Per seconde nauwkeuriger
|
|
- Michiel de Veer
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Per seconde nauwkeuriger In dit artikel wil ik een overzicht geven van de ontwikkelingen van het slingeruurwerk. Hoe is de behoefte aan tijdregistratie ontstaan? Welke stappen zijn er gezet en waarom en ik wil de ontwikkelingen beschrijven die er zijn geweest om het uurwerk nauwkeuriger te maken? Het geheel wil ik illustreren aan de hand van de stappen die ik zelf gezet heb om een mechanisch uurwerk te maken en hoe ik dit uurwerk later nauwkeuriger heb gemaakt. Voor de oudgedienden, de alumni, van de afdeling CTW, toen werktuigbouwkunde van de Universiteit Twente, toen Technische Hogeschool Twente, is het leuk te weten dat mijn leermeester de amunamensis Sitze Steinstra van de afdeling industriële warmte techniek en de afdeling stromingsleer was. Alles begon met de behoefte aan tijdmeting. De hemellichamen geven ons een eerste indeling in tijd. De zon bepaalt het jaar, de maan de maand en de rotatie van de aarde de dag. Hoewel hier natuurlijk grote onnauwkeurigheden inzitten, is deze indeling tot op heden gehandhaafd. De behoefte aan een nauwkeurigere indeling van de dag is ontstaan binnen de kloosters. De monniken hadden hun dag in zeven canonieke uren verdeeld: de metten, de lauden, de primen, de tertsen, de sexten, de nonen en de vespers. De enige manier om te weten wanneer het het juiste moment was om de klok te luiden, was het gebruik van onbetrouwbare tijdkaarsen, waterklokken en zandlopers, die allemaal met de zonnewijzer geijkt konden worden. Door de monniken is het mechanische uurwerk uitgevonden omstreeks Klokken uit die tijd hadden geen wijzers en gaven met een grote bel de uren aan. De dag en nacht werd toen ingedeeld in 24 gelijke uren. Elk mechanische klok heeft een inrichting nodig om de snelheid waarmee de raderen draaien te regelen. De oudste regelaar van de tijd bestond uit een horizontale staaf met aan de uiteinden gewichtjes, die op een lepelgang was gemonteerd (1670) 1. Sinds die tijd zijn er veel verbetering in de regeling van het uurwerk aangebracht, maar geen klok bereikte een hogere nauwkeurigheid dan een kwartier per dag. Hierin kwam verandering door het gebruik van de slinger. Het gebruik van de slinger is ontdekt door Leonardo da Vinci en Galilei. Het is echter de Nederlander Christiaan Huygens geweest die in 1657 het principe in praktijk heeft gebracht. Binnen zes maanden na deze ontdekking konden klokken een nauwkeurigheid bereiken van enkele minuten per dag. Op de foto rechts: het door mij gemaakt anker systeem naar het model van een Friese staartklok. In eerste instantie was het uurwerk met een slinger gebaseerd op het principe van een spillegang. Later werd door Engelse klokkenmakers de ankergang bedacht. 1 Klokken in kleur. Andrew Nicholls.1975 ISBN
2 Hierdoor konden langere slingers worden toegepast en werd het uurwerk nauwkeuriger. Een bekend uurwerk dat met dit principe werkt is de Friese staartklok. Het eerste uurwerk dat ik zelf heb gemaakt was gebaseerd op het ontwerp van deze klok. Hier waren ook boekjes over, ik heb één boek in het bijzonder gebruikt 2. Uit dit boek heb ik veel geleerd over de benodigde gereedschappen, die nodig zijn om zelf een klok te bouwen. De slinger van de Friese staart klok is een eenvoudige slinger, bestaande uit een ijzeren staaf met daaronder een slingerschijf, die in hoogte verstelbaar is. De slingertijd van het uurwerk werd bepaald door de gekozen tandwielset en bedroeg 0,909 seconde. Hierdoor bedroeg de slingerlengte tussen de 85 en 90 cm. Omdat de Friese staartklok gebruik maakt van een terugwerkende ankergang had het uurwerk geen hoge nauwkeurigheid. Het terugwerkend ankergang veroorzaakt veel wrijving en beïnvloede de beweging van de slinger. Omstreeks 1715 vond George Graham het rustende anker uit. Alleen gedurende de aandrijffase is het ankerrad in beweging. Daarna vallen de tandpunten op de rustvlakken van de paletten van het anker. Hiermee werd een verdere graad van nauwkeurigheid bereikt. De klok loopt dan tot op een seconde per dag nauwkeurig. Deze nauwkeurigheid heb ik ook zelf kunnen bereiken met de door mijzelf gemaakte klok. Nu zijn er een aantal atmosferische omstandigheden die maken dat deze nauwkeurigheid in de loop van een aantal dagen verandert: de veranderende luchttemperatuur en de luchtdruk. Verandering van temperatuur doet het gebruikte materiaal van de slinger, en met name de slingerstaaf, krimpen of verlengen. Graham was de eerste die een temperatuurcompensatie voor zijn slinger uitvond. Hij deed dit op een manier die nu in verband het gevaar van kwik niet meer geoorloofd is: hij paste de kwikslinger toe. De kwikslinger bestaat uit een stalen staaf met als slingergewicht een fles vol kwik. Als de temperatuur stijgt dan wordt de stalen staaf langer, maar tegelijkertijd zet het kwik naar boven uit en compenseert op deze manier het uitzetten de staaf. De roosterslinger is op hetzelfde principe gepasseerd, maar gebruikt de veel milieu vriendelijkere materialen ijzer en messing. Voor de door mij gemaakte klok heb ik dit type slinger toegepast. Ik wil daarom wat verder ingaan op de ontwerp uitgangspunten van deze slinger. De roosterslinger. Ik heb voor mijn klok een secondeslinger toegepast, dit betekent dat de slingertijd één seconde is Ik heb dit bewust zo gekozen. De seconde is de eenheid van tijd en als je dan toch vrij bent om een klok te ontwerpen zonder beperkt te zijn in de afmetingen, is de keuze voor de secondeslinger logisch. In de slinger formule betekent dit een totale slingertijd van twee seconden. De slinger formule is: T = 2 p Ö (l/g). Hierin is T de tijd van de heen en weer gaande slinger beweging in seconden, l 2 De friese stoel- en staartklok. Zelf thuis bouwen. Dr.X.F.M.G. Wolters 1973, ISBN
3 de slingerlengte in meters en g de versnelling van de zwaartekracht in m/s 2. Gemiddeld bedraagt g = 9,81 m/s 2. Als we nu voor T twee seconden invullen, dan volgt uit het oplossen van de formule dat l = 0,9942 m. Dat betekent dat het zwaartepunt van de slinger 0,9942 m onder het slinger ophangpunt moet liggen. Omdat de massa van de slinger over de gehele lengte van de slinger is verdeeld, zal de echte slinger langer worden. Om de lengte te beperken probeer je zoveel mogelijk massa onder aan de slinger te bevestigen. Daarom was de oplossing met het kwik een erg leuke oplossing, kwik heeft een hoog soortelijk gewicht. Ik heb het probleem deels opgelost door mijn slingerschijf te vullen met lood. De gereduceerde slingerlengte moet nu 0,9942 m bedragen. Door het uitvoeren van een iteratief berekeningproces, kun je de werkelijke slingerlengte uitrekenen. Ik kwam uit op een werkelijke slingerlengte van 1,31 m. Deze lengte is nu ook de basis voor het bepalen van de compensatielengte van de messingstaven die gebruikt worden in de compensatieslinger. De compensatieslinger bestaat uit drie staven ijzer naar beneden en twee staven messing naar boven. Om de berekening te kunnen maken, hebben we de gegevens over de uitzettingscoëfficiënten (a) van ijzer en messing nodig: a ijzer = 12,2 x 10-6 m/k en die van messing a messing = 18,4 x 10-6 m/k. Dit betekent dat ijzer 0,0122 mm uitzet bij een temperatuur verhoging van 1 Kelvin Bij een roosterslinger hebben we nu 3 staaflengtes ijzer naar beneden en twee staaflengtes messing naar boven. Bij de ijzeren staven heeft één staaf de lengte van 1,31 m. De twee andere staven hebben de lengte die overeenkomt met de compensatie lengte van de messing staven: l. Nu moet dus het uitzetten van 1,31 + 2l aan ijzeren staven gelijk zijn aan 2 l aan messing staven. In formulevorm geeft dit: a ijzer (1, l) = a messing ( 2 l ) à 12,2x10-6 (1,31 +2 l) = 18,4 x10-6 (2 l) à 12,2 (1,31+2 l) = 18,4 ( 2 l) à 15, ,4 l = 36,8 l à 15,98 = (34,8 24,4) l à l = 15,98 / 12,4 = 1,28m Helaas is hiervoor onvoldoende constructieruimte beschikbaar. Hieruit volgt dan dat je de compensatie slinger zo moet maken dat er een maximale lengte aan messing wordt gebruikt. De slinger is dan grotendeels temperatuur gecompenseerd. Zelf heb ik 1 m messing compensatie kunnen gebruiken. Hierdoor heeft deze slinger een resulterende uitzetting van 4,75 x 10-6 m in plaats van 12,2 x 10x -6 m. Voor hen die niet kijken op een paar euro meer of minder kunnen, invar gebruiken. Invar (invariabel) is een legering van ijzer en nikkel en heeft een uitzettingscoëfficiënt van 1,5 x 10-6 m. Een staaf van ca 1,2 m kost ruim 100.
4 Om deze slinger zorgvuldig te kunnen afstellen, heb ik de slinger voorzien van verschuifbare gewichtjes: een gewichtje van 10 gram en een van 2 gram. Het 1 cm verschuiven van het gewichtje van 2 gram geeft een correctie op de slingertijd van 4 seconden per week. Bij toeval ben ik bij de, volgens mij, beste uurwerkmaker tegengekomen in de plaats Titsee in het Zwarte Woud (Duitsland). In een winkel voor luxe goederen kwam ik de Secunda Accurata 1958 gemaakt door Erwin Sattler tegen. Dit precisie slinger uurwerk is gebouwd met de maximaal technische mogelijkheden om hem zo nauwkeurig mogelijk te krijgen 3. Alles werkelijk alles is gedaan om het uurwerk zo nauwkeurig mogelijk te maken: - toepassing van minikogellagers en robijnen om de wrijving in de lagers te minimaliseren - Tandwielen zorgvuldig gefreesd en gepolijst en daarna verguld - Geharde rondsels met een hoog aantal tanden - Loskoppeling van slinger en anker - Luchtdrukcompen satie door het monteren van een barometerdoos aan de slinger - Temperatuur gecompenseerde slinger door toepassen van invar en een restcompensatie in de bevestiging van het slingergewicht Door deze maatregelen is een afwijking van minder dan 1 seconde per maand mogelijk gemaakt. Werkelijk het toppunt van de kunst van het mechanisch uurwerk. Deze Secunda Accurata kost maar liefst Voor de liefhebber is een bouwpakket verkrijgbaar van de Mechanica die een nauwkeurigheid bereikt van 3-4 seconden per maand voor Catalogus Erwin Sattler zie dowload de catalogues en zie op pag 29 de beschrijving van dit uurwerk 4 Eine Prazisionspendeluhr fur 3.600, 2007,
5
LESBRIEF LOPEN ALS EEN MENS
LESBRIEF LOPEN ALS EEN MENS OPDRACHT 1: SLINGERPROEF De slingertijd is de tijdsduur wanneer de slinger heen en weer is gegaan. De slinger wordt ook wel periode genoemd. Een slinger is een voorwerp dat
Nadere informatieEen verslag van de slingerproef en de proef over de slingertijd van de eigen benen. Het verslag bevat de volgende onderdelen:
LOPEN ALS EEN MENS KORTE BESCHRIJVING: LOPEN ALS EEN MENS Bedoeld voor VO onderbouw Doelgroep Vmbo TL/Havo/VWO Thema Bionica, robot denise, slingerproef Soort lesmateriaal Practicum Waardering Verdieping
Nadere informatieAls l groter wordt zal T. Als A groter wordt zal T
Naam: Klas: Practicum: slingertijd Opstelling en benodigdheden: De opstelling waarmee gewerkt wordt staat hiernaast (schematisch) afgebeeld. Voor de opstelling zijn nodig: statief met dwarsstaaf, dun touw
Nadere informatieHoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 20 mei uur
Wiskunde B (oude stijl) Examen HAV Hoger Algemeen Voortgezet nderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 0 mei 13.30 16.30 uur 0 03 Voor dit examen zijn maximaal 90 punten te behalen; het examen bestaat uit 0 vragen. Voor
Nadere informatieInhoud. Inleiding 2. Materiaal & Methode 3. Resultaten 5. Theoretisch Kader 6. Discussie 7. Bronnen 9. Appendix Onderzoeksvraag 2
Bifilaire slinger De invloed van de slingerlengte, de lengte van en afstand tussen de draden op de trillingstijd van een bifilaire slinger. Kiki de Boer, Sitti Romijn, Thomas Markhorst & Lucas Cohen Calandlyceum
Nadere informatieOEFENEN SNELHEID EN KRACHTEN VWO 3 Na Swa
v (m/s) OEFENEN SNELHEID EN KRACHTEN VWO 3 Na Swa Moeite met het maken van s-t en v-t diagrammen?? Doe mee, werk de vragen uit en gebruik je gezonde verstand en dan zul je zien dat het allemaal niet zo
Nadere informatieProefopstelling Tekening van je opstelling en beschrijving van de uitvoering van de proef.
Practicum 1: Meetonzekerheid in slingertijd Practicum uitgevoerd door: R.H.M. Willems Hoe nauwkeurig is een meting? Onderzoeksvragen Hoe groot is de slingertijd van een 70 cm lange slinger? Waardoor wordt
Nadere informatieTheorie: Snelheid (Herhaling klas 2)
Theorie: Snelheid (Herhaling klas 2) Snelheid en gemiddelde snelheid Met de grootheid snelheid geef je aan welke afstand een voorwerp in een bepaalde tijd aflegt. Over een langere periode is de snelheid
Nadere informatieMontage instructies PLOKK caliber1 versie 5.9
Montage instructies PLOKK caliber1 versie 5.9 Benodigdheden voor de montage - 4 muntjes van 50 cent. -Keukenweegschaal om het gewicht van de fles met inhoud te bepalen. -Gewicht Voor het gewicht kan een
Nadere informatieMechanische UURWERKEN 1
Mechanische UURWERKEN 1 W 130-020 (-021) 8-daags, veren, Ø 90 mm, balans inw. hoogte 21/18 mm bim-bam slag, 3 hamers onder W 130-070 8-daags, veren, Ø 90 mm, balans inw. hoogte 21/18 mm bim-bam slag op
Nadere informatieSO energie, arbeid, snelheid Versie a. Natuurkunde, 4M. Formules: v t = v 0 + a * t s = v gem * t W = F * s E Z = m * g * h F = m * a
SO energie, arbeid, snelheid Versie a Natuurkunde, 4M Formules: v t = v 0 + a * t s = v gem * t W = F * s E Z = m * g * h F = m * a Neem indien nodig g = 10 m/s 2. Geef duidelijke berekeningen met Gegeven
Nadere informatieXXX INTERNATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE PADUA, ITALIË PRACTICUM-TOETS
XXX INTERNATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE PADUA, ITALIË PRACTICUM-TOETS 20 juli 1999 13.1 practicum toets ---63 De Torsieslinger In dit experiment bestuderen we een relatief complex mechanisch systeem een
Nadere informatie14 inch Dobson. enkele technische details. paul.hellings@groept.be
14 inch Dobson enkele technische details paul.hellings@groept.be 1 ENIGE TECHNISCHE DETAILS Hoe bepaalde onderdelen gemaakt werden of aan elkaar bevestigd werden. Secundaire kooi Bestaat uit twee houten
Nadere informatieEn wat nu als je voorwerpen hebt die niet even groot zijn?
Dichtheid Als je van een stalen tentharing en een aluminium tentharing wilt weten welke de grootte massa heeft heb je een balans nodig. Vaak kun je het antwoord ook te weten komen door te voelen welk voorwerp
Nadere informatiePracticum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag
Practicum algemeen 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag 1 Diagrammen maken Onafhankelijke grootheid en afhankelijke grootheid In veel experimenten wordt
Nadere informatieNATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE. Eindronde practicumtoets A. 5 juni beschikbare tijd: 2 uur (per toets A of B)
NATONALE NATUURKUNDE OLYMPADE Eindronde practicumtoets A 5 juni 00 beschikbare tijd: uur (per toets A of B) Bepaling van de grootte van het gat tussen de geleidingsband en de valentieband in een halfgeleider
Nadere informatie0,8 = m / 350 1 = m / 650
EXTRA De dichtheid van een mengsel 39 a 1L = 1000 ml 1% is dus 10 ml 35% is dan 350 ml Zo kan het ook: (1000 / 100) x 35 = 350 ml alcohol (en dus 1000-350 = 650 ml water) b alcohol water m =? V = 350 cm
Nadere informatieTesten en metingen op windenergie.
Testen en metingen op windenergie. Inleiding Als we rond groene energie begonnen te denken, dan kwam windenergie als een van de meest vanzelfsprekende vormen van groene energie naar boven. De wind heeft
Nadere informatieTorenuurwerk in de toren in Akkrum
Torenuurwerk in de toren in Akkrum Inspectierapport Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk INHOUD Inspectierapport van het torenuurwerk in de toren in Akkrum Inleiding blz. 2 1. Het mechanische uurwerk
Nadere informatieFiguur 4. lagerpunt iets verdraaid. lagerpunt goed uitgelijnd. extra wrijving
Tips voor een goede werking van de slingerklok. Nadat het artikel over de staande klok in het clubblad van november 0 was verschenen, kreeg ik van iemand de vraag: ik heb de klok nagebouwd en zelfs met
Nadere informatieNatuurkunde havo Evenwicht Naam: Maximumscore 47. Inleiding
Natuurkunde havo Evenwicht Naam: Maximumscore 47 Inleiding De toets gaat over evenwichtsleer. Daarbij gebruikt men de momentenwet: ΣM=0. Moment M = ± kracht F arm r met als eenheid Nm. Teken is + bij draaiïng
Nadere informatieKrachten (4VWO) www.betales.nl
www.betales.nl Grootheden Scalairen Vectoren - Grootte - Eenheid - Grootte - Eenheid - Richting Bv: m = 987 kg x = 10m (x = plaats) V = 3L Bv: F = 17N s = Δx (verplaatsing) v = 2km/h Krachten optellen
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Kracht
Samenvatting Natuurkunde Kracht Samenvatting door een scholier 1634 woorden 16 oktober 2003 5,7 135 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Samenvatting Practicum 48 Kracht: Heeft een grootte en een richting.
Nadere informatieTentamen Natuurkunde I Herkansing uur uur donderdag 7 juli 2005 Docent Drs.J.B. Vrijdaghs
Tentamen Natuurkunde I Herkansing 09.00 uur -.00 uur donderdag 7 juli 005 Docent Drs.J.. Vrijdaghs Aanwijzingen: Dit tentamen omvat 5 opgaven met totaal 0 deelvragen Maak elke opgave op een apart vel voorzien
Nadere informatieProef Natuurkunde Vallen en zwaartekracht
Proef Natuurkunde Vallen en zwaartekracht Proef door een scholier 1883 woorden 19 januari 2005 5,4 91 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Verband tussen massa en zwaartekracht Wat
Nadere informatie10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte.
1 Materie en warmte Onderwerpen - Temperatuur en warmte. - Verschillende temperatuurschalen - Berekening hoeveelheid warmte t.o.v. bepaalde temperatuur. - Thermische geleidbaarheid van een stof. - Warmteweerstand
Nadere informatieUitwerkingen van de opgaven in Basisboek Natuurkunde
opgave (blz 4) Uitwerkingen van de opgaven in Basisboek Natuurkunde De zwaarte-energie wordt gegeven door de formule W zwaarte = m g h In de opgave is de massa m = 0(kg) en de energie W zwaarte = 270(Joule)
Nadere informatieHet Onderzoek. Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK
Het Onderzoek Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK Inhoud In deze hoofdstukken is mijn werkstuk verdeeld: 1.Christiaan Huygens blz: 4 2.Antonie van Leeuwenhoek blz: 6 3.De beschrijving
Nadere informatieWerkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA)
Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Theorie In werkblad 1 heb je geleerd dat krachten een snelheid willen veranderen. Je kunt het ook omdraaien, als er geen kracht werkt, dan verandert
Nadere informatieMECHANICA. Laboratorium. 40 t/m. Constructies. VERSNELLINGSB et 2 snelhe. S met tandheugel STUUR V32776
MECHANICA Laboratorium Constructies i - 5 6 7 8 9 50 - De eerste auto ter wereld Een antieke machine met vier zitplaatsen Maak een tandwieloverbrenging met tandheugel Monteer een mechanische versnellingsbak
Nadere informatieOpdracht 3: Baanintegratie: Planeet in een dubbelstersysteem
PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 3 EN 4 Opdracht 3: Baanintegratie: Planeet in een dubbelstersysteem In de vorige werkcolleges heb je je pythonkennis opgefrist. Je hebt een aantal fysische constanten ingelezen,
Nadere informatieDoor: Jasper van Everdingen Stagebegeleider: Jhr. J.G. Beelaerts van Blokland Stagebedrijf: Belle Heure
Door: Jasper van Everdingen Stagebegeleider: Jhr. J.G. Beelaerts van Blokland Stagebedrijf: Belle Heure 2 Stageverlag Restauratie Comtoise Inhoud De herkomst van de Comtoise. 3 De aanname van de restauratie.
Nadere informatieVan slinger. tot seismograaf
Van slinger tot seismograaf Leerlingenhandleiding Inleiding In de komende weken gaan jullie werken aan een mini-profielwerkstuk (mini- PWS). Het mini-pws is een voorbereiding voor je uiteindelijke PWS,
Nadere informatieeen kleine zonnewijzer binnen een grote zonnewijzer buiten
Gebruik de zon GROEP 5-6 52 55 minuten, verspreid over twee dagen 1, 23, 32, 42, 46 en 51 De leerling: weet dat een zonnewijzer de tijd aangeeft kan de tijd aflezen door gebruik te maken van de zon ontdekt
Nadere informatieO&O cyclus. Onderzoeken en ontwerpen
O&O cyclus Onderzoeken en ontwerpen O&O cyclus Waslijn O&O Deze platen kun je aan de muur hangen bij een onderzoeksopdracht of ontwerpopdracht. Tijdens het onderzoeken of ontwerpen staat het leerproces
Nadere informatieklas 2-3 - 4 "Eenheden"
Naam: klas 2-3 - 4 "Eenheden" Klas: Het woord eenheid betekent dat dingen hetzelfde zijn. In de natuurkunde, scheikunde en techniek kan van alles gemeten worden. Iedereen kan elkaars metingen pas gebruiken
Nadere informatieDe diverse somsoorten bij Fysica
De diverse somsoorten bij Fysica 1 liter zout water weegt 1,03 kilo 1 liter zoet water weegt 1,00 kilo 1 meter zout water levert 0,1 bar druk op 1 meter zoet water levert 0,097 bar druk op Belangrijk:
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Syllabus domein C: beweging en energie
Samenvatting Natuurkunde Syllabus domein C: beweging en energie Samenvatting door R. 2564 woorden 31 januari 2018 10 2 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Subdomein C1. Kracht en beweging Specificatie De kandidaat
Nadere informatieNoorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal. Reader. Reader Periode 3 Leerjaar 3. J. Kuiper. Transfer Database
Noorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal Reader Reader Periode Leerjaar J. Kuiper Transfer Database ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs
Nadere informatieNaam: TIJD EN SEIZOENEN
Naam: TIJD EN SEIZOENEN Tijd is belangrijk. Je moet op veel plaatsen op tijd komen. Op tijd op school, op tijd thuis, op tijd voor de bus of de trein. Om te zien hoe laat het is, kijk je op je horloge.
Nadere informatieHavo 4 - Practicumwedstrijd Versnelling van een karretje
Havo 4 - Practicumwedstrijd Versnelling van een karretje Vandaag gaan jullie een natuurkundig experiment doen in een hele andere vorm dan je gewend bent, namelijk in de vorm van een wedstrijd. Leerdoelen
Nadere informatieExamen VMBO-KB. wiskunde CSE KB. tijdvak 1 dinsdag 19 mei 13.30-15.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.
Examen VMBO-KB 2015 tijdvak 1 dinsdag 19 mei 13.30-15.30 uur wiskunde CSE KB Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 25 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 75 punten te behalen.
Nadere informatie1.8 Stroomsterkte; geleiding.
1.8 Stroomsterkte; geleiding. Met stroomsterkte (I) wordt bedoeld: de hoeveelheid lading die per seconde langs komt. De eenheid is dus coulomb per seconde (C/s) maar we werken meestal met de ampère (A)
Nadere informatieOpgave 1 Afdaling. Opgave 2 Fietser
Opgave 1 Afdaling Een skiër daalt een 1500 m lange helling af, het hoogteverschil is 300 m. De massa van de skiër, inclusief de uitrusting, is 86 kg. De wrijvingskracht met de sneeuw is gemiddeld 4,5%
Nadere informatie4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2528 woorden 23 juni keer beoordeeld. Natuurkunde. De Veer. Het bepalen van de veerconstante,
Praktische-opdracht door een scholier 2528 woorden 23 juni 2004 4,4 127 keer beoordeeld Vak Natuurkunde De Veer Het bepalen van de veerconstante, Het bepalen van de trillingstijd van een veer, Het bepalen
Nadere informatieTijd. Thijs Boom Groep 7
Tijd Thijs Boom Groep 7 Maart - April 2016 Voorwoord In 2014 was ik in Amerika, toen ben ik begonnen met nadenken over tijd. Ik werd om drie uur s nachts wakker, door een jetlag. Ik wou weten hoe dat kwam
Nadere informatieInbouw Fietscomputer in een Burton.
Inbouw Fietscomputer in een Burton. Op 10 december 2011 heeft Harrie Hannink op de BOC bijeenkomst in Zutphen aan een aantal BOC leden uitleg gegeven over het kaartlezen volgens het bol-pijl principe.
Nadere informatieN 73. JACQUES NÈVE Horloger d Art RICHARD FRANCIS Attleburgh. Grote engelse TAVERN CLOCK
N 73 JACQUES NÈVE Horloger d Art + 32 477 27 19 08 - jneve@horloger.net - www.horloger.net RICHARD FRANCIS Attleburgh Grote engelse TAVERN CLOCK Omstreeks 1810 Gesigneerd op de wijzerplaat Rich d Francis
Nadere informatieAanvulling hoofdstuk 1 uitwerkingen
Natuur-scheikunde Aanvulling hoofdstuk 1 uitwerkingen Temperatuur in C en K Metriek stelsel voorvoegsels lengtematen, oppervlaktematen, inhoudsmaten en massa Eenheden van tijd 2 Havo- VWO H. Aelmans SG
Nadere informatieHet klimaat is het gemiddelde weer in een bepaald gebied over een langere tijdsperiode. Meestal wordt hiervoor 30 jaar gebruikt.
Werken met klimaatgegevens Introductie Weer en klimaatgegevens worden gemeten. Om deze meetgegevens snel te kunnen beoordelen worden ze vaak gepresenteerd in de vorm van grafieken of kaarten. Over de hele
Nadere informatieFRIESE KLOKKEN CATALOGUS. De Jouster Klokkenmakerij
FRIESE KLOKKEN CATALOGUS De Jouster Klokkenmakerij De Jouster GESCHIEDENIS Vanaf het begin van de 18e eeuw zijn er stoelklokken gemaakt. Eerst eenvoudig van uitvoering met een vlakke kast. In de tweede
Nadere informatieVoorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur
natuurkunde 1,2 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 17. In dit deel staan de vragen waarbij de computer
Nadere informatieUitwerking 2010-A practicum gat geleidingsband en valentieband in halfgeleider
Uitwerking 010-A practicum gat geleidingsband en valentieband in halfgeleider Gebruikte thermistor: zie http://be.farnell.com/betatherm/100k6a37i/thermistor-ntc/dp/970798 Opletten bij meten: analoge thermometers
Nadere informatieMeten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren.
1 Meten en verwerken 1.1 Meten Meten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren. Grootheden/eenheden Een
Nadere informatieTafelkaart: tafel 1, 2, 3, 4, 5
Tafelkaart: tafel 1, 2, 3, 4, 5 1 2 3 4 5 1x1= 1 1x2= 2 1x3= 3 1x4= 4 1x5= 5 2x1= 2 2x2= 4 2x3= 6 2x4= 8 2x5=10 3x1= 3 3x2= 6 3x3= 9 3x4=12 3x5=15 4x1= 4 4x2= 8 4x3=12 4x4=16 4x5=20 5x1= 5 5x2=10 5x3=15
Nadere informatie1 e jaar 2 e graad (2uur) Waarneming: een gewicht doet een ontstaan Merk op : Een gewicht is een = Besluit:
Fysica hoofdstuk 1 : Mechanica 1 e jaar e graad (uur) 4. Druk 4.1 Proeven en besluiten Een gewicht op een spons plaatsen Waarneming: een gewicht doet een ontstaan Merk op : Een gewicht is een = Besluit:
Nadere informatieDe diverse somsoorten bij Fysica
De diverse somsoorten bij Fysica 1 liter zout water weegt 1,03 kilo 1 liter zoet water weegt 1,00 kilo 1 meter zout water levert 0,1 bar druk op 1 meter zoet water levert 0,097 bar druk op Belangrijk:
Nadere informatieWat is een standaardmaat?
Meten kun je op veel verschillende manieren. Als we iets meten dan vergelijken we dit met een afgesproken standaardmaat. Wat is een standaardmaat? Lang geleden is er afgesproken dat de afstand tussen twee
Nadere informatieWe hebben 3 verschillende soorten van wrijving, geef bij elk een voorbeeld: - Rollende wrijving: - Glijdende wrijving: - Luchtweerstand:
Lespakket wrijving Inleiding Wrijving is een natuurkundig begrip dat de weerstandskracht aanduidt, die ontstaat als twee oppervlakken langs elkaar schuiven, terwijl ze tegen elkaar aan gedrukt worden.
Nadere informatieHEREXAMEN EIND MULO tevens IIe ZITTING STAATSEXAMEN EIND MULO 2009
MNSTERE VAN ONDERWJS EN VOLKSONTWKKELNG EXAMENBUREAU HEREXAMEN END MULO tevens e ZTTNG STAATSEXAMEN END MULO 2009 VAK : NATUURKUNDE DATUM : VRJDAG 07 AUGUSTUS 2009 TJD : 7.30 9.30 UUR DEZE TAAK BESTAAT
Nadere informatieExamen VBO-MAVO-D Wiskunde
Examen VBO-MAVO-D Wiskunde Voorbereidend Beroeps Onderwijs Middelbaar Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 20 juni 13.30 15.30 uur 20 01 Voor dit examen zijn maximaal 87 punten te behalen;
Nadere informatieN 25. JACQUES NÈVE Horloger d Art GILLES DEHERVE À JUPILLE
N 25 JACQUES NÈVE Horloger d Art + 32 477 27 19 08 - jneve@horloger.net - www.horloger.net GILLES DEHERVE À JUPILLE PRECISIE REGULATEUR MET LOOPTIJD VAN EEN JAAR Omstreeks 1810 Notelaar H. 163 cm, B. 52
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1 vwo 2004-II
Brandstofverbruik Een schip maakt een tocht over een rivier van P naar Q en terug. De afstand tussen P en Q is 42 km. Van P naar Q vaart het schip tegen de stroom in (stroomopwaarts); op de terugreis vaart
Nadere informatieWaarom deze boot? Joop de Jong (47) Klasse IOM of 1-meterklasse Lengte 100 cm Nieuwprijs complete set vanaf 700 Website www.iomzeilen.nl.
Waterlanders Hoe klein de bootjes ook zijn, het fanatisme van modelzeilers is er niet minder om. En noem hen geen knutselaars, dit zijn stuk voor stuk echte wedstrijdzeilers, ieder in hun eigen klasse.
Nadere informatieHoe maak ik een Multifeed schotel draaibaar (met Enigma 2 Twin-Tuner)?
Bijdrage van een Dreambox fan uit Apeldoorn Door een Dreambox fan... Copyright 2010, FDSE / Detransponsder/ Hans&Gerard. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
Nadere informatieUit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005
Uit: Niks relatief Vincent Icke Contact, 2005 Dé formule Snappiknie kanniknie Waarschijnlijk is E = mc 2 de beroemdste formule aller tijden, tenminste als je afgaat op de meerderheid van stemmen. De formule
Nadere informatietoelatingsexamen-geneeskunde.be
Fysica juli 2009 Laatste update: 31/07/2009. Vragen gebaseerd op het ingangsexamen juli 2009. Vraag 1 Een landingsbaan is 500 lang. Een vliegtuig heeft de volledige lengte van de startbaan nodig om op
Nadere informatieBIOFYSICA: Toets I.4. Dynamica: Oplossing
1 ste jaar Bachelor BIOMEDISCHE WETENSCHAPPEN Academiejaar 006-007 BIOFYSICA: Toets I.4. Dynamica: Oplossing 1 Opgave 1 Een blokje met massa 0, kg heeft onder aan een vlakke helling een snelheid van 7,
Nadere informatieTentamen Mechanica ( )
Tentamen Mechanica (20-12-2006) Achter iedere opgave is een indicatie van de tijdsbesteding in minuten gegeven. correspondeert ook met de te behalen punten, in totaal 150. Gebruik van rekenapparaat en
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1-2 vwo 2005-I
Eindexamen natuurkunde - vwo 005-I 4 Beoordelingsmodel Opgave Schommelboot uitkomst: m De slingertijd T,67, s. Dit ingevuld in de slingerformule T 7,. 9,8 Hieruit volgt: m. levert g gebruik van slingerformule
Nadere informatieDEZE TAAK BESTAAT UIT 36 ITEMS.
DEZE TAAK BESTAAT UIT 36 ITEMS. Materiaal Dichtheid g/cm 3 Soortelijke warmte J/g C Smelttemperatuur C Smeltwarmte J/g Kooktemperatuur C Lineaire uitzettingscoëfficiënt mm/m C alcohol 0,8 2,5 114 78 aluminium
Nadere informatieVAK: Mechanica - Sterkteleer HWTK
VAK: Mechanica - Sterkteleer HWTK Proeftoets Beschikbare tijd: 100 minuten Instructies voor het invullen van het antwoordblad. 1. Dit open boek tentamen bestaat uit 10 opgaven.. U mag tijdens het tentamen
Nadere informatieDeze toets bestaat uit 3 opgaven (30 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes!
NAUURKUNDE KLAS 5 INHAALPROEFWERK HOOFDSUK 15: RILLINGEN 9/1/010 Deze toets bestaat uit 3 opgaven (30 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes! Opgave 1 (3p+ 5p) Een
Nadere informatieSamenvatting door Flore colnelis 714 woorden 11 november keer beoordeeld. Natuurkunde. Fysica examen 1. Si-eenhedenstelsel
Samenvatting door Flore colnelis 714 woorden 11 november 2016 1 2 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Fysica examen 1 Si-eenhedenstelsel Grootheden en eenheden Een grootheid is iets wat je kunt meten Een eenheid
Nadere informatieVAK: natuurkunde KLAS: Havo 4 DATUM: 20 juni 2013. TIJD: 10.10 11.50 uur TOETS: T1 STOF: Hfd 1 t/m 4. Opmerkingen voor surveillant XXXXXXXXXXXXXXXXXXX
VAK: natuurkunde KLAS: Havo 4 DATUM: 20 juni 2013 TIJD: 10.10 11.50 uur TOETS: T1 STOF: Hfd 1 t/m 4 Toegestane hulpmiddelen: Binas + (gr) rekenmachine Bijlagen: 2 blz Opmerkingen voor surveillant XXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Nadere informatieN 52. JACQUES NÈVE Horloger d Art + 32 (0)
N 52 JACQUES NÈVE Horloger d Art + 32 (0)477 27 19 08 - jneve@horloger.net - www.horloger.net PRECISIE-REGULATEUR, MEESTERWERK VAN RICHARD VOLKAERTS IN 1920 ÉCOLE PROFESSIONNELLE DE MÉCANIQUE DE PRÉCISION
Nadere informatieAfbeelding 1: Verzwaarde opstelling
Inleiding De afgelopen tijd heb ik een hernieuwde poging ondernomen om de aantrekkingskracht van de zon en de maan te meten. De set-up die ik in het verleden in gedachten had werkte gewoon niet. De slinger
Nadere informatieExamen HAVO. wiskunde A. tijdvak 2 woensdag 23 juni 13.30-16.30 uur
Examen HAVO 2010 tijdvak 2 woensdag 23 juni 13.30-16.30 uur wiskunde A Dit examen bestaat uit 21 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 83 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met
Nadere informatieEindexamen havo natuurkunde pilot 2013-I
Eindexamen havo natuurkunde pilot 203-I Beoordelingsmodel Opgave Radontherapie maximumscore 2 Uit de figuur blijkt dat door het verval een kern ontstaat met twee protonen en in totaal vier nucleonen minder
Nadere informatieMassa Volume en Dichtheid. Over Betuwe College 2011 Pagina 1
Massa Volume en Dichtheid Over Betuwe College 2011 Pagina 1 Inhoudsopgave 1 Het volume... 3 1.1 Het volume berekenen.... 3 1.2 Volume 2... 5 1.3 Symbolen en omrekenen... 5 2 Massa... 6 3 Dichtheid... 7
Nadere informatieNatuurkunde practicum 1: Rekken, breken, buigen, barsten
Natuurkunde practicum 1: Rekken, breken, buigen, barsten Gemaakt door: Julia Hoffmann & Manou van Winden Uitvoeringsdatum: 05-10-2018 Inleverdatum: 31-10-2018 Docent: LOD Inhoud 1. Onderzoeksvraag Blz.
Nadere informatievoorbeeld Zonnewagen Aantekeningen voor de leerkracht
Wetenschap Energie omzetting Energie overbrenging Krachten en beweging Wetenschappelijk onderzoek Design en technologie Verbeteringen door technisch design Onderdelen aan elkaar monteren Evalueren Mechanismen
Nadere informatieWe gaan een auto bouwen waar ook wedstrijden mee gehouden worden! Wil jij weten hoe? Kijk maar snel!
We gaan een auto bouwen waar ook wedstrijden mee gehouden worden! Wil jij weten hoe? Kijk maar snel! We gaan de auto maken met een muizenval als aandrijving! Zo ziet die van mij eruit: Als we zelf zo n
Nadere informatieHoofdstuk 1 Inleiding. 3. Hoofdstuk 2 Wat zijn edelstenen? 4. Hoofdstuk 3 Hoe ontstaan edelstenen? 5. Hoofdstuk 4 Verschillende soorten edelstenen.
Geschreven door Marit Steman / 2009 Inhoudsopgave Pagina Hoofdstuk 1 Inleiding. 3 Hoofdstuk 2 Wat zijn edelstenen? 4 Hoofdstuk 3 Hoe ontstaan edelstenen? 5 Hoofdstuk 4 Verschillende soorten edelstenen.
Nadere informatiem C Trillingen Harmonische trilling Wiskundig intermezzo
rillingen http://nl.wikipedia.org/wiki/bestand:simple_harmonic_oscillator.gif http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/simple_harmonic_motion_animation.gif Samenvatting bladzijde 110: rilling
Nadere informatiekrukas of as) waar de kracht de machine ingaat.
We hebben geprobeerd om de woordenlijst zo begrijpelijk mogelijk te maken zonder ingewikkelde vergelijkingen en lange verklaringen. Voor een gedetailleerder beeld van ingewikkelde begrippen als Kracht,
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Natuurkunde Samenvatting NOVA 3 vwo
Samenvatting Natuurkunde Natuurkunde Samenvatting NOVA 3 vwo Samenvatting door N. 1441 woorden 9 oktober 2012 7,6 27 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova PARAGRAAF 1; KRACHT Krachten herkennen
Nadere informatieInhoud. Eenheden... 2 Omrekenen van eenheden I... 4 Omrekenen van eenheden II... 9 Omrekenen van eenheden III... 10
Inhoud Eenheden... 2 Omrekenen van eenheden I... 4 Omrekenen van eenheden II... 9 Omrekenen van eenheden III... 10 1/10 Eenheden Iedere grootheid heeft zijn eigen eenheid. Vaak zijn er meerdere eenheden
Nadere informatieMechanica - Sterkteleer - HWTK PROEFTOETS versie C - OPGAVEN en UITWERKINGEN.doc 1/16
VAK: Mechanica - Sterkteleer HWTK Set Proeftoets 07-0 versie C Mechanica - Sterkteleer - HWTK PROEFTOETS- 07-0-versie C - OPGAVEN en UITWERKINGEN.doc 1/16 DIT EERST LEZEN EN VOORZIEN VAN NAAM EN LEERLINGNUMMER!
Nadere informatieMarleen loopt met de tijd Mee. Tekeningen en tekst: Dick de Jong
Marleen loopt met de tijd Mee Tekeningen en tekst: Dick de Jong Marleen zit in haar geheime hoekje op zolder. Buiten is het warm. Haar vriendjes en vriendinnetjes zijn naar het zwembad. Mama ligt in de
Nadere informatieREKENTECHNIEKEN - OPLOSSINGEN
REKENTECHNIEKEN - OPLOSSINGEN 1] 3,52 m + 13,6 cm =? 3,52 m 3,52 m - 2 13,6 cm 0,136 m - 3 3,656 m eindresultaat 3,66 m 2 cijfers na komma en afronden naar boven 3,52 m 352 cm - 0 13,6 cm 13,6 cm - 1 365,6
Nadere informatiealuminium 2,7 0, ,024 ijzer 7,9 0, ,012
DEZE TAAK BESTAAT UIT 36 ITEMS. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Dichtheid Soortelijke
Nadere informatieexclusief 19% BTW. Bereken de prijs van de kandelaar inclusief 19% BTW. Schrijf je berekening op.
Piramidekaars Mariska koopt in een winkel een piramidekaars, zie de foto. De kaars heeft een hoogte van 18 cm. Het grondvlak is een vierkant met zijden van 10 cm. Het toppunt ligt precies boven het midden
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1 vwo 2002-I
Eindexamen wiskunde B1 vwo 00-I Verschuivend zwaartepunt Een kubusvormige bak met deksel heeft binnenmaten 10 bij 10 bij 10 cm en weegt 1 kilogram. Het zwaartepunt B van de bak ligt in het centrum van
Nadere informatie1.Tijdsduur. maanden:
1.Tijdsduur 1 etmaal = 24 uur 1 uur = 60 minuten 1 minuut = 60 seconden 1 uur = 3600 seconden 1 jaar = 12 maanden 1 jaar = 52 weken 1 jaar = 365 (of 366 in schrikkeljaar) dagen 1 jaar = 4 kwartalen 1 kwartaal
Nadere informatieHoofdstuk 4 Trillingen en cirkelbewegingen. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal
Hoofdstuk 4 Trillingen en cirkelbewegingen Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal U (V) 4.1 Eigenschappen van trillingen Harmonische trilling Een electrocardiogram (ECG) gaf het volgende
Nadere informatieEindexamen natuurkunde / scheikunde 1 compex vmbo gl/tl I
Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend. Zoals de waard is maakt ie zijn tenten 1 maximumscore 1 Het antwoord moet het inzicht bevatten dat de eenheid van
Nadere informatie3.3 Les 3: Het opstellen van een hypothese
3.3 Les 3: Het opstellen van een hypothese Doel: Lesinhoud De leerlingen formuleren hypotheses die beginnen met ik denk dat. De leerlingen weten dat ze bij een onderzoek ook het tegenovergestelde onderzoeken
Nadere informatieCOMEV draaibank type CM
COMEV draaibank type CM Deze krachtige, zeer nauwkeurige middel grote draaibank met een 110mm spindel doorlaat is 100% geproduceed in Italie. De Comev draaibanken type CM zijn leverbaar met een draaidiameter
Nadere informatie