Seksueel kindermisbruik

Transcriptie

1 Seksueel kindermisbruik Auteur: dr. mr. M. Moerings Universiteit Utrecht, Willem Pompe Instituut voor Strafrechtswetenschappen Betrokken Officier van Justitie: mw. mr. A. Brughuis advocaat -generaal Gerechtshof Den Bosch 1. Basisfeiten a. Aard Definitie en wettelijke regeling Onder seksueel misbruik van kinderen verstaan we seksuele contacten met kinderen onder de zestien jaar, die plaatsvinden tegen de wil van het kind of zonder dat het kind in staat is deze contacten te weigeren. Seksueel contact met een kind jonger dan twaalf jaar is altijd strafbaar. Bestaat dit contact uit seksueel binnendringen dan staat er een gevangenisstraf op met een maximum van twaalf jaar (art. 244 Sr). Zo niet, dan is de maximum straf zes jaar (art. 247 Sr). De gedachte achter deze strafbaarstelling is dat een kind onder de twaalf jaar weerloos is. Het is niet in staat, zeker niet op seksueel gebied, zijn eigen wil te bepalen. Ook seksueel contact met een jongere tussen de twaalf en zestien jaar is strafbaar (seksueel binnendringen art. 245 Sr; ontuchtige handelingen art. 247 Sr), maar vervolging kan pas plaats vinden als de jongere zelf, zijn ouders of de Raad voor de Kinderbescherming een klacht hebben ingediend. Het is niet de bedoeling dat een jongen van zeventien die met zijn vriendinnetje van vijftien naar bed gaat, wordt vervolgd. De formulering van de wetsartikelen laat daar ook de ruimte toe, omdat ze gaan over het plegen van ontucht. Het is mede aan de officier van justitie en de rechter om te oordelen of daar sprake van is. Bij een groot leeftijdsverschil, bijvoorbeeld bij seksueel contact tussen een man van veertig en een meisje van dertien zal deze wel oordelen dat het om ontuchtige en daarmee strafbare handelingen gaan. De betekenis van ontucht is tijdgebonden en kan veranderen. Seksuele contacten met 16 en 17 jarigen zijn onder omstandigheden ook strafbaar, namelijk binnen een afhankelijkheidsrelatie, zoals tussen ouder en kind, therapeut en cliënt, leraar en leerling. Ook hier is de strafbaarstelling gebaseerd op de gedachte dat degene over wie macht wordt uitgeoefend niet in staat is in vrijheid te bepalen of hij een seksueel contact wil. Als er sprake is van verkrachting of aanranding van kinderen dan zijn vanzelfsprekend de algemene artikelen 242 en 246 Sr van toepassing. De strekking achter de artikelen die seksueel misbruik van kinderen strafbaar stellen is de bescherming van kinderen. Dat geldt ook het kinderpornografieartikel. Het verspreiden, openlijk tentoonstellen, vervaardigen, invoeren, doorvoeren, uitvoeren of het in voorraad hebben van kinderpornografie is verboden (art. 240b Sr) De bedoeling ervan is niet om anderen te behoeden tegen het zien van seksueel prikkelend beeldmateriaal. Het idee is dat strafrechtelijk optreden tegen kinderpornografie een effectieve bijdrage kan leveren aan de bestrijding van seksueel misbruik van kinderen. Wat valt er onder kinderpornografie? Het moet gaan om een afbeelding bijvoorbeeld een foto, een film, een plaatje op het internet, waarop een kind dat kennelijk jonger is dan zestien jaar, een seksuele handeling tentoonspreidt. Hierbij moet uitdrukkelijk niet alleen gedacht worden aan afbeeldingen van een verkrachting of aanranding d.w.z gedragingen die als zodanig al een zedendelict opleveren, maar ook aan bepaalde afbeeldingen van naakte kinderen alleen, afhankelijk van de houding van het kind en de ambiance waarin de afbeelding is gemaakt. Niet bedoeld worden onschuldige afbeeldingen van deels of geheel naakte kinderen op het strand of op een naturistencamping. Bijkomende omstandigheden kunnen een afbeelding van een(half)naakt kind wel tot kinderpornografie maken, bijvoorbeeld een foto van een naakt meisje dat in een gymzaal een spagaat maakt. Dat is niet een houding van een klein kind dat in die ambiance past. We belanden bij de vraag wat wel of niet onder kinderpornografie valt in een grijs gebied waarbij uitspraken van rechters, gedaan onder invloed vaneen veranderende tijdgeest van grote betekenis zijn. Dat geldt ook voor de invulling van het bestanddeel in voorraad hebben. Het lijkt er taalkundig op dat het privé-bezit van kinderporno, voor de eigen seksuele geneugtes, er niet onder valt. 1

2 Het begrip voorraad duidt op pluraliteit, op een hoeveelheid goederen die bijvoorbeeld in een winkel of huis aanwezig is en heeft een externe gerichtheid. De Hoge Raad heeft uitgemaakt dat ook het enkele bezit van kinderporno voor het eigen plezier (een boekje, een aantal plaatjes opgeslagen op de computer) onder het bereik valt van in voorraad hebben. We zien dat het verbod van seksueel misbruik van kinderen is terug te vinden in diverse artikelen. We constateren ook dat de termen pedoseksueel contact en incest die in het dagelijks spraakgebruik en in sociaal wetenschappelijke literatuur worden gehanteerd, geen juridische zijn. De verzamelterm voor plegers van seksueel misbruik is veelal pedoseksueel, hoewel ook de term pedofiel wel wordt gehanteerd. Naar mijn mening is deze laatste term om seksueel misbruik aan te duiden stigmatiserend voor iedereen die zich seksueel voelt aangetrokken tot kinderen. Dat is namelijk de definitie van een pedofiel: degene die zich seksueel voelt aangetrokken tot kinderen. Dat zegt nog niets over de wijze waarop hij met deze verlangens om gaat. Mogelijk spelen ze alleen een rol in zijn seksuele fantasieën bij het masturberen. Ik pleit er voor de term pleger van seksueel misbruik te gebruiken voor degene die ontoelaatbare seksuele contacten met kinderen onderhoudt. In sociaal wetenschappelijke studies wordt wel een indeling gemaakt voor seksueel misbruik die gebaseerd is op de variatie in aard en ernst. De volgende categorisering is overgenomen uit de brochure Seksueel misbruik van kinderen van het Ministerie van Justitie (p. 3): Licht: een eenmalig incident van relatief onschuldig karakter zoals betasting van de geslachtsdelen boven of onder de kleding. De dader gebruikt geen dwang, maar het kind ervaart het wel als ongewenst. Matig: eenmalige of meermalige betasting van de geslachtsdelen onder de kleding of masturbatie in bijzijn van het kind. Het kind is in geringe mate afhankelijk van de dader (bijvoorbeeld een jeugdleider). Die oefent geen lichamelijke dwang uit, maar zet het kind wel onder druk of vraagt het om geheimhouding. Ernstig: (pogingen tot) penetratie of wederzijdse masturbatie. Het kind is afhankelijk van de dader. Het misbruik houdt minimaal een jaar aan. De dader gebruikt lichamelijke dwang of psychische manipulatie. Zeer ernstig : meermalig, langdurig seksueel misbruik (penetratie), dat minimaal een jaar aanhoudt. Het kind is afhankelijk van de dader. Die chanteert het kind of gebruikt lichamelijk geweld. Ontwikkelingen in de wetgeving In mei 2001 is bij de Tweede Kamer een wetsvoorstel ingediend tot het wijzigen van de zedelijkheidswetgeving die op onderdelen relevant is voor seksueel misbruik van jeugdigen. Strafbaarstelling van virtuele kinderporno De strekking van het kinderpornografieartikel (art. 240b Sr.) is de bescherming van kinderen tegen seksueel misbruik. Volgens de regering behoudt dit uitgangspunt haar geldigheid. Tegelijkertijd stelt zij vast dat de moderne techniek met behulp van (digitale) manipulatie het mogelijk maakt om levensechte beelden te vervaardigen zonder dat daar echte volwassenen of kinderen bij zijn betrokken. Deze vorm van kinderporno wordt virtuele kinderporno genoemd. Het is dan moeilijk zo niet onmogelijk te bewijzen dat bij de vervaardiging daarvan een echt kind is betrokken. Voor de effectieve bestrijding van kinderporno, in het bijzonder op internet, kan het nodig zijn om op treden tegen schijnbaar echte kinderporno. Van politie en het openbaar ministerie kan niet worden verlangd te bewijzen dat op aangetroffen materiaal echte kinderen zijn betrokken. De strafbaarstelling lijkt sterk ingegeven door bewijstechnische overwegingen en door de consensus in internationaal verband over de wenselijkheid van strafbaarstelling van virtuele kinderporno. In feite wordt daarmee, naar mijn mening, gedeeltelijk het uitgangspunt ve rlaten dat het kinderpornoartikel dient ter bescherming van het kind. Verhoging van de leeftijdsgrens van 16 naar 18 jaar in art. 240b Sr Om in de pas te lopen met internationale regelgeving wordt de leeftijdsgrens verhoogd van 16 naar 18 jaar. Dat geldt voor alle gedragingen die onder art. 240b vallen. Dat betekent dat ook de vervaardiging en het bezit voor eigen gebruik van een afbeelding van een seksuele gedraging waarbij een al dan niet echte persoon van 16 tot 17 jaar is betrokken onder het strafrecht komen te vallen. Tegen het strafbaar stellen van kinderporno ten aanzien van 16- of 17-jarigen kan men aanvoeren dat het hebben van seks met een persoon van die leeftijd lang niet altijd strafbaar is, uitgezonderd situaties 2

3 zoals seks in een ouder-kind relatie of tussen docent en leerling. Het vertrouwen van de regering in een evenwichtig en zorgvuldig gebruik van het opportuniteitsbeginsel moet waarborgen dat deze bepaling in de praktijk op een juiste en verantwoorde wijze wordt toegepast. Zo zal vervolging achterwege moeten blijven als een minderjarige op geen enkele wijze in zijn belangen is geschaad. Aanpassing van de wettekst: in bezit hebben Met de toevoeging van in het bezit hebben van kinderporno aan art. 240b Sr. zal de wetgeving aansluiten bij de ruime interpretatie die door de Hoge Raad aan onder het in voorraad hebben van kinderporno is gegeven. Afschaffing van het klachtvereiste Het klachtvereiste is van toepassing bij het plegen van ontuchtige handelingen met een minderjarige tussen 12 en 16 jaar. Uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut is gebleken dat dit klachtvereiste niet naar bevrediging functioneert. Het klachtvereiste maakt het mogelijk dat strafrechtelijk wordt opgetreden naar aanleiding van een klacht van de wettelijk vertegenwoordiger, terwijl de betrokken jeugdige geen vervolging wil. Bovendien blijkt in de praktijk het onderscheid tussen het indienen van een klacht en het doen van aangifte enigszins te vervloeien. De doeleinden van het klachtvereiste zijn enerzijds de bescherming van het kind tussen 12 en 16 jaar en anderzijds het recht van het kind op seksuele ontplooiing. Deze doelen zijn volgens de regering beter langs een andere weg te realiseren. Het klachtvereiste kan komen te vervallen en daarvoor in de plaats komt het recht van de jeugdige om te worden gehoord. Via het hoorrecht kan de jeugdige zijn zienswijze over de seksuele gebeurtenissen waarbij hij is betrokken kenbaar maken en eveneens zijn wenselijkheid van strafvervolging. Het hoorrecht moet waarborgen dat strafrechtelijk optreden volgt waar dit geboden is en dat het achterwege blijft, indien de belangen van de jeugdige daar om vragen. b. Omvang Over de omvang van seksueel misbruik van kinderen bestaan weinig landelijke cijfers. Heel vaak wordt nog teruggegrepen op het onderzoek van Drayer (1987) naar de ervaringen van vrouwen met seksueel misbruik in hun jeugd: een op de drie onderzochte vrouwen heeft er voor haar zestiende jaar mee te maken gehad. Bij 1 op de 6 à 7 vrouwen betrof het misbruik door familieleden. Ook uit ander onderzoek, bijvoorbeeld naar meldingen aan vertrouwensartsen over vermoedelijk seksueel misbruik van kinderen, blijkt dat seksueel misbruik vaak in de familiesfeer plaats vindt, door een ouder, broer of ander familielid. Ook als de dader niet uit de familiekring afkomstig is gaat het wel heel vaak om bekende van het kind. De onbekende man in de bosjes of kinderlokker is een zeldzaam fenomeen, ook al willen verschillende media anders doen geloven. Naar seksueel misbruik van jongens is in ons land nog geen breed onderzoek verricht. Buitenlandse studies laten zien dat drie tot negen procent van de jongens misbruikervaringen kent, meestal gepleegd door mannen buiten de familiekring. De afgelopen jaren hebben de media ook veel aandacht geschonken aan seksueel misbruik van leerlingen door leraren en aan andere begeleiders van jeugdigen, bijvoorbeeld sportinstructeurs. Ook het inzetten van kinderen voor pornografische doeleinden heeft maatschappelijk sterk de aandacht getrokken. De leeftijd waarop seksueel misbruik van kinderen het meest frequent voorkomt ligt tussen de acht en twaalf jaar. Kijken we naar het aantal zaken waarover justitie zich buigt, dan blijkt dat het openbaar ministerie jaarlijks ongeveer 2050 tot 2350 zaken behandelt. Dit aantal is redelijk stabiel. Het aantal zaken waarin de rechter een beslissing neemt schommelt tussen de 500 en 550 per jaar voor meerderjarige verdachten en ongeveer 135 per jaar voor minderjarige verdachten. c. Daders Seksueel misbruik komt voor in alle milieus, zowel in lagere als hogere sociale klassen, bij mensen van alle kerkelijke gezindten en bij autochtone en allochtone Nederlanders. Voor zover bekend zijn plegers vrijwel altijd mannen, maar dat kan deels te maken hebben met de ontwikkelde beeldvorming. Uit de cijfers blijkt in ieder geval dat van alle plegers één tot drie procent vrouw is. Veel van deze vrouwen plegen het misbruik onder druk van een/hun man die er bij aanwezig is. 3

4 Plegers van seksueel misbruik worden wel in drie typen onderscheiden (brochure p. 7 en 8). Deze indeling is gebaseerd op mensen die vanwege het plegen van het strafbare feit in aanraking met justitie of in ieder geval met het circuit van de geestelijke gezondheidszorg zijn gekomen. 1. Pedofielen. Dit zijn volgens deze indeling volwassen mannen die zich uitsluitend seksueel aangetrokken voelen tot jongens (of soms meisjes) die nog niet in de puberteit zijn gekomen. Ze hebben steeds terugkerende seksueel opwindende fantasieën en een intense seksuele drang gericht op kinderen. Ze vallen op de kinderlijke gestalte, houden van de belevingswereld van kinderen en willen het liefst kind met de kinderen zijn. Pedofilie wordt gezien als een gestoorde seksuele gerichtheid die gewoonlijk in de puberteit begint. Pedofielen gebruiken hun overredingskracht om kinderen tot seksuele contacten over te halen. Eigenlijk manipuleren ze hen gewoon. Met deze kinderen hebben ze vaak een langdurige relatie. Onderkend wordt voorts dat er ook pedofielen zijn die geen uiting geven aan hun seksuele gerichtheid. Zij hebben geen seksuele contacten met kinderen. Nota bene: ik heb er wetenschappelijke maar ook ethische bezwaren tegen dat onder een term zulke uiteenlopende aspecten kunnen vallen. Of concreter geformuleerd: onder de term pedofielen vallen zowel diegenen die kinderen manipuleren en misbruiken voor hun eigen seksuele genoegens als diegenen die zich weliswaar seksueel aangetrokken voelen tot kinderen maar daar geen uiting aan geven. Zulke uiteenlopende, zelfs tegenstrijdige aspecten mogen nooit deel uitmaken van een zelfde begrip, omdat daarmee het onderscheidend vermogen verdwijnt. Bovendien is door de uiteenlopende aspecten de term pedofilie zeer stigmatiserend voor hen die zich seksueel aangetrokken voelen tot kinderen maar daar op een toelaatbare manier mee omgaan. Ik ben van mening dat er nog veel uitvoerig en gedegen onderzoek moet plaatsvinden naar het fenomeen van zich seksueel aangetrokken voelen tot kinderen en de wijze waarop daarmee wordt omgegaan. 2. Gelegenheidsplegers. Dit zijn mannen (soms vrouwen) die weliswaar een seksuele voorkeur hebben voor een volwassen partner maar die onder invloed van tijdelijke ingrijpende gebeurtenissen in hun leven seksuele contacten aangaan met (eigen) kinderen of afhankelijke jongeren. Hun leven is uit balans doordat ze bijvoorbeeld een partner moeten missen, huwelijksproblemen hebben of zijn ontslagen. De seksuele contacten zijn een compensatie. Hun slachtoffers zijn veel vaker oudere meisjes dan jongens. Vaak gaat het om incestplegers of om mannen die door hun beroep in contact komen met meisjes. Ze zijn zelden eerder veroordeeld voor seksuele of andere delicten. 3. Antisociale plegers. Het gaat om mannen die geen (duurzame) liefdesrelaties kunnen aangaan. Zij kunnen zich niet inleven in de gevoelens van anderen en zijn meestal gewetenloos. Ze zijn vaak al eerder veroordeeld voor seksuele delicten begaan tegen vrouwen en voor andere misdrijven. Vaak willen zij met hun misbruik hun boosheid op de maatschappij uitdrukken of wraak nemen op een vrouw die hen heeft verlaten of op alle vrouwen. Ze hebben geen seksuele voorkeur voor kinderen maar misbruiken ze omdat ze een gemakkelijke prooi vormen. Ze zoeken een onbekend slachtoffer en gebruiken bij weerstand veel dwang. De meest extreme plegers doden het kind. Deze categorie krijgt veel aandacht in de media. Het extreem antisociale type komt overigens heel weinig voor. Het komt vaak voor dat plegers kenmerken bezitten van meerdere typen. Uit onderzoek blijkt dat zij in hun jeugd vaak in de steek zijn gelaten, gebrek aan warmte hebben ervaren in het gezin, mishandeld zijn door ouders en zich nooit veilig hebben gevoeld. 40 tot 50 procent van alle plegers is zelf in de jeugd zelf misbruikt. Het zijn niet alleen volwassenen die kinderen seksueel misbruiken, maar ook jongeren, vooral jongens. Meisjes opereren vooral in het kielzog van jongens. Er zijn minderjarigen die leeftijdsgenoten aanranden. Zij komen vaak uit probleemgezinnen en hebben te maken gehad met mishandeling, gebrekkig ouderlijk toezicht en emotionele verwaarlozing. Vaak plegen deze daders hun seksuele vergrijpen in groepsverband. Dit in tegenstelling tot wat genoemd wordt de misbruikers van kleine kinderen. Deze jongeren zijn vaak ernstig gestoord in hun seksuele ontwikkeling. Het zijn sociaal geïsoleerde jongens die hun toevlucht zoeken tot kleine kinderen. Daarnaast bestaan, wat wel genoemd wordt, zedenvandalisten Het zijn jongeren die bij leeftijdsgenoten grensoverschrijdend gedrag vertonen. Uit veel persberichten blijkt dat het om allochtone dadergroepen gaat, zoals Marokkaanse jongens. Ze plagen meisjes, trekken zwembroeken omlaag in het zwembad en proberen borsten en billen aan te raken. Ze doen dit vooral in groepsverband. Meisjes ondervinden er verder geen nadelige gevolgen van. Dergelijk gedrag moet dan ook niet als seksueel misbruik worden 4

5 beschouwd. Toch gebeurt dat onder invloed van de veranderde tijdgeest wel hier en daar. Ook bij verkennende seksuele spelletjes tussen kinderen van min of meer dezelfde leeftijd is de term misbruik niet op zijn plaats, hoewel dit de laatste jaren soms tot overtrokken reacties van ouders leidt. De schade van de heftige, emotionele reacties van de ouders is voor het kind dan groter dan die van de gebeurtenis zelf. Bij de seksuele contacten van wat genoemd werden de pedofielen en de gelegenheidsplegers bestaat het seksuele contact vaak uit strelingen en wederzijdse masturbatie. Bij ongeveer veertig procent van de kinderen of jongeren is sprake van (poging tot) penetratie of orale seks. De meerderheid van de misbruikers houdt de contacten met een kind in stand door een combinatie van methoden: ze bieden het kind vriendschap, ze drukken het op het hart er niet met anderen over te praten, ze stellen het misbruik voor als spel of voorlichting, ze dreigen zich van het kind af te keren als het er over praat of ze zeggen dat het kind medeplichtig is aan het misbruik. d. Slachtoffers Hulp aan slachtoffers (Voor het volgende gedeelte is uitvoerig gebruik gemaakt van deel 2 van de Zedenalmanak van het Ministerie van Justitie) Seksueel misbruik van kinderen komt vaak aan het licht via volwassenen uit de privé-sfeer van het kind die vermoeden dat er iets aan de hand is. Daarnaast spelen professionele krachten, zoals leraren en artsen, een belangrijke rol bij de eerste signalering. Ook telefonische opvang (bijv. de kindertelefoons) is van belang bij de eerste opvang. De belangrijkste meldpunten voor seksueel misbruik van kinderen zijn: De politie Seksueel misbruik kan uiteraard worden gemeld bij de politie. Dat betekent niet vanzelfsprekend dat een opsporingsonderzoek volgt. De politie zal in de meeste gevallen eerst in overleg treden met een van de andere, hierna te noemen instanties. In veel plaatsen bestaat gestructureerd overleg tussen deze instanties. Het Bureau Vertrouwensartsen (BVA) Sinds de jaren zeventig bestaan deze bureaus in verschillende plaatsen. Inmiddels is er een landelijk dekkend netwerk. Zij willen een laagdrempelig meldpunt zijn voor particulieren en beroepsbeoefenaren en verrichten meestal zelfstandig onderzoek om na te gaan of het vermoeden juist is. De BVA s proberen de problemen via vrijwillige hulpverlening op te lossen. Als het echter in het belang van het welzijn en de veiligheid van het kind is wordt justitie ingeschakeld. De Raad voor de Kinderbescherming De Raad heeft taken bij meldingen van seksueel misbruik. Vooral als het vermoeden bestaat dat het is gepleegd door of met medeweten van ouders of andere gezinsleden. De Raad onderzoekt onder meer of tot een kinderbeschermingsmaatregel moet worden overgegaan, die door de rechter via een civiele procedure kan worden opgelegd. De uitvoering daarvan ligt bij instellingen voor (gezins)voogdij. De belangrijkste maatregelen zijn: Ondertoezichtsstelling (OTS): als een kind met zedelijke of lichamelijke ondergang wordt bedreigd, kan deze maatregel worden opgelegd. Er wordt een gezinsvoogd aangesteld die over het welzijn van het kind waakt en de ouders ondersteunt bij de opvoeding. Een OTS wordt uitgesproken voor maximaal een jaar, maar kan door de kinderrechter steeds worden verlengd. Ontheffing of ontzetting van de ouder(s) uit de ouderlijke macht: de ouders raken het gezag kwijt over het kind. Van ontheffing is sprake als de ouders het gezag vrijwillig opgeven. Voor ontzetting is geen instemming van de ouders nodig. Aan deze maatregel is geen termijn verbonden. Meestal houden ze in dat het kind uit huis wordt geplaatst en in een pleeggezin of instelling voor jeugdhulpverlening wordt geplaatst. 5

6 Als de Raad een melding krijgt van seksueel misbruik waar een jongere tussen de twaalf en zestien jaar bij is betrokken, is deze klachtgerechtigd. In enkele regio s bestaat een Advies- en Meldpunt Kindermishandeling. Deze meldpunten werken steeds meer samen met het BVA, De Raad voor de Kinderbescherming en hier en daar met de politie. Andere hulpverleningsinstellingen Er zijn verschillende andere mogelijkheden van (vervolg)hulpverlening. Zo wordt praktische hulp verleend door Jongeren Advies centra (JAC). Zij helpen jongeren bij het vinden van onderdak en het regelen van een eigen inkomen. Diverse (algemene) organisaties bieden ouders hulp bij de opvoeding van hun kinderen, door hulp aan huis, maar ook door het aanbieden van een tweede opvoedingsmilieu zoals medische kleuterdagverblijven (MKD s) en de Boddaerthuizen. Verschillend ambulante (jeugd)hulpverleningsinstellingen, zoals het FIOM en de RIAGG, bieden aparte hulp voor seksueel misbruikte jongeren, op individuele basis of via verwerkingsgroepen voor jeugdigen. Seksuele kindermishandeling kan het hele gezin ontwrichten. Verschillende instellingen bieden hulp aan voor moeders van seksueel misbruikte kinderen. Zeker als haar partner de pleger blijkt te zijn kan de moeder in een heel moeilijk parket komen. Bij seksueel misbruik door familieleden is ook het op gang brengen van hulp aan de dader van wezenlijk belang voor het welzijn van het jeugdige slachtoffer. Het hulpaanbod is heel divers, maar tegelijkertijd ook heel ingewikkeld. Daarom wordt op regionaal niveau één toegangspoort voor de jeugdzorg opgezet: de regionale Bureaus Jeugdzorg. Niet alleen de samenwerking binnen de hulpverlening krijgt steeds meer gestalte, maar ook die tussen hulpverlening en justitie, bijvoorbeeld in de vorm van incestconsultatieteams, consultatieadviesteams of scenarioteams. Zij werken volgens het meersporenprincipe. Er wordt bij seksueel misbruik door familieleden een aanbod gedaan aan alle betrokkenen: aan het slachtoffer, de pleger en andere familie- of gezinsleden. Het komt zeker de laatste jaren regelmatig voor, dankzij de grotere aandacht voor seksueel misbruik van kinderen, dat slachtoffers op latere leeftijd, als zij inmiddels volwassen zijn, naar buiten treden met hun ervaringen en hulp zoeken. Instellingen die naar verhouding vaak te maken krijgen met de eerste opvang van slachtoffers van seksueel misbruik zijn de politie, Bureaus voor Slachtofferhulp, telefonische hulpdiensten, de huisarts en de GGD en het Algemeen Maatschappelijk Werk (AMW). Soms is het nodig dat een slachtoffer na de eerst opvang wordt doorverwezen naar vervolghulp. Een goede ingang daarvoor kunnen de RIAGG s zijn. In een aantal regio s zijn regionale steunpunten seksueel geweld actief. Zij verlenen niet zelf hulp, maar ondersteunen andere bij het verlenen van hulp. Ook bij volwassen slachtoffers is het weer belangrijk dat de hulpverlening wordt afgestemd op het optreden van de politie en het openbaar ministerie, als er tegelijk met de behandeling een opsporingsonderzoek loopt. e. Situaties zie bij: daders f. Schade De hiervoor weergegeven variatie in aard en ernst van seksueel misbruik heeft consequenties voor de gevolgen voor de kinderen op korte en lange termijn. 6

7 Gevolgen op korte termijn (informatie is ontleend aan brochure p. 5) Kinderen die licht misbruik hebben meegemaakt vertonen vaak geen symptomen. Datzelfde geldt voor kinderen die ernstiger zijn misbruikt maar de veerkracht hebben om zich te herstellen of die door ouders of de niet-misbruikende ouder goed worden opgevangen. Van alle kinderen met misbruikervaringen vertoonde volgens verschillende onderzoeken tussen de 21 en 49 procent geen opmerkelijk gedrag in de periode kort na het bekend worden van het misbruik. Maar bij sommigen van hen steken de nadelige gevolgen pas vele jaren later de kop op. Kinderen die een matige misbruikervaring hebben opgedaan zijn vaak in meer of mindere mate van slag. Hun basisgevoel van veiligheid is aangetast. Zij zijn bang voor situaties die lijken op de misbruiksituaties. Bijvoorbeeld, het kind wil niet aangeraakt worden of durft zich tijdens de gymles niet te verkleden. Deze kinderen zijn somber en ontwikkelen zich sociaal gezien langzamer dan normaal. Kinderen die ernstig zijn misbruikt, hebben vaak lichamelijke klachten en letsels en vertonen soms seksueel gedrag dat niet past bij hun leeftijd. Jongens worden vaak brutaal, agressief of overactief. Meisjes daarentegen worden bang, klappen dicht, raken depressief en apathisch en hebben in niemand meer vertrouwen, ook niet in zichzelf. Ze vinden zichzelf vies en voelen zich schuldig. Kinderen die zeer ernstig zijn misbruikt, hebben naast bovengenoemde gevolgen ook vaak last van een psychisch trauma. Het waren voor hen immers heel bedreigende ervaringen. Zij hebben nachtmerries, slaapproblemen, paniekaanvallen, problemen met lichaamsbeleving, geheugen- en persoonlijkheidsproblemen. Veel symptomen zijn niet alleen het gevolg van de seksuele contacten, maar ook van bijvoorbeeld de druk tot geheimhouding die door de dader wordt afgedwongen. Ook de reactie als het seksueel misbruik bekend wordt is van belang: krijgt het steun van de ouders of wordt het meegetrokken in de paniek of woede die zich van hen meester maakt. Gevolgen op langere termijn Als er bij kinderen niet adequaat is gereageerd op ernstig langdurig misbruik, kunnen zich op latere leeftijd diverse problemen voordoen (brochure p. 6 en 7): psychische klachten. De angst die het kind heeft meegemaakt kan zich later opnieuw manifesteren of leiden tot paniekreacties, depressiviteit en slaapproblemen, vooral in situaties die lijken op de vroegere gebeurtenissen. relationele problemen. Een kind dat zich gebruikt en verraden voelt door iemand van wie het afhankelijk was, kan op latere leeftijd anderen nog maar moeilijk vertrouwen seksuele problemen. Seksuele toenaderingsproblemen roepen meteen onaangename herinneringen op aan het misbruik. gezondheidsklachten. Soms ontstaan lichamelijke problemen, zoals hoofdpijn, buikklachten, rugpijn, maagklachten en hyperventilatie, zonder dat daar een aanwijsbare lichamelijke oorzaak voor is. 2. Taken van actoren en organisaties zie bij: slachtoffers 3. Mogelijke vormen van aanpak a. Situationele preventie zie bij: gedragsbeïnvloeding 7

8 b. Gedragsbeïnvloeding In hoeverre helpt behandeling? Volledige genezing van het verlangen naar seks met kinderen is meestal niet haalbaar. Ambulante behandeling is er vooral op gericht herhaling van het gedrag te voorkomen door controle over het eigen gedrag aan te leren. De behandeling wordt daarom terugvalpreventietraining genoemd. Besproken wordt hoe ze risicovolle situaties kunnen herkennen die tot seksueel misbruik leidden, hoe ze hun gedrag goed praatten en hoe ze voortaan moeten reageren op stress en tegenslag. Ook de risicofactoren die kenmerkend zijn voor een bepaalde pleger worden doorgenomen, bijvoorbeeld het onvermogen om een relatie met een volwassene aan te gaan of het ontbreken van innerlijke remmingen om seksueel contact met kinderen te hebben. Het effect van de behandeling is het grootst bij incestplegers. Bij antisociale plegers is het succes minder groot. Van alle zedendelinquenten die een tbs-behandeling hebben ondergaan pleegt ruim een kwart binnen vijf jaar na de behandeling opnieuw een zedendelict. De recidivecijfers voor plegers van seksueel geweld tegen kinderen zijn echter zeer laag, zelfs 0 procent bij de groep waarvan de tbs is beëindigd in de jaren In werkelijkheid zal, net als bij andere delicten, de werkelijke recidive hoger zijn, omdat niet alle delicten worden aangegeven en niet alle daders worden opgespoord. Voor ongeveer twintig zedendelinquenten komt er geen einde aan hun verblijf in een tbs-instelling. Zij zitten op long stay-afdelingen omdat hun gewelddadig seksueel gedrag onveranderlijk is en zij daarom een groot gevaar voor de samenleving vormen, als ze vrij zouden worden gelaten. Helpt chemische castratie? Toediening van bepaalde hormonen en medicijnen kan de seksuele fantasieën verminderen. Deze libidoremmende behandeling is daarom slechts zinvol bij pedofiele mannen die geobsedeerd zijn door seks met kinderen. De chemische castratie dempt hun allesoverheersende fantasieën, maar pakt niet de achtergronden van het misbruik aan. Voor de meeste plegers van seksueel misbruik is ze ongeschikt, omdat ze niet recidiveren vanwege hun seksuele verlangens, maar omdat hun leven opnieuw uit balans raakt. Ondanks het feit dat men er in het algemeen over eens is dat gevangenisstraf geen adequate aanpak is voor zedendelinquenten, zijn onder invloed van de toegenomen maatschappelijke verontwaardiging de straffen voor incest en ontucht met jeugdigen in een afhankelijkheidsverhouding sinds 1994 fors toegenomen: van gemiddeld 367 dagen naar 583 dagen. c. Civielrechtelijk, bestuursrechtelijke en strafrechtelijke maatregelen Kinderrechters zijn in het algemeen van mening dat jeugdige daders behandeld moeten worden. Alleen straffen helpt niet. Toch krijgen vele jeugdige zedendelinquenten uitsluitend een gevangenisstraf (jeugddetentie) of een geldboete opgelegd. Confrontatie met het eigen gedrag blijft daarmee achterwege, wat negatieve gevolgen kan hebben. Een kwart van de jeugdige daders is al op jonge leeftijd begonnen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Mogelijkheden via het (jeugd)strafrecht tot aanpak van jeugdige daders: het opleggen van voorwaarden door de politie bij lichte vergrijpen: HALT-projecten. Bij zedendelicten zal een dergelijk project niet gauw in beeld komen het opleggen van voorwaarden door de officier van justitie in het kader van een sepot het opleggen van voorwaarden door de rechter bij de schorsing van de voorlopige hechtenis of bij een veroordeling. Zo n voorwaarde kan een ambulante behandeling bij een hulpverleningsinstelling als een RIAGG inhouden, waarop de reclassering toezicht moet houden, maar ook opname in een psychiatrische kliniek ter behandeling. het opleggen van een taak- of leerstraf, zoals een leerstraf Seksuele vorming. Jongeren krijgen inzicht in hun eigen seksualiteit. Zo n project wordt opgezet vanuit de gedachte dat veel mannen die seksuele delicten plegen hiermee al op jeugdige leeftijd zijn begonnen. het opleggen van een maatregel: plaatsing in een inrichting voor jeugdigen (PIJ-maatregel), vroeger jeugd-tbs geheten. 8

9 Ook voor volwassen daders bestaan de zojuist vermelde mogelijkheden binnen het strafrecht, zij het dat de voorwaarden, de straffen en maatregel een andere inhoud kunnen hebben. Op verschillende plaatsen bestaan projecten voor incestdaders. Daarbij wordt de strafzitting aangehouden zolang de behandeling van de verdachte loopt. Als de behandeling naar tevredenheid verloopt, houdt de rechter daar bij de strafoplegging rekening mee. In deze projecten speelt de reclassering een cruciale rol als intermediair tussen justitie en hulpverlening. Meer in het algemeen is de rol van de reclassering (naast de voorlichtingsrapportage) vooral dat zij toezicht houdt op het nakomen van de opgelegde voorwaarden. Daarover rapporteert zij aan de officier van justitie. Zolang een dader is opgesloten in de gevangenis is de maatschappij tegen hem beschermd, maar het is belangrijk dat deze beveiliging langer duurt dan het verblijf in de gevangenis. Uiteindelijk is de maatschappij meer gebaat bij behandeling van daders dan bij pure opsluiting. Gevangenissen bieden eigenlijk geen mogelijkheden tot behandeling van de veelal complexe persoonlijke en sociale problemen van daders, ook al komt het de laatste tijd wel voor dat gespecialiseerde psychiaters en psychologen vanuit de gezondheidszorg hun diensten aanbieden. Hulpverlening kan adequater geschieden in een tbs-instelling of ambulant in de gezondheidszorg. Een probleem daarbij is wel dat veel daders van seksueel misbruik hun delict ontkennen of bagatelliseren zodat ze weinig gemotiveerd zijn om in behandeling te gaan. Zij hebben, om het positief uit te drukken, een duwtje in de rug, of negatiever geformuleerd, een stok achter de deur nodig (bijv. via een tbs onder voorwaarden of als een voorwaarde bij een veroordeling) om er mee in te stemmen. Nu krijgt een derde van de daders een behandeling: 5 procent binnen een tbs-instelling en 30 procent ambulant. De overige 65 procent moet volstaan met een gevangenisstraf of een andere straf. Behandeling is niet alleen van belang voor de dader maar kan dat ook zijn voor het slachtoffer, zeker als de dader een familielid of bekende is van het slachtoffer. Veel incestslachtoffers zijn er niet op uit de dader achter de tralies te krijgen, als het misbruik maar ophoudt en de dader erkent dat het verkeerd was wat hij heeft gedaan (schuld bekent). 4. Literatuur en links Ministerie van Justitie Seksueel misbruik van kinderen; brochure samengesteld in het kader van het Nationaal Actieplan Seksueel Misbruik van Kinderen Den Haag, Ministerie van Justitie, 2001 Ministerie van Justitie, Dienst Preventie, Jeugdbescherming en Reclassering Zedenalmanak Den Haag, Ministerie van Justitie, Dienst Preventie, Jeugdbescherming en Reclassering, 1997 M. Moerings en B. Swier Recht rond zedendelicten; handboek voor de (juridische) hulpverlening Alphen aan den Rijn, Samsom, 1997 Partiële wijziging zedelijkheidswetgeving Tweede Kamer en , nrs. 1-6 Den Haag, SDU, Savornin Lohman J. de, e.a. Het functioneren van het klachtvereiste in de zedelijkheidswetgeving Utrecht,