1 legsel 5-8 eieren Standvogel. De ekster blijft het gehele jaar in het eigen territorium. Zwart-wit verenkleed met lange staart. Ook zijn er metallic-kleuren te zien cm, inclusief cm lange staart stevige donkere snavel donkere poten BuitenWijs Topvogels 16

17 6 GIER- ZWALUW AANTAL LEGSELS De huizen, kantoorgebouwen, hotels, kerken en andere bouwsels in de binnenstad van steden zijn voor de gierzwaluw net een rots vol met holtes. Sommige van die holtes zijn prima geschikt om in te broeden. Vaak zijn het de kieren tussen dakpannen en de tengels (panlatten) waarop deze rusten, bovenop hoge gebouwen. Gierzwaluwen houden er een heel bijzondere leefwijze op na. Ze slapen en paren in de lucht en komen alleen 'aan land' om te broeden. De gierzwaluw komt in geheel Europa voor. stedelijk gebied vliegende insecten mei-juni 1legsel 2 of 3 eieren Gierzwaluwen zijn lange-afstandstrekkers die de winter doorbrengen in het grote gebied tussen Mali en Zaïre. Deze vogels trekken weg in zuidwestelijke tot zuidoostelijke richting. Tropisch Afrika. Uit enkele ringmeldingen blijkt dat het gebied tussen Mali en Zaïre belangrijk is als overwinteringsgebied. geheel donker en sikkelvormige vleugels 17-18,5 cm kort, spits en dun Zeer korte poten, nauwelijks geschikt om te lopen. BuitenWijs Topvogels 17

18 7 HOUTDUIF AANTAL LEGSELS Houtduiven staan als nummer 1 op de menulijst van roofvogels zoals de havik. Zelfs sperwers, toch kleine roofvogels, grijpen graag een jonge houtduif. Houtduiven vormen een bijzonder aantrekkelijke maaltijd. Zo is een mus een koekje en een houtduif een taart voor de havik. Bij het vliegen maken de houtduiven nogal wat kabaal. De vleugels klappen boven en onder het lichaam tegen elkaar! Soms stijgen de mannetjes bijna recht omhoog. Echte vliegkampioenen! Europa vormt het voornaamste verspreidingsgebied. De soort ontbreekt vrijwel nergens. Akkers, bos, park en tuin, stedelijk gebied, weilanden (uitgestrekt). Zaden, oogstresten, zaden van wilde planten, gevallen bessen en ander beschikbaar voedsel. In stedelijk gebied vaak rondslingerende etensresten. maart augustus 3 per jaar 2 eieren, soms 1 ei Houtduiven zwerven in de winter in grote groepen rond, in de buurt waar zij ook in de zomer leven. Een klein deel van de houtduiven trekt weg in zuidwestelijke richting. De meeste houtduiven verblijven het hele jaar in Nederland en zijn dus standvogel. Een deel van de houtduiven zijn trekvogel en trekken weg naar België en Frankrijk. Grootste duif. Witte vlek in de nek en een witte band op de vleugels, die goed zichtbaar zijn tijdens de vlucht, waardoor de soort op grotere afstand ook makkelijk te onderscheiden is van de stadsduif en holenduif. lengte cm korte gele snavel, met een rode basis korte roze poten BuitenWijs Topvogels 18

19 8 HUISMUS AANTAL LEGSELS Huismussen horen zo bij het straatbeeld dat het zonder hen opeens opvallend saai is. Huismussen broeden graag bij elkaar: het zijn kolonievogels. De huismus komt in geheel Europa voor. In Italië en op Sardinië komt de Italiaanse mus voor: een aparte soort. Akkers, cultuurlandschappen, park en tuin, weilanden (uitgestrekt). Zaden, bloemknoppen, knoppen, brood, bessen, pinda's vetbollen en insecten. eind maart - augustus 2 tot 3 legsels 4 tot 6 eieren Standvogel, trekt niet. De huismus blijft het gehele jaar in het eigen territorium. Mannetje heeft een grijs petje en een zwarte borst cm Mannetje heeft een donkergrijze kegelvormige snavel, bij het vrouwtje is de snavel lichter en geliger van kleur. korte leverkleurige poten BuitenWijs Topvogels 19

20 9 KAUW AANTAL LEGSELS Kauwen zijn holenbroeders, die het liefst in elkaars nabijheid leven, zonder een echte kolonie te vormen. Holle bomen en oude nesten van zwarte spechten zijn hun oorspronkelijke broedplaats. Maar ook schoorstenen en bosuilenkasten worden graag gebruikt als onderkomen. De band tussen een mannetje en vrouwtje kauw duurt een leven lang en de vogels zijn bijna altijd onafscheidelijk. Zelfs wanneer de vogels in groepen voedsel zoeken, zijn de afzonderlijke paartjes door hun gedrag te herkennen. Kauwen komen in heel Europa voor tot 'halverwege' Scandinavië. Vooral in Bulgarije komen veel kauwen voor: bijna de helft van alle kauwen in Europa. akkers, bos, park en tuin, stedelijk gebied, weiden (kleinschalig) Alleseter, van insecten, knoppen, zaden, tot patatresten en kadavers. april - juni 1 legsel 4 tot 6 eieren Standvogel, trekt dus niet. Nederlandse broedvogels zijn het gehele jaar hier ter plaatse. Scandinavische en Oost-Europese kauwen overwinteren onder andere in Nederland. Kauwtjes zijn zwart met een grijs achterhoofd. Zijn typische houding en loop doet denken aan een deftige heer. lengte cm stevige, relatief korte donkere snavel donkere poten BuitenWijs Topvogels 20

21 10 KOKMEEUW AANTAL LEGSELS In Nederland komen kokmeeuwen in alle provincies voor, maar de meeste leven langs de kust.. Kokmeeuwen zoeken erg graag naar voedsel op afvalstortplaatsen, havens, en andere industrieterreinen. In de winter verliezen de kokmeeuwen hun zwarte kap. Dan lijkt het net dat ze een koptelefoon op hebben. De kokmeeuw komt in geheel Europa voor. De grootste aantallen zijn te vinden aan de kusten van de Noordzee en de Oostzee. Beken en meren, duinen, hoogveen, kust, moeras, oevers, park en tuin, plassen, rivieren, strand, vennen, wad, zee, weilanden. Hoewel kokmeeuwen bijna overal hun voedsel zoeken, zijn plekken met veel menselijke activiteit en de grote hoeveelheden afval die daarmee gepaard gaan erg populair. Gelukkig vinden kokmeeuwen ook nog steeds in echte natuurgebieden hun voedsel: het wad half april tot eind mei 1 legsel 2 tot 3 eieren Kokmeeuwen volgen op trek vooral de kust en rivieren, omdat deze gebieden hen voortdurend van voldoende voedsel kunnen voorzien. Kokmeeuwen uit noordelijke broedgebieden overwinteren in het Waddengebied en in andere delen van Nederland. Het grootste deel van de Nederlandse broedvogels trekt naar West-Europese kustgebieden. Opvallend zijn de witte voorvleugel en de donkerbruine kap in zomerkleed. 35 tot 39 cm In zomerkleed donkerrood, rest van het jaar bruinrood met zwart. donkerrood (zomerkleed) of bruinrood (winterkleed) BuitenWijs Topvogels 21

22 11 KOOLMEES AANTAL LEGSELS Het is misschien wel het bekendste vogeltje van Nederland: de koolmees. Vrijwel iedereen die een nestkast in de tuin heeft hangen kan wel bijna rekenen op de aanwezigheid van deze geel-groen-zwarte acrobaat. Mannetje en vrouwtje lijken sterk op elkaar, maar zijn toch goed te onderscheiden. Mannetjes hebben namelijk een flinke brede zwarte stropdas over de borst hangen, terwijl dat bij de vrouwtjes slechts een dun sjaaltje is. De wintersterfte is door gul gegeven vetbollen en pindanetjes lager dan in een natuurlijker situatie. Maar het is natuurlijk een prachtig gezicht om zo'n behendige koolmees aan een mezenbol te zien bungelen. Koolmezen komen wijd verspreid door Europa voor. Bos, park en tuin, stedelijk gebied. Rupsen, andere kleine insecten en zaden. half april tot eind mei 1 of 2 legsels per jaar 8-13 eieren De koolmees is een standvogel en trekt niet. Nederlandse koolmezen overwinteren in Nederland. Opvallend geel-groen-zwart verenkleed met zwart das. 13,5-15 cm spitse snavel loodgrijs BuitenWijs Topvogels 22

23 12 MEERKOET AANTAL LEGSELS Waar voldoende water is, daar leven meerkoeten. Er is geen park, kanaal of sloot zonder een paartje meerkoeten. In laag Nederland komen wel veel meer meerkoeten voor dan in hoog Nederland. In het broedseizoen zijn de zwarte vogels echte kemphanen. Het territorium wordt onder het slaken van een schelle strijdkreet met snavel en poten verdedigd tegen hun buren, waarbij het er fel aan toegaat. Van oorsprong zijn meerkoeten echte moerasvogels. Aan de tenen zitten lobben die het mogelijk maken dat deze vogel kan lopen over waterplanten. De meerkoet komt in geheel gematigd Europa en Azië voor. Beken en meren, moeras, oevers, park en tuin, plassen, rietland en ruigte, rivieren, stedelijk gebied, vennen Meerkoeten zoeken hun voedsel op en rond het water: insecten, slakken, visjes, waterplanten, zaden en gras. eind maart-juli 2 tot 3 legsels 7 tot 10 eieren Standvogel, trekt niet. In de winter vormen meerkoeten wel grote groepen. Meerkoeten die in Nederland broeden, brengen de winter meestal ook in Nederland door. Vogels uit noordelijker streken ontpoppen zich meer als trekvogels en reizen heen en weer naar Midden- en Zuid-Europa om te overwinteren. Geheel zwart lichaam met een witte snavel en voorhoofd cm spits en wit grijsgroen met gelobde tenen BuitenWijs Topvogels 23

24 13 OOIEVAAR AANTAL LEGSELS Met weinig vogels heeft de mens zo'n sterke band als met de ooievaar. Het is dan ook de enige grote en opvallende vogelsoort die eeuwenlang in dorpen en steden broedt! Volksverhalen over de ooievaar als brenger van geluk en nieuw leven maken duidelijk, dat het een graag geziene gast is. Bijna was de ooievaar zo goed als verdwenen uit Nederland. De Vogelbescherming startte met succes een reddingsprogramma. In 2007 waren er in Nederland 600 paren ooievaars! De toekomst voor de ooievaar lijkt daarmee veilig gesteld. Oost-Europa en Spanje herbergen de grootste aantallen ooievaars. In Polen bijvoorbeeld, zijn ooievaars een echt kenmerkend in het landschap. Zoals het in Polen te zien is, was het vroeger in Nederland ook zo. Ooievaars zijn echte liefhebbers van een warm tot gematigd klimaat; in koudere gebieden worden ze niet of nauwelijks aangetroffen. graslanden, oevers, weiden (kleinschalig) gevarieerd dieet van insecten, kleine zoogdieren en kikkers eind maart-juli 1 legsel 4 tot 5 eieren Nederlandse ooievaars volgen vooral de trekroute via Spanje en maken via Gibraltar de oversteek naar Afrika (de westelijke route). De meeste andere (vooral Oost-Europese) ooievaars maken gebruik van de oostelijke route, via Turkije en Israël. Tropisch (West-) Afrika Onmiskenbare zwart-witte vogel met rode snavel en poten. lengte 70 tot 90 cm lang, rode snavel lang en rood BuitenWijs Topvogels 24

25 14 PIMPEL MEES AANTAL LEGSELS Evenals de koolmees is de pimpelmees een bosvogel, die zich heeft aangepast aan de menselijke omgeving. Ook hij broedt graag in nestkasten en komt in de winter dicht bij huis, bungelend aan vetbollen en pindanetjes. Pimpelmezen zijn behendige buitelaars die zelfs op de dunste twijgjes nog voedsel kunnen zoeken. Ze stellen niet veel eisen aan hun leefomgeving en zijn dan ook in steden en grote plaatsen te vinden in tuinen en parken. Daar waar bossen zijn, komen pimpelmezen voor. De Europese verspreiding van de pimpelmees volgt dan ook precies de verspreiding van bossen: boomloze gebieden komen niet in aanmerking voor bewoning door pimpelmezen. Bos, park en tuin, stedelijk gebied. Insecten, spinnen, bladluizen, nectar, zaden en pinda's. eind maart - juli 2 tot 3 legsels 8 tot14 eieren Bijna alle pimpelmezen van Nederland zijn standvogel en trekken dus niet; In de winter zwerven de pimpelmezen in groepen door dorpen en steden. Veel Scandinavische pimpelmezen trekken naar onze regio, veel Nederlandse pimpelmezen blijven hier en sommige pimpelmezen zwerven naar België en Frankrijk. acrobatische, vrolijke mees, met een helder blauw petje 10,5-12 cm kleine donkere snavel donkergrijze zangvogelpootjes BuitenWijs Topvogels 25

26 15 ROODBORST Terwijl je in de tuin bezig bent, kijken roodborsten nauwlettend toe of er in de omgewoelde aarde iets eetbaars te vinden is. Tegen soortgenoten zijn zowel mannetje als vrouwtje daarentegen heel agressief en verdedigen zomers en 's winter fel hun territorium. Ze tonen daarbij de rode borstveren. Veel van onze roodborsten trekken in de winter naar Frankrijk en Spanje. Vanuit Noord-Europa komen grote aantallen naar Nederland. Slechts daar waar het écht koud en onbeschut is, laten roodborsten het afweten. Behalve dus in hooggebergte, op arctische toendra's en andere boomloze oorden zijn roodborsten in geheel Europa aan te treffen. Bos, park en tuin, rietland en ruigte, stedelijk gebied. Insecten, spinnetjes en andere kleine diertjes april - juli AANTAL LEGSELS 2 legsels 5-7 eieren De trekvogel trekt binnen Europa. Veel van onze roodborsten trekken in de winter naar Frankrijk en Spanje. Vanuit Noord-Europa komen grote aantallen naar Nederland. oranje/rode borst 12,5-14 cm kleine spitse snavel korte zangvogelpootjes BuitenWijs Topvogels 26

27 16 SPREEUW AANTAL LEGSELS Spreeuwen zijn net als mezen echte holenbroeders. Ze nestelen in natuurlijke holtes in bomen, in nestkasten maar ook in huizen en gebouwen. Spreeuwen tasten de bodem van weilanden en grasvelden af op zoek naar insectenlarven. Van heinde en verre vliegen deze spreeuwen in kleine groepen naar vaste slaapplaatsen. In het najaar komen er vanuit Noord en Midden-Europa vele spreeuwen naar onze omgeving. Rond de slaapplaatsen vormen zich dichte wolken van duizenden spreeuwen. Deze synchroon zwenkende zwermen zijn een spectaculair schouwspel. Spreeuwen komen in heel Europa voor, maar mijden het Iberisch Schiereiland, Corsica en Sardinië en Zuid- Griekenland. Bos, graslanden, park en tuin, stedelijk gebied, weiden (kleinschalig) Voornamelijk insecten, insectenlarven, maar in de wintermaanden ook fruit, zoals appels en bessen. half april - juni 1 tot 2 legsels 5 tot 8 eieren over en in Europa De spreeuwen die in de zomer in Nederland leven, trekken rond oktober naar het zuiden van Spanje. De spreeuwen die we daarna in Nederland zien, komen voornamelijk uit het noorden van Rusland. Donkere vogel rechtop de poten staand. Op de borst witte stippels. Leeft in groepen. Zijn vrij luidruchtig, zo ook de jonge spreeuwen in nest cm spitse snavel; geel in het broedseizoen, daarbuiten donker grijs/zwart. leverkleurige korte pootjes BuitenWijs Topvogels 27

28 17 VINK AANTAL LEGSELS Vinken leven vrijwel overal waar bomen groeien. Hagen, houtwallen, singels, bossen, tuinen en parken: vinken komen vrijwel overal voor. De zang van de vink is de bekende 'vinkeslag'. Er werden (en worden) zelfs wedstrijden gehouden met vinken in gevangenschap: de vink die het meest zijn lied zingt, wint de wedstrijd. Slechts de boomloze delen van Europa zijn vinkenloos. bos, park en tuin zaden, noten, insecten en knoppen april - juli 2 legsels 3 eieren over en in Europa Nederland, België, Engeland, Frankrijk en Spanje vormen het belangrijkste overwinteringsgebied voor vinken. De meest opvallende kenmerken van de vink zijn de twee witte vleugelstrepen, bij zowel het mannetje als vrouwtje cm korte kegelvormige grijze snavel korte pootjes BuitenWijs Topvogels 28

29 18 WILDE EEND AANTAL LEGSELS De wilde eend is zonder twijfel de bekendste watervogel. Het mannetje, de woerd, is de enige eendensoort die twee gekrulde staartveren heeft. Het mannetje is prachtig gekleurd, het vrouwtje gaat meer gecamoufleerd door het leven. Het is dan ook het vrouwtje dat op de eieren zit, verscholen in de oevervegetatie of een hooiland. Eendenkroos heeft zijn naam niet voor niets gekregen, het wordt graag gegeten. De wilde eend komt in vrijwel heel Europa voor, behalve op IJsland, Scandinavië en Rusland. Beken en meren, graslanden, moeras, oevers, park en tuin, plassen, rivieren, stedelijk gebied, vennen. Waterplanten, grassen en kleine waterdiertjes en eendenkroos. februari - augustus 2 tot 3 legsels per jaar 6 tot 10 eieren over en in Europa Wilde eenden die in Nederland broeden zijn voornamelijk standvogels. Wilde eenden uit noordelijker streken trekken wel naar het zuiden, wanneer het koud begint te worden. Meest voorkomende eend in sloten en vijvers, waar met hun kop onder water zoeken naar voedsel. 50 tot 60 cm brede platte snavel oranje poten met zwemvliezen BuitenWijs Topvogels 29

30 19 WINTERKONING AANTAL LEGSELS Het verhaal gaat dat de winterkoning, die toen nog geen winterkoning heette, bij een wedstrijd om het koningschap der vogels op een slimme manier won. De vogels besloten een wedstrijd te organiseren en de vogel die het hoogst kon vliegen zou koning worden. De winterkoning schatte zo in dat hij kansloos was, tenzij hij een list verzon. Hij verstopte zich in de veren van de arend en toen de arend niet meer hoger kon komen, begon de winterkoning aan zijn vlucht. Sindsdien houdt hij van trots zijn staartje omhoog. Op het hoge noorden na ontbreekt de winterkoning nergens in Europa. Bos, oevers, park en tuin, rietland en ruigte, stedelijk gebied. Kleine insecten, rupsen, spinnetjes, larven en zaadjes. half april - juli 2 legsels 5 tot 7 eieren Standvogel in Nederland, dus trekt niet. De winterkoningen blijven in hun eigen territorium. Klein, bol vogeltje met opstaande staart. Vliegt met snelle vleugelslagen laag boven de grond van struik naar struik. 9-10,5 cm klein spits insectensnavel fijne pootjes BuitenWijs Topvogels 30

31 20 ZILVERMEEUW eind april - juni AANTAL LEGSELS 1 legsel Zilvermeeuwen zijn veel voorkomende vogels van de kust en het binnenland. De jonge zilvermeeuwen zien er totaal anders uit dan de volwassen vogels. Jonge zilvermeeuwen zijn overwegend bruin. Zowel de jonge als de oude vogels hebben roze poten. Zilvermeeuwen zijn koloniebroeders. In duingebieden maken ze hun nest op de grond. Deze nesten zijn gemakkelijk te vinden door vijanden als ratten en vossen, waardoor het broedsucces vaak erg laag is. In Europa komt de zilvermeeuw voor in het noordwesten, hoofdzakelijk langs de kust. In Finland en Zweden broedt de zilvermeeuw echter ook volop in het binnenland. Kust, stedelijk gebied, wad, zee, duinen, graslanden, strand. Zilvermeeuwen zijn alleseters, met een natuurlijk menu van zeebanket, regenwormen, emelten, insecten en jonge vogels. Dit menu wordt aangevuld met menselijk afval als brood, patat en etensresten die verzameld worden op vuilstortplaatsen. 3 eieren Zilvermeeuwen trekken vooral langs de kust, maar vliegen ook over zee naar de Britse Eilanden. OVERWINTERINGS Zilvermeeuwen blijven voor het overgrote deel in de omgeving - van hun broedgebied, maar kunnen grote omzwervingen maken. Grote meeuw met roze poten en gele snavel. Volwassen vogels hebben een witte kop, witte staart en onderlichaam en grijze vleugels en rug. De vleugelpunten zijn zwart. Jonge zilvermeeuwen zijn geheel grijsbruin van kleur. lengte cm stevige gele snavel met rode vlek roze poten met zwemvliezen BuitenWijs Topvogels 31

32 21 ZWARTE KRAAI AANTAL LEGSELS Kraaien eten zaaigoed, waardoor zij een grote schadepost zijn voor de boeren. Kraaien eten gelukkig ook veel emelten, die schadelijk zijn voor landbouwgewassen. Kraaien zijn dus nuttig en schadelijk. Kraaien vertonen opvallend intelligente gedragspatronen. Ze maken veel soorten geluiden waarmee zij praten. Ook gebruiken zij gereedschap om problemen op te lossen. De zwarte kraai komt bijna overal voor in West-Europa. Akkers, bos, park en tuin, stedelijk gebied, weiden. Alleseter: kadavers, zaden, noten, knoppen, insecten, zwerfafval, noem maar op. maart juni 1 legsel 3 tot5 eieren Standvogel die niet trekt. De zwarte kraai komt het hele jaar voor in zijn territorium. In de winter vormen kraaien groepen die zwerven door een gebied. Een kraai heeft een geheel zwart verenkleed. lengte cm donkere krachtige snavel donkere poten BuitenWijs Topvogels 32

33 22 TURKSE TORTEL AANTAL LEGSELS Voor 1950 broedden er geen turkse tortels in Nederland. Het is nauwelijks voor te stellen hoe snel de uitbreiding van deze vogel uit de Balkan landen zich heeft voltrokken. Dat komt doordat turkse tortels tot wel 5 broedsels per jaar groot kunnen brengen. De jongen uit het eerste legsel doen een paar maanden later zelf al weer mee aan de voortplanting. Er zijn weinig of geen vogels die zich zo snel kunnen vermenigvuldigen. Je ziet Turkse tortels bijna altijd met z'n tweeën. Als een verliefd stel draaien ze om elkaar heen. Vandaar dat verliefde mensenstelletjes ook wel tortelduifjes worden genoemd. Inmiddels heeft de soort geheel Europa veroverd, met uitzondering van Noord-Scandinavië en IJsland. Park en tuin, stedelijk gebied Graan, onkruidzaden en vruchten. half februari tot november 2 tot 3 legsels, soms nog meer! 2 tot 3 eieren De turkse tortel is een standvogel die niet trekt. De turkse tortel is het hele jaar door in zijn territorium te vinden. Licht beige grijs verenkleed, met een zwart-witte nekband. lengte cm relatief korte donkere snavel. leverkleurige poten BuitenWijs Topvogels 33

34 4 Bijlagen BuitenWijs Topvogels 34

35 4.1 Bijlage 1: Leerdoelen We leren om minimaal vijf vogels te noemen die in de schoolomgeving voorkomen om de vogelgids te gebruiken om informatie te verzamelen minimaal drie standvogels en drie trekvogels het verschil tussen een standvogel en een trekvogel wat de vogeltrek inhoudt en waarom sommige vogels trekken BuitenWijs Topvogels 35

36 4.2 Bijlage 2: Lied BuitenWijs Topvogels 36

37 4.3 Bijlage 3: Vogelkaarten Welke vogel heb je wel eens gezien? Kleur de naam in de lijst. BuitenWijs Topvogels 37

38 En van deze kaart? Welke heb je wel eens gezien? BuitenWijs Topvogels 38

39 4.4 Bijlage 4: Roodborst kaart De roodborst in de zomer en in de winter. Zoek roodborst op in de Wikipedia. Noteer hier enkele kenmerken van de roodborst. En met name waardoor je het hele jaar rond een roodborst in de tuin hebt. BuitenWijs Topvogels 39

40 4.5 Bijlage 5: Lege waaierkaart Naam vogel Plaatje Beschrijving Waaraan te herkennen Trek- of standvogel Interessante informatie BuitenWijs Topvogels 40