Preanalytische fase Lijsten - Algemeen DocNr Versie Status Gewijzigd door LI.ALG.13 1 Definitief Katrien Declerck

Transcriptie

1 Labo Van Poucke Engelse Wandeling 7, 8500 Kortrijk Tel.: 056/ Fax.: 056/ Preanalytische fase Lijsten - Algemeen DocNr Versie Status Gewijzigd door LI.ALG.13 1 Definitief Katrien Declerck Aangemaakt op Verstuurd op Geldig van Geldig tot Gearchiveerd 22/jan/ /jan/ /jan/ /jan/ Algemene informatie 2. Administratieve voorbereiding 2.1 Aanvraagformulier 2.2 Staal 3. Staalafname, bewaarcondities en transport 3.1 Bloed Afname Richtlijnen voorbereiding afname Richtlijnen afwerking afname Volgorde stalen Vullingsgraad & aantal afnames Naalddikte Aanprikplaats Probleemoplossing: er vloeit geen bloed in de buis Uw veiligheid Nuchter? Hemolyse, lipemie en icterie (HIL) Andere pre-analytische variabelen Dikdruppel (malaria) Hemocultuur Therapeutische monitoring Metalen Hepatitis C PCR (kwalitatief of kwantitatief) HIV Virale lading Genetisch onderzoek DOWN screening & NTD (zie specifiek aanvraagformulier 04) LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 1 van 15

2 3.1.2 Bewaarcondities en transport EDTA SERUM CITRAAT FLUORIDE HEPARINE Tijdspanne tussen serumafname en centrifugatie 3.2 Urine Afname Eerstestraalsurine Midstream Urinecollectie 24 uur (niet aangezuurd) Urinecollectie 24 uur (aangezuurd) Urinestaal toxicologie Bewaarcondities en transport 3.3 Bacteriologie Afname Urine Faeces Sputum Huid Oor Oog (conjunctivum) Huid, haar, nagel (schimmel) MRSA Herpes simplex Chlamydia trachomatis & Neisseria gonorrhoeae Wisser Bewaarcondities en transport 3.4 Sperma Afname Bewaarcondities en transport 3.5 Water Afname: LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 2 van 15

3 Water uit een kraan of pomp Water rechtstreeks uit een vergaarbak of put Bewaarcondities en transport 3.6 Anatomopathologie Afname Weefselfragmenten biopsies Urine Sputum Gewrichtsvochten voor kristallen Vochten voor cytologisch onderzoek PAP Bewaarcondities en transport 3.7 Speciale afnames Metalen Chlamydia trachomatis/ Neisseria gonorrhoeae PCR Herpes kweek Cryoglobulinen Delta-Aminolevulinezuur (Delta-ALA) Oxaalzuur (24 uurs urine) Lactaat (melkzuur) 4. Bijaanvragen 5. Dringende stalen /dringend transport 6. Bron 1. Algemene informatie In deze instructie over de pre-analytische fase vindt u informatie over het afnamemateriaal, de bloedafname, andere staalafnames en de staalbewaring. Het afnamemateriaal wordt u gratis ter beschikking gesteld. Dit kan besteld worden via onze voorgedrukte kaarten of via onze website ( Onze ophaaldienst komt dagelijks tijdens zijn ronde langs om de stalen op te halen en protocols en materiaal te bezorgen. Voor het ophalen van dringende stalen, buiten de ronde, kan het labo gebeld worden. Stalen kunnen ook afgegeven worden in het laboratorium op weekdagen van 8 tot 21 u, op zaterdag van 8 tot u en van tot 18 u. Op zon- en feestdagen is een wachtdienst oproepbaar van 9 tot 12 u (GSM: 0496/ ). Voor de veiligheid van de bode en het laboratoriumpersoneel is het niet toegelaten scherpe voorwerpen (naalden, bistouris) met de stalen mee te geven. Deze objecten horen in de naaldcontainer. LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 3 van 15

4 2. Administratieve voorbereiding Identificatie van stalen is wettelijk VERPLICHT. Een foutieve patiëntenvoorbereiding of identificatie kan leiden tot onjuiste resultaten en zo aanleiding geven tot verkeerde medische beslissingen. 2.1 Aanvraagformulier Gedrukte aanvraagformulieren, waarop de meest courante testen zijn opgenomen, worden aan elke aanvragende geneesheer ter beschikking gesteld. Naast elke parameter staat een kleurcode gedrukt; deze verwijst naar het vereiste type recipiënt. Testen, met rekening aan patiënt, zijn gemarkeerd. Een gekleurde achtergrond of asterix verwijzen eventueel naar diagnose- of cumulregels van het RIZIV. Het aanvraagformulier dient correct, volledig en leesbaar te worden ingevuld: Identificatie patiënt: naam, voornaam, geboortedatum, geslacht, adres, rijksregisternummer (INSZ) of vignet mutualiteiten. Identificatie aanvragende arts: volledig erkenningsnummer, handtekening, praktijkadres. Datum van voorschrift en datum en uur van staalname: tijdstip van afname kan kritisch zijn als aanvaardingscriteria voor bepaalde analyses of bij therapeutische opvolging. De gewenste analyses individueel aankruisen of manueel bijschrijven. Klinische informatie: verplicht voor bepaalde diagnoseregels of noodzakelijk voor de interpretatie van bepaalde testen. Schrijf duidelijk BESMETTELIJK bij eventueel gekende besmettelijke ziekten zoals HIV, Hepatitis B. Anatomische plaats invullen (herkomst) bij een bacteriologische afname of biopsie. Urgentiegraad van antwoord en wijze van contact. 2.2 Staal Het staal moet positief geïdentificeerd zijn. Dit is wettelijk verplicht. Noteer op de verschillende afnamerecipiënten: naam en voornaam van de patiënt met onuitwisbare inkt. 3. Staalafname, bewaarcondities en transport 3.1 Bloed Optimaal neemt men veneus bloed af bij een nuchtere patiënt, s morgens na bedrust, in zithouding. nuchter: = niet eten na 18 uur de avond voordien (water drinken mag). bedrust: zware fysische inspanningen verhogen oa CK, LDH, houding: om vergelijkbare resultaten te bekomen bij zelfde patiënt Afname Richtlijnen voorbereiding afname Lees aandachtig Administratieve voorbereiding, Volgorde stalen, Vullingsgraad, Nuchter?, Was uw handen en gebruik handschoenen, zeker indien de persoon die de staalafname uitvoert, handkwetsuren heeft. Steriele handschoenen zijn aanbevolen indien de patiënt een gestoord immuunsysteem heeft. Leg de nodige buizen, volgens de aangevraagde testen (cfr kleurcodes aanvraagformulier), afsnoerband, ontsmettingsmiddel, watje, kleefpleister, naaldcontainer en handschoenen klaar. Controleer de vervaldata van de buizen: deze kunnen gebruikt worden tot het eind van de opgegeven vervalmaand. Controleer de naam van de patiënt en installeer hem in een comfortabele positie (preventief i.v.m. flauwvallen). Een aangepaste steun onder de elleboog van de patiënt vergemakkelijkt het immobiliseren en het strekken van de onderarm (naar beneden). Informeer naar allergische antecedenten. Gebruik, indien nodig, hypoallergene pleisters (70% ontsmettingsalcohol is niet allergeen). Zorg dat de patiënt niets in de mond heeft tijdens de bloedafname. Kies de juiste naalddikte in verhouding tot de bloedvatdiameter. (zie Naalddikte) Draai de naald op de naaldhouder zonder beschermkap te verwijderen. Plaats een buis in de naaldhouder zonder door te drukken zodat het vacuüm behouden blijft. Leg de afsnoerband aan op 7 tot 10 cm boven de aanprikplaats en span aan. Indien de afsnoerband langer dan 1 minuut aangespannen is, ontstaat er hemoconcentratie waardoor hematocriet, celtelling en alle proteïnegebonden stoffen vals verhoogd zijn. Een vuist maken mag, LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 4 van 15

5 maar zeker geen pompende beweging maken met de hand. Kies de optimale aanprikplaats (zie Aanprikplaats). Ontsmet aanprikplaats met ontsmettingsalcohol dmv een circulaire beweging van het centrum naar buiten en laat minimum 30 seconden opdrogen. Raak de plaats na ontsmetting niet meer aan. Let op: gebruik geen alcoholische ontsmetting voor alcoholdosage. Voor hemoculturen is een dubbele ontsmetting met jodoforen (1 minuut laten inwerken) noodzakelijk. Vul de nodige buizen in de juiste volgorde (zie Volgorde). Maak de afsnoerband los zodra bloed in de EERSTE tube vloeit. Bij fijne aders wordt de afsnoerband pas losgemaakt nadat alle buizen gevuld zijn. Meng, onmiddellijk na afname, de buizen met anticoagulans (dus nooit gele tube) om klontervorming te vermijden. Dit door de buizen een 5 tot 10 maal om te zwenken. Niet schudden. Trek naald terug en druk de punctieplaats goed aan met een kompres of propje watten tot de bloeding stopt. Druk extra langer bij patiënten op anticoagulans. De arm niet buigen. Kleef een pleister op aanprikplaats Richtlijnen afwerking afname Noteer, duidelijk leesbaar, naam en voornaam op de tuben met onuitwisbare inkt. Plaats het aanvraagformulier en alle afgenomen materiaal (tuben, wissers, ) van één patiënt samen in één zakje. Observeer patiënt, laat hem plat liggen met de benen in de hoogte in geval van syncopale neiging. Werp het gebruikte materiaal weg in speciaal daartoe voorziene containers. Kapsel de naald nooit terug dicht. Zo vermijd je prikaccidenten. Vermeld eventuele prikproblemen op het aanvraagformulier. Was uw handen Volgorde stalen Serum / droge tube (geel) Citraat (blauw) Heparine (groen) EDTA (paars) Fluoride (grijs). Geheugensteuntje voor de volgorde van de stalen: SCHEF. Bij aanvraag van specifieke stollingsfactoren: vermijd eerst een citraattube af te nemen (weefseltromboplastine kan bepaalde stollingsfactoren activeren waardoor lagere stollingsresultaten bekomen worden). Indien enkel citraat nodig, toch eerst serumtube nemen en weggooien; deze regel is minder noodzakelijk indien enkel PT (INR) en aptt zijn aangevraagd. Bij afname van hemoculturen is een steriele afname absoluut vereist, en dient deze afname als eerste te gebeuren (eerst aëroob, dan anaëroob) Vullingsgraad & aantal afnames Vul de citraatbuis (blauwe stop) tot aan het streepje. Indien de citraatbuis onvoldoende gevuld is, is de verhouding citraat/plasma niet correct en zijn de stollingsresultaten onbetrouwbaar. Het is aangeraden een tweede serumbuis af te nemen wanneer vrij veel (meer dan 20) serumanalyses zijn aangevraagd. Voor Tacrolimus en hereditaire hemochromatose moet een extra EDTA-tube afgenomen worden. Voor HIV virale lading zijn 2 extra EDTA-tuben nodig Naalddikte De dunste naalden hebben een diameter van 0.7 mm (zwart, 22 G) maar geven meer kans op hemolyse. De kleurcode van diameter 0.8 mm is donkergroen (21 G) en diameter 0.9 mm is geel (20 G) Aanprikplaats De minst pijnlijke aanprikplaats is de elleboogholte. Prik NOOIT: Aan de zijde waar een borstamputatie is uitgevoerd. Op de plaats met oedeem, brandwonde, tatoeages. Venen met littekenvorming of weefselbeschadiging. Een plaats met veel hematomen, roodheid, zwelling of met een infectie. Boven een catheter / infuus. Bij een dialyseshunt of -fistel. LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 5 van 15

6 Probleemoplossing: er vloeit geen bloed in de buis Is de buis in de naaldhouder voldoende aangedrukt zodat de rubberen kap doorprikt is? Wijzig de diepte van de naald en draai de naald een 180 (naaldopening tegen de wand?) Neem een andere buis (vacuüm probleem met afnamebuis?) Maak de afsnoerband wat losser ( te hard aangespannen zodat de circulatie afgesnoerd is?) Prik in de andere arm met nieuw materiaal of in de handrug met een vleugelnaald. Opmerking: De vene is doorboord als er een kortstondige bloednevel in de buis ontstaat; Trek de naald voorzichtig terug totdat het bloed terug begint te stromen. Er ontstaat een hematoom omdat de naald slechts gedeeltelijk in de vene is ingebracht. De bloedstroom houdt langzaam op en er ontstaat een blauwe plek. Verwijder onmiddellijk de naald en druk op de punctieplaats Uw veiligheid De voornaamste risico s voor het oplopen van infecties via letsels met besmette naalden zijn: Hepatitis B virus (6 tot 30%), Hepatitis C virus (1 tot 10%) en HIV (0.3%). Gebruik een beschermende uitrusting: handschoenen (eventueel veiligheidsbril). Vermijd een prikaccident door een naald, na gebruik, nooit opnieuw in de naaldhuls te plaatsen. Verwijder de naald rechtstreeks in een naaldcontainer. Als de naaldcontainer vol is, sluit deze goed af Nuchter? Een nuchtere bloedafname is noodzakelijk voor: Glucose, insuline/c-peptide, HDL- & LDL-cholesterol (niet voor totaal cholesterol), triglyceriden, groeihormoon, gastrine. Vetrijke maaltijden geven troebel (lipemisch) serum die sommige metingen kan verstoren. Vermijd bloedafname na uitgebreide maaltijden Hemolyse, lipemie en icterie (HIL) Afhankelijk van de graad van de hemolyse, lipemie of icterie (1+ tem 4+) zal deze een vals verhoogd of een vals verlaagd effect hebben op de meting. Hemolyse: 1+ hemolyse: interfereert bij foliumzuur, haptoglobine, LDH en NSE. 2+ hemolyse: interfereert bij bilirubine direct, foliumzuur, GOT, haptoglobine, kalium, LDH, magnesium, NSE en urinezuur. 3+ hemolyse: interfereert bij amylase, β2-microglobuline, bilirubine direct, d-dimeer, eiwitelektroforese, ijzer, foliumzuur, GOT, haptoglobine, kalium, LDH, magnesium, NSE, fosfor, totaal eiwit en urinezuur. 4+ hemolyse: interfereert bij amylase, β2-microglobuline, bilirubine direct, cholesterol, creatinine, d-dimeer, eiwitelektroforese, ijzer, foliumzuur, GGT, GOT, GPT, haptoglobine, kalium, LDH, magnesium, myoglobine, NSE, fosfor, totaal eiwit, TIBC, triglyceriden, urinezuur en mogelijk bij tal van andere testen. Icterie: 1+ icterie: interferentie mogelijk bij bilirubine direct en totaal. 2+ icterie: interferentie mogelijk bij bilirubine direct en totaal. 3+ icterie: interfereert bij amylase, cholesterol en triglyceriden. Tevens interferentie mogelijk bij bilirubine direct en totaal. 4+ icterie: interfereert bij amylase, cholesterol, creatinine, GGT, GPT, lipase, myoglobine, triglyceriden en urinezuur. Tevens interferentie mogelijk bij bilirubine direct en totaal en tal van andere testen. Lipemie: 1+ lipemie: interferentie mogelijk bij triglyceriden. 2+ lipemie: interferentie mogelijk bij triglyceriden. 3+ lipemie: interferentie mogelijk bij triglyceriden. 4+ lipemie: interfereert bij bilirubine direct, TIBC en urinezuur. Tevens interferentie mogelijk bij triglyceriden en tal van andere testen Andere pre-analytische variabelen Stress: verhoogt concentratie van WBC, glucose, cortisol en groeihormoon. Pompen met de vuist: verhoogt kalium, fosfor en beïnvloedt door ph-daling de eiwitbinding. Roken: verhoogt glucose, cholesterol en triglyceriden, aldosteron en cortisol. Cafeïne: verhoogt catecholaminen en renine-activiteit (tot 3 uur na consumptie) Dikdruppel (malaria) Maak steeds 2 dikdruppels. Noteer de naam van de patiënt met een potlood op de matte rand van het draagglaasje. Ontsmet een vinger en laat het ontsmettingsmiddel goed opdrogen. Prik bij voorkeur aan de zijkant van de top van de vinger en laat 1 tot 3 druppels bloed vallen LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 6 van 15

7 in het midden van het draagglaasje. Wrijf de druppels open, door te draaien in cirkelvormige bewegingen, tot een cirkel van 1 tot 2 cm diameter, met behulp van de hoek van een tweede draagglaasje (of dmv van een houten stokje) dit gedurende een 5-tal seconden. Verwijder het glaasje of stokje waarmee men het bloed open gestreken heeft. Laat de dikdruppel horizontaal drogen in een PAP-doosje en geef mee naar het labo. Voor een differentiatie van een malariaparasiet is het wenselijk om een EDTA-tube af te nemen Hemocultuur Bloed voor hemocultuur wordt afgenomen op bouillon (aërobe fles en anaërobe fles). Deze zijn verkrijgbaar in het laboratorium. Neem een drietal culturen (3 x 2) af per 24 uur, bij voorkeur tijdens een koortspiek en zeker voor het starten van een antibiotica therapie. Volg de procedure voor een gewone bloedafname (zie Afname), met uitzondering van een dubbele ontsmetting met jodoforen die men 1 minuut moet laten inwerken. Hemocultuurflessen dienen op kamertemperatuur te zijn op het ogenblik van de staalafname. Ontsmet, na verwijderen van plastieken stop, de rubberen stoppen van de 2 flessen. Neem 10 ml bloed af via de naaldhouder in elke fles (eerst de aërobe fles). Bewaar de flessen zo mogelijk op 37 C Therapeutische monitoring Digoxine Referentiewaarden enkel geldig indien staalafname minstens 8 uur NA laatste digoxine inname. Lithium Staalafname: 12 uur na laatste inname. Theofylline orale toediening - Dalconcentratie: staalafname voor volgende inname. - Piekconcentratie: staalafname 2 uur na inname snelwerkend preparaat en 4 uur na inname langwerkend preparaat. Let op: Cafeïne (chocolade/cacao, koffie, thee, cola) remt theofylline afbraak zodat deze producten 16 uur voor inname van theofylline moet vermeden worden. 4. Andere Bepaal dalwaarde (staalafname juist voor volgende inname) voor monitoring volgende geneesmiddelen. Amiodarone Valproïnezuur Carbamazepine Fenytoïne (*) Fenobarbital (*) Primidone Ethosuximide Cyclosporine A (EDTA: paarse stop) Tacrolimus (extra EDTA tube: paarse stop) (*): wegens lange halfwaardetijd is tijdstip van bloedafname niet kritisch. Voor vergelijking met vorige resultaten geniet een vast tijdstip van afname de voorkeur (zoals bv juist voor de volgende inname) Metalen Speciale afnametube met donkerblauwe stop (tube oligo-elementen). Bv: Aluminium, Chroom, Nikkel, Uitzondering: Zink (EDTA: paars) en Lood (EDTA: paars) Hepatitis C PCR (kwalitatief of kwantitatief) Serumbuis (gele stop) HIV Virale lading 2 EDTA-tuben van 4 ml (paarse stop). Meng goed. Noteer datum en uur van afname + virale lading op de EDTA buizen. Bewaar bloed bij kamertemperatuur Genetisch onderzoek EDTA of Heparine afhankelijk van het gevraagde onderzoek en analysemethode. Neem geen staal af op donderdag, vrijdag of zaterdag aangezien deze stalen via de post opgestuurd worden. LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 7 van 15

8 Voor hereditaire hemochromatose: extra EDTA tube (paarse stop) nodig DOWN screening & NTD (zie specifiek aanvraagformulier) 1. 1 trimester (9-13 weken) Single-step screening : bloed en echo: week. Bloedafname EN echografie gebeuren op hetzelfde ogenblik (11-13 week). Echografische gegevens moeten nauwkeurig ingevuld worden: zwangerschapsduur uitgedrukt in weken en dagen, CRL (moet tussen mm zijn), dikte nekplooi (NT) en evaluatie van het neusbeentje. Sequentiële screening : bloed 9 week gevolgd door echo: week Een vroege bloedafname vanaf de 9 week waarna, tenminste 2 weken later, een echografie gebeurt (11-13 week) met volgende informatie: zwangerschapsduur uitgedrukt in weken en dagen, CRL (moet tussen mm zijn), dikte nekplooi (NT) en evaluatie van het neusbeentje trimester (14-20 weken) Bloedafname EN echografie gebeuren liefst op hetzelfde ogenblik maar steeds tussen weken Bewaarcondities en transport Bewaar nooit stalen bij een warmtebron of in de zon. Bewaar ze in een frisse ruimte of een koelbox (schaduw) tot de chauffeur ze ophaalt. Afname Bewaring / Transport EDTA (Paars ) Kamertemperatuur (17-25 C) of 4 C Serum (Geel ) Kamertemperatuur (17-25 C) of 4 C Citraat (Blauw ) Kamertemperatuur (17-25 C) Fluoride (Grijs ) Kamertemperatuur (48 uur) of 4 C (8 u of 7 dagen na centrifugatie) Heparine (Groen ) Afhankelijk van de test EDTA (Donkerblauw ) Oligo-elementen (Cr, Kamertemperatuur (17 C-25 C) Ni) EDTA Bij kamertemperatuur blijven de meeste hematologische testen 24 uur stabiel. Bij 4 C: 1 week stabiel (Hb), 2 dagen stabiel (RBC, WBC, trombocyten) SERUM Bij kamertemperatuur blijven de meeste testen 12 uur stabiel Bij 4 C en gescheiden van RBC: 1 week stabiel (indien niet gescheiden zal Kalium altijd verhoogd zijn) CITRAAT Bij kamertemperatuur de klassieke stollingstesten (PT, APTT, fibrinogeen) binnen de 24 uur uitvoeren. Andere testen moeten sneller uitgevoerd worden FLUORIDE Bij kamertemperatuur stabiliteit glucose: 48 uur. Bij 4 C: 48 uur en indien onmiddellijk afgescheiden van de RBC: 7 dagen bij 4 C HEPARINE Bewaarmogelijkheden zijn afhankelijk van de uit te voeren testen Tijdspanne tussen serumafname en centrifugatie Indien de tijdspanne tussen de bloedafname en de scheiding van serum en RBC groter is dan 24 uur kunnen volgende fenomenen zich voordoen: Stijging van: Kalium, LDH Fosfor (fosfatase in RBC breken organische fosforverbindingen af) % lymfocyten (segmentkernige neutrofielen gaan sneller stuk) MCV / Hct (RBC zwellen bijkamertemperatuur) Daling van: Bilirubine (afbraak door licht) Bicarbonaat (koolzuur ontsnapt) Caroteen, vitamine A, D en E (lichtgevoelig) LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 8 van 15

9 % segmentkernige neutrofielen (gaan sneller stuk dan lymfocyten) Reticulocyten, bloedplaatjes Sedimentatie LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 9 van 15

10 3.2 Urine Afname Vermijd bijbesmetting van huid- en darmflora door duidelijke instructies te geven aan uw patiënt. (cfr infra) Neem een staal steeds vóór het starten van een antibioticatherapie (anders bekomt men een beeld van pyurie met een negatieve urinecultuur) Eerstestraalsurine Enkel voor Chlamydia trachomatis PCR noodzakeliijk, ook geschikt voor Neisseria gonorrhoeae PCR. Vang de eerste straal urine (20 ml) op in een steriel urinepotje. Deze eerste straal bevat tal van epitheelcellen. Indien tevens een bacteriologische kweek dient te gebeuren wordt de middenstraal (midstream) opgevangen in een tweede potje. Noteer duidelijk op de recipiënten welke de stalen zijn Midstream Genitaliën goed inzepen met een licht antiseptische zeep, goed naspoelen en afdrogen met een propere handdoek. Zorgt dat de patiënt de binnenzijde van het steriel opvangrecipiënt nooit aanraakt. Laat patiënt een eerste hoeveelheid urine in toilet urineren, vang daarna het midden van de urinestraal op in een steriel recipiënt, vervolgens verder in het toilet urineren. 15 ml is voldoende voor een gewoon bacteriologisch onderzoek. Ook geschikt voor Neisseria gonorrhoeae PCR. Sluit urinerecipiënt goed af. Identificeer urinerecipiënt en bewaar het staal maximum 2 uur op kamertemperatuur, bewaar daarna in de koelkast (binnen de 12 uur naar het labo), ook voor Neisseria gonorrhoeae PCR Urinecollectie 24 uur (niet aangezuurd) Vul naam van patiënt en aanvragende geneesheer in, op het zelfklevend etiket bevestigd op de container. De patiënt moet datum en uur van het begin en het einde van de collectie invullen. De patiënt mag geen alcoholische dranken gebruiken. Indien de patiënt in het recipiënt vergeet te plassen of per ongeluk urine verliest dan moet men absoluut de test herbeginnen. Patiënt laten plassen in het toilet zodat zijn blaas volledig leeg is (bv s morgens om 8 uur). Alle volgende urine in het recipiënt collecteren gedurende 24 uur (dus ook s nachts). s Anderdaags, op hetzelfde uur waarop de collecte begon (bv 8 uur) urineert de patiënt een laatste maal in de container. Bewaar het staal bij 4 C gedurende de collectieperiode. Neem tijdens de collectieperiode een serumstaal af, indien de creatinine clearance moet bepaald worden Urinecollectie 24 uur (aangezuurd) Bruine container met 20 ml HCl (6 N), met richtlijnen op het etiket. Let op deze container bevat een bijtend zuur (HCl). Dieetrichtlijnen: 3 dagen voor en tijdens collectie geen koffie, bananen, chocolade, citrusvruchten, vanille, acetylsalicylzuur (aspirine), chloorpromazine (Largactil), fenothiazines en antihypertensiva (bv Aldomet) innemen. Volg de richtlijnen zoals beschreven bij niet aangezuurd 24 uur urine. Houdbaarheid: indien het staal 6 weken in het donker en op 4 C wordt bewaard, kan men meestal een klinische relevant resultaat bekomen Urinestaal toxicologie Urine is het voorkeurstaal voor screening en follow-up van druggebruikers op voorwaarde dat het staal onder direct toezicht bij de huisarts wordt afgenomen zodat aan de delinquenten geen gelegenheid wordt gegeven op staalvervalsing. Creatinine kan best systematisch aangevraagd worden om dilutie met water uit te sluiten, waardoor vals negatieve resultaten gegenereerd worden Bewaarcondities en transport Afname urine Eerstestraalsurine (Chlamydia trachomatis PCR) Midstream (urinekweek) Bewaring / Transport Koelkast Koelkast (max 2 uur op KT) 24 uurs (niet of wel aangezuurd) Koelkast (gedurende collectieperiode & erna) Toxicologie Koelkast LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 10 van 15

11 3.3 Bacteriologie Afname Urine Zie Faeces Vers faecesstaal overbrengen in een plastiek potje, voorzien van een lepeltje. Bij zuigelingen faeces onmiddellijk uit luier lepelen (niet krabben op luier). Gelieve geen luiers mee te geven. Parasieten: bij voorkeur 3 opeenvolgende dagen uitvoeren. Minimum 10 gram is vereist. Occult bloed: 1 test is voldoende. Vraag deze test niet aan bij patiënten met hematurie, rectale bloeding (aambeien), pre-menopauzale vrouwen, minstens 3 dagen na menstruatie, gebruik van corticoïden / anticoagulans / fenylbutazone / reserpine of bij chemotherapie Sputum Maak de patiënt duidelijk dat er geen speeksel gevraagd wordt, maar fluimen die uit de diepte worden opgehoest. Optimaal is een ochtendsputum na mondspoeling met water. Spontaan opgehoest sputum is vermengd met speeksel en keelslijm en dus bijbesmet met normale flora Huid Intacte huid: neem met een wisser een staal af in de richting gezonde huid naar aangetaste huid. Ulcus: Neem nooit een oppervlakkig uitstrijk (zinloos), maar steeds uit het diepste van de bodem. Wonde: neem met een wisser een staal af op de rand van de wonde Oor Vermeld steeds oorsprong: otitis EXTERNA of otitis MEDIA (andere pathogenen). Otitis externa: eerst debris en korsten verwijderen met een bevochtigde wisser. Otitis media: a) geperforeerde trommelvlies: gebruik fijne flexibele wisser. b) trommelvlies: oorkanaal reinigen met lauwe neutrale zeepoplossing en aspiraat collecteren met naald Oog (conjunctivum) Met een steriel bevochtigde wisser over de conjunctiva rollen. Vermijd contact met wimpers en oogleden Huid, haar, nagel (schimmel) Huidschilfer: vang met een steriel pincet schilfers thv voortschrijdend letsel op in een steriel potje. Haar: epileer met een steriel pincet het haar en vang op in een steriel potje. Geen afgeknipt haar insturen. Nagel: knip nagel met steriele schaar over de gehele dikte vanaf het grensgebied tussen aangetast en niet aangetast weefsel (hier bevinden zich de meeste schimmeldraden) MRSA Een MRSA-screening (dragerschap) kan afgenomen worden met een steriele wisser van: Neus (binnenzijde van beide neusvleugels) Keel (beide tonsillen of tonsilbogen) Perineum (het gebied van anus tot vulva of scrotum) en indien geïndiceerd van: Laesies van bepaalde huidziekten (o.a. eczeem en psoriasis-laesies). Alle wonden, inclusief steekopeningen (zo diep mogelijk afnemen). Urine indien catheter aanwezig is (in steriele container opvangen) Herpes simplex kweek Afname met wisser voor viruskweek (zie ). Een optimaal staal bevat geïnfecteerde, niet oppervlakkige epitheelcellen afkomstig van de bodem van een vers geopend letsel: Blaasje met vocht: open blaasje met een steriele naald en met de speciale wisser de bodem van het letsel goed afschrapen (kan pijnlijk zijn voor de patiënt). Letsel met etter: verwijder de etter met een droge wisser zonder de bodem van het letsel te LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 11 van 15

12 beschadigen. Verwijder wisser op een veilige wijze. Met de wisser de bodem van het letsel goed afschrappen. Letsel met korst: is geen optimaal staal. Verwijder korst met steriele naald. Met de speciale wisser de bodem van het letsel goed afschrappen maar vermijd zoveel mogelijk bloed Chlamydia trachomatis en Neisseria gonorrhoeae PCR Aangezien Chlamydia een strikt intracellulaire parasiet is, dient het afgenomen materiaal steeds zoveel mogelijk epitheelcellen te bevatten. 1. Vaginaal / urethraal Vrouw: Verwijder met een eerste wisser vaginale secreties en mucus ter hoogte van de exocervix. Verricht met een tweede wisser de staalname door 4 tot 5 sec. krachtig te roteren in de endocervix. Trek de wisser voorzichtig terug. Vermijd contact met vaginale mucosa. Breng wisser in het transportbuisje, breek bovenste deel van de steel af en sluit de tube af. Bewaar staal in de koelkast (max 24 h). Man: Breng de fijne wisser met een draaiende beweging 2 tot 4 cm (obligaat) in de urethra. Roteer de wisser 4 tot 5 sec. en trek voorzichtig terug. Breng wisser in het transportbuisje, breek bovenste deel van de steel af en sluit de tube af. Bewaar staal in de koelkast (max 24 h). Let op: minstens 1 uur voor de afname niet wateren. 2. Urine Eerstestraal: zie Middenstraal: zie Opmerking: Diagnoseregel 77: Terugbetaald indien jonger dan 21 j. en risicogedrag of klinische tekens van infectie. Deze test mag maximum twee maal per kalenderjaar aangerekend worden Wissers ROZE stop - e-swab: wisser met vloeibaar Amies transportmedium: is de klassieke bacteriologische wisser voor kweek, sneltesten (Strep A ag, RSV ag, Influenza ag,...) en PCR testen (Chlamydia, Neisseria gonorrhoeae,...). Breng na afname de wisser in het transportbuisje, breek bovenste deel van de steel af en sluit de tube af. Bewaar staal in de koelkast (max 24 h). ORANJE stop - e-swab: zelfde medium als de e-swab met roze stop, met een fijne wisser voor urethrale en nasofaryngeale afname. RODE stop - UTM: wisser voor viruskweek (Herpes) met universal transport medium (UTM). Kan ook gebruikt worden voor Chlamydia, Mycoplasma en Ureaplasma Bewaarcondities en transport Afname Bewaring / Transport Urine (kweek) Max 2 uur op KT, daarna Koel bewaren ( < 12u in lab ) Faeces Sputum Swab in transportmedium voor bacteriele kweek (otitis externa, genitaal), PCR, viruskweek Swab in transportmedium voor bacteriele kweek (oog, binnenoor, neus, nasofarynx, abces) Water (drinkbaarheid) Hemocultuur Vochten (oa CSV) Dermatofieten LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 12 van 15 Koel Koel Koel Kamertemperatuur (17-25 C) Opmerking: overnacht bewaren van bacteriologische stalen gebeurt best bij 4 C Sperma Koel Kamertemperatuur Kamertemperatuur Kamertemperatuur Neem steeds contact op met het labo, voor het maken van een afspraak, voor onderzoek van

13 een spermastaal. In de anamnese moet worden gezocht naar recente, vooral virale, aandoeningen (hepatitis) of inname van geneesmiddelen die de spermatogenese remmen o.a. Furadantine (nitrofurantoïne) en Salazopyrine (sulfasalazine) Voorschriften afname Een optimale staalafname gebeurt na een abstinentieperiode van 3 tot 5 dagen (tot maximum 2 tot 7 dagen). Een te langdurige abstinentie (> 7 dagen) vermindert zowel het spermavolume als de mobiliteit van de spermatozoa. Bij zeer frequente coïtus vermindert het spermavolume en de concentratie spermatozoa gevoelig maar blijft de mobiliteit behouden. Voorbereiding: urineer eerst. Was de genitaliën goed met water en zeep. Spoel goed af en droog af met een verse handdoek. Het zaadstaaltje enkel opwekken door masturbatie en opvangen in een steriel urinepotje. Geen condoom gebruiken om het spermastaal op te vangen. Sluit het potje goed af. Bewaar op kamertemperatuur. Wanneer een deel van het staal verloren is gegaan, moet een nieuw staal afgenomen worden na een abstinentie van 3 tot 5 dagen. Noteer het tijdstip van zaadlozing en het aantal dagen abstinentie. Breng het staal onmiddellijk naar het laboratorium. Het transport vereist geen lichaamstemperatuur; grote temperatuurschommelingen zijn echter te mijden; dus streven naar kamertemperatuur. Het staal moet binnen het uur na de lozing onderzocht worden Bewaarcondities en transport Afname Sperma: fertiliteit Sperma: post-vasectomie Bewaring / Transport 37 C binnen 2 uur (uitsluitend op afspraak met labo) Gewoon met dienstbode meegeven 3.5 Water Afname Water uit een kraan of pomp Straalbreker van kraan verwijderen. Kraan (binnenzijde & buitenzijde) ontsmetten met ethanol bevochtigde doek of metalen kraan flamberen met aansteker, kaars of gasbrander. Water gedurende minimum 1 minuut laten lopen. Gebruik een steriele of een leeggegoten waterfles (geen frisdrank) voor bacteriologisch onderzoek. Laat de fles onder de waterstraal vollopen (gebruik geen trechter) en sluit de fles af zonder binnenkant dop of de flesmond aan te raken. Minimaal volume voor onderzoek: 1,5 liter. Monster liefst binnen 12 uur aan het labo bezorgen (ondertussen in koelkast bewaren) Water rechtstreeks uit een vergaarbak of put Opmerkingen: Neem een propere emmer die vooraf werd afgespoeld met het te analyseren water. Giet de fles vol (dus fles NIET onderdompelen in emmer) a) Indien enkel chemisch onderzoek wordt aangevraagd, dan kan men een niet steriele fles gebruiken en deze enkele malen vooraf spoelen met het te analyseren water. b) Wacht 2 maanden indien er werken werden uitgevoerd aan de waterinstallatie. Pomp regelmatig het water, maar gebruik het niet als drinkbaar water tot bevestiging na analyse Bewaarcondities en transport Monster liefst binnen 12 uur aan het labo bezorgen (ondertussen in koelkast bewaren). LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 13 van 15

14 3.6 Anatomopathologie Afname Weefselfragmenten biopsies Fixeer weefselfragment onmiddellijk na afname in gebufferde 5% formol (steriel recipiënt met rode deksel). Indien geen gebufferde formol voorhanden; bewaar gedurende een korte periode (max 12h) in een PAP-potje, verwittig labo zodat bij aankomst in labo het staal onmiddellijk ik het juiste recipiënt kan gebracht worden Urine Neem nooit de eerste urine van de dag aangezien deze teveel kapotte cellen bevat door overnachting in de blaas. Neem het tweede urinestaal van de dag. Fixeren met gelijke volume alcohol (1 deel urine + 1 deel alcohol): steriel recipiënt met lichtblauwe deksel. Alcohol kan zowel ontsmettingsalcohol zijn als gedenatureerde ethanol of methanol Sputum Geen speeksel opvangen maar wel opgehoeste secretie. Fixeren in alcohol (steriel recipiënt met lichtblauwe deksel). Verhouding is niet belangrijk Gewrichtsvochten voor kristallen Nooit fixeren. Vers laten Vochten voor cytologisch onderzoek Vers laten of het aspiraat in Cytolyt oplossing brengen (recipiënt met conische bodem en gele schroefdop) Spuit eventueel naspoelen. Bij gebrek hieraan kan het ook ongefixeerd in spuit of steriel potje gelaten worden, indien het dezelfde dag naar het labo gebracht wordt PAP Monolayer-techniek: Na afname borsteltje goed afspoelen in ThinPrep potje (PreservCyt ) en afnameborsteltje verwijderen uit vloeistof Bewaarcondities en transport Biopsie Afname Bewaring / Transport Bewaar bij kamertemperatuur. Urine cytologie (2 de urinestaal aangezien 1ste urine teveel kapotte cellen bevat door overnachting in blaas ) Sputum cytologie Gewrichtsvocht (kristallen) Andere vochten (cytologie) Tepelvocht PAP-monolayer Bewaar bij kamertemperatuur. Bewaar bij kamertemperatuur. NIET fixeren. Eventueel koel bewaren tot transport. NIET fixeren. Eventueel koel bewaren tot transport. NIET fixeren. Uitstrijken en laten drogen aan de lucht. Bewaar bij kamertemperatuur. 3.7 Speciale afnames Metalen Zie Chlamydia trachomatis/ Neisseria gonorrhoeae PCR Zie (swab) en (urine) Herpes kweek De Herpes antigen test wordt niet meer uitgevoerd en wordt vervangen door een Herpes virus kweek. Zie LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 14 van 15

15 3.7.4 Cryoglobulinen Lege serumbuis (gele stop) en naald voorverwarmen op 37 C (in warmwaterbad, broedstoof of 10 min in uw hand). Maak een thermosfles klaar met water op 37 C. Breng na de bloedafname het buisje onmiddellijk in de thermosfles zodat het bloed kan stollen op 37 C in afwachting van het transport naar het labo Delta-Aminolevulinezuur (Delta-ALA) Geen ochtend- of avondurine en ook geen urine collecteren na overvloedig drinken. Bewaar in het donker Oxaalzuur (24 uurs urine) 10 ml thymoloplossing toevoegen als bewaarmiddel vóór de 24-uurs collectie (contacteer labo) Lactaat (melkzuur) Ten gevolge van de instabiliteit van deze parameter kan deze afname enkel op het laboratorium gebeuren, maar enkel op afspraak zodat we het nodige afnamemateriaal kunnen bestellen. 4. Bijaanvragen Voor onderstaande analyses zijn er geen bijaanvragen mogelijk omwille van de te beperkte staalstabiliteit. ACTH Calcitonine Osmolaliteit Aldosteron Carboxyhemoglobine Parathormoon Ammoniak Complement C3 en C4 Plasminogeen APC-resistentie D-dimeren Renine (activiteit) aptt Gastrine Cultuur Bicarbonaat C-1-esterase inhibitor Groeihormoon Glucose (serum tube) 5. Dringende stalen /dringend transport Sommige analyses vereisen een snel transport naar het labo (zie grijze achtergrond op ons aanvraagformulier). Voor een vlotte bediening maak hier vooraf een afspraak met het labo. 6. Bron Samples: From the Patient to the Laboratory, 3 rd revised Edition 2003, W.G. Guder et all. List of Analytes, Preanalytical Variables, First edition 1996, W.G. Guder et all. Tietz, Clinical guide to Laboratory Tests, 4 th edition Procedures for the Collection of Diagnostic Blood Specimens by Venipuncture ; Approved Standard Fith Edition (dec 2003). BD Vacutainer: Gids voor veneuze bloedafname (BD 2006 v: 09/06). CD-ROM: Pre-analytische fase: veneuze bloedafname algemeen. CD-ROM: Phlebotomy (education Program) met beveiligingssleutel. Labo Pathologie, Yperman, Fixatierichtlijnen externe laboratoria (05/08/08 versie 1). Gerelateerde documenten: Workflow informatie Status Definitief Historiek 22/01/ :20:14: Versie 1: nieuw document aangemaakt door (Katrien Declerck) 28/01/ :11:09: Version 1: changed status to Verstuurd (Katrien Declerck) - Commentaar: 28/01/ :11:01: Version 1: Kwaliteitsverantwoordelijke changed status to Definitief (Katrien Declerck) - Commentaar: Commentaar & Aanpassingen LI.ALG.13, V.1; Preanalytische fase(door Katrien Declerck) - Definitief 15 van 15