Bos en natuurbescherming

Transcriptie

1 Bos en natuurbescherming [907.12] NA TUURBESCHERM1NG C. J. STEFELS (Ver. t. Behoud v. Natuurmonumenten, Amsterdam) Om na te gaan in welke relatie ons bos staat tot het begrip natuurbescherming, is het allereerst noodzakelijk zeer in het kort de ontwikkeling van beide begrippen te schetsen. Zodoende zullen we met zevenmijlslaarzen door de historie wandelen en bij het bos beginnen, daar de gedachte aan natuurbescherming naar de tijd gerekend nieuw is. Vele eeuwen geleden was het bos in ons werelddeel nog niet zo sterk door mensenhand beïnvloed als nu, de natuur" (bodem en klimaat) bepaalde de samenstelling ervan; elke landstreek, hetzij vlakte of gebergte, had een ander karakter, een eigen karakter. De menselijke invloed arme houthakkers blijven in dit verhaal buiten beschouwing beperkte zich aanvankelijk tot het kappen van brandhout en hout voor gebruiksvoorwerpen uit de overvloed die voor het grijpen stond. Later werden de behoeften uitgebreid tot hout voor constructies en gebouwen. De daarna volgende fase, die van de industriële ontwikkeling, leidde tot een enorme stijging van het houtverbruik. Grote oppervlakten bos werden mede door ontginningen geveld en de houtvoorraad liep sterk terug. De geschiedschrijving leert dat reeds lang geleden van overheidswege" maatregelen werden genomen met het doel een zekere ordening te brengen in velling en aanplant van bos. Reeds toen besefte men dat de instandhouding van bossen noodzakelijk was om in de permanente houtbehoefte te kunnen voorzien. Dit bracht met zich mee dat men zich ging bezinnen op methoden om de houtproduktie en de bruikbaarheid van het natuurlijk bos" te vergroten, hetgeen slechts ten dele kon worden bereikt door de meest bruikbare inheemse houtsoorten te bevoordelen en alleen deze soorten bij bosaanleg te gebruiken. Voor Nederland zou dit hebben betekend het uitsluitend gebruik van loofhout. De grote stap werd echter gedaan met de aanplant van exoten, in dit geval het naaldhout en daarvan in hoofdzaak de groveden. Eerst langzaam begonnen, voltrok zich de verandering daarna in snel tempo. Langzaam groeiend loofhoutbos werd vervangen door snel groeiend naaldhout, een nieuw bostype dat bijzonder welkom was door de homogeniteit en de veel grotere industriële bruikbaarheid. Zo zijn we van het begrip bos" gekomen tot het daarvan nauwelijks meer los te denken begrip bosbouw", ontwikkeld door wetenschappelijk onderzoek en in de praktijk gebracht via bedrijfsplannen, vellings- en verjongingssystemen. Het vroegere natuurlijke bos is een bedrijf geworden, we maken een keuze uit houtsoorten van minstens twee werelddelen en we kunnen zonodig bemesten en tot onkruidbestrijding overgaan; een parallel met de ontwikkeling van de landbouw is zeer wel denkbaar.

2 162 De gedachte aan natuurbescherming is pas ontwikkeld in een stadium waarin het bos reeds lang en breed als een vorm van bedrijf werd geëxploiteerd en het oorspronkelijk karakter geheel was gewijzigd. Geboorte en groei van de natuurbescherming zijn geheel anders geweest; geen direct economische maar veeleer ideële motieven speelden hierbij een rol. Er ontstond een streven naar behoud van natuur", die door de activiteiten van een zich snel wijzigende menselijke samenleving verloren dreigde te gaan. De veldbiologie heeft daartoe in belangrijke mate bijgedragen. Ontg-nningen ten behoeve van de landbouw en bedreiging van natuurterreinen door ingebruikneming voor velerlei doeleinden en het groeiend bssef van de waarde die gelegen is in het laten voortbestaan van flora en fauna al of niet beïnvloed door een bepaald cultuurpatroon dit alles heeft reacties opgeroepen. De natuurbescherming" ging zich roeren en dit leidde tot het behoud en de veiligstelling van natuurgebieden. Men kwam echter al spoedig tot het inzicht, dat van een onveranderd behoud van de oorspronkelijke flora en fauna geen sprake kan zijn, omdat het evenwicht daarvan nogal labiel is. Ook de natuurbescherming heeft zich gesteund door wetenschappelijk onderzoek ontwikkeld van uitsluitend behoud" naar veelzijdiger beheer". De gedachten echter, die ten grondslag liggen aan de hierboven globaal geschetste ontwikkelingen van bos tot bosbouw (bedrijf) en van natuurbehoud naar natuurbeheer, laten echter even zo vele verschillen als overeenkomsten zien. Dit resulteerde in een voor deze begrippen geheel verschillende wijze van benadering en denken. Dat de natuurbescherming zich in de aanvang niet speciaal op het bos heeft gericht het eerste natuurmonument" was het Naardermeer is verklaarbaar; daar bos in het algemeen reeds een zekere veiligheid in zich zelf had, door de bezitsvorm, het doel en de rentabiliteit. Dit laatste in tegenstelling tot de zogenaamde onrendabele woeste gronden" (heide, moeras, veen enz.) waarop de grootste aanslagen werden gedaan. Uitzonderingen hierop zijn verloren gegane boscomplexen zoals De Wildenborgh" bij Vorden, het Beekbergerwoud en het Kremboongbos bij Hoogeveen, dit laatste was een naaldhoutbos met een rijke ondergroei. Natuurlijk opgaand bos d.w.z. oorspronkelijk bos zonder sporen van menselijke invloed hebben wij niet meer. De naaldhoutsoorten zijn alle ingevoerd, behalve de Juniperus en de Taxus. De eerste komt van nature voor in heide en zandverstuivingen, meest in de noordelijke provincies; de laatste is inheems in Twente. Onze loofhoutbossen zijn, zo niet geheel aangelegd, dan toch zeer sterk door de mens beïnvloed. De boomlaag is meestal kunstmatig, de kruiden en struiken, mossen, paddestoelen e.d. hebben zich later op natuurlijke wijze gevestigd. Oorspronkelijke struikvegetatie kennen wij nog wel, bijvoorbeeld in de kalkrijke duinen, in rivierdalen (doornbosjes) en op de Zuid-Limburgse hellingen. De betekenis van natuurlijk bos is voor de zuivere en toegepaste natuurwetenschappen groot. Men behoeft daarvoor slechts te denken aan de bestudering van bosformaties als geheel en de eigenschappen

3 163 ; Jeneverbessen in het Buurserzand bij Haaksbergen. -, Foto: J. van Dijk van de afzonderlijke houtsoorten. Verder zijn er vele planten en dieren, waarvan het bestaan uitsluitend in en nabij het bos mogelijk is. Bij de overweging of bepaalde exoten kunnen worden aangeplant is de kennis van natuurlijke bosgezelschappen onontbeerlijk; het negeren daarvan heeft de bosbouwer reeds voor menige teleurstelling geplaatst Ook bij de boomveredeling wordt een dankbaar gebruik gemaakt van materiaal uit natuurlijke bosarealen. Voor de wetenschap is het daarom van uitzonderlijk belang dat van alle bostypen voldoende voorbeelden van niet te kleine oppervlakten ongestoord bewaard blijven; niet alleen voor de houtsoorten zelf, dbch ook voor de bij het bostype behorende flora en fauna. De natuurbescherming heeft echter beslist niet alleen belang bij de instandhouding van natuurlijk bos, in dat geval zou bescherming van onze Nederlandsé bostypen geen zin hebben. : Voor geplant of gezaaid bos geldt in het algemeen dat met toenemende leeftijd zich daarin meer elementen uit flora en fauna vestigen en hun rijkdom en verscheidenheid toeneemt; vooral naar mate de grondgesteldheid beter is en de houtsoortenkeuze zich heeft gericht op de ter plaatse (best) thuishorende soorten.

4 164 Het Liefstinghsbroek bij Vlagtwedde (Gr.). Het eikenbos is een overblijfsel van het oorspronkelijk Westerwoldse landschap. Voorjaarsvegetatie met bosanemoon en grootbloemmuur. Voorts hulst, klimop en lijsterbes. Foto: J. van Dijk

5 165 Hiervan vinden we voor opgaand loofhoutbos voorbeelden in de buitenplaatsen die in de 17e eeuw door rijke Amsterdamse kooplieden zijn aangelegd langs de Utrechtse Vecht, zoals O ver-holland en de Sterreschans en in 's-graveland (Spanderswoud, Hilverbeek en Gooilust). Loofhoutbossen, vooral die van de rijke gronden in Twente, de Achterhoek en ook in Zuid-Limburg, hebben op hoge leeftijd een haast natuurlijk karakter en laten zowel in de boometage als in hun gevarieerde ondergroei zien wat een lange periode van ongestoorde groei vermag. Het hakhout, als een typisch produkt van een langdurige constante beheersvorm met een soms eeuwenlang ongewijzigd milieu, neemt uit natuurbeschermingsoogpunt een bijzondere plaats in. Flora en fauna hebben zowel kenmerken van het opgaand bos als die van bosranden. Hakhout vormt een ideale dekking voor das en vos, voor rood- en reewild, het is een goed milieu voor vele vogels (o.a. roodborst, fitis en nachtegaal), amphibieën, reptielen en insecten. De omzetting van hakhout in opgaand bos betekent meestal een verhoging van produktie maar een verarming van leven. Het zou daarom zeker te betreuren zijn indien om financiële redenen het hakhout zou verdwijnen. Zeer oud opgaand loofhout op armere gronden vinden we bijvoorbeeld in de Speulder en Sprielderbossen, bekend om hun rijkdom en epifyten en zeldzame paddestoelen. Het Staatsbosbeheer heeft daar een zestal bosreservaten ingesteld. Het beeld van interessante loofhoutbossen is hiermede verre van compleet. Het zou echter te ver voeren om in het kader van deze behandeling, waarbij gedetailleerde overzichten achterwege moeten blijven, nog te spreken over moerasbos, broekbos en grienden. Voor het naaldhout is de situatie geheel anders, omdat wij slechts met exoten kunnen werken en zonder deze, op onze doorgaans zeer arme bosgronden, vrijwel alle opbrengsten uit bos weg zouden vallen. Dit zou zeker de instandhouding van ons bosbezit en wellicht ook zelfs de totstandkoming van het huidige bosareaal beslist niet ten goede zijn gekomen. Het zou uiteraard geen faire zaak zijn om voor wat betreft de gevarieerdheid in flora en fauna, het naaldhoutbos van de arme prea-glaciale gronden te gaan vergelijken met het loofhoutbos op rijke leem- en humushoudendende gronden. De naaldhoutbossen waren voor de natuurbescherming in Nederland lange tijd niet erg interessant. Toch kennen we zo langzamerhand oude grovedennenbossen bijvoorbeeld in Drente, op de Waddeneilanden en in de duinen bij Schoorl waarin een gunstige ontwikkeling gaande is met betrekking tot de ondergroei. In deze successie vestigen zich naar men thans aanneemt, allereerst de voor dit bostype karakteristieke paddestoelen, daarna de mossen en tenslotte de kruiden, zoals plaatselijk bijvoorbeeld kraaiheide, dennenorchis, kleine keverorchis en stekende wolfsklauw. Hiervan is het Tonckensbos bij Norg (waarin de dennenorchis) van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten een goed voorbeeld: 50- tot 100-jarige groveden op voormalige vochtige heidegrond, met een spontane successie naar loofhout.

6 166 Het Tonckensbos bij Norg. Oud grovedennenbos met zeldzaamheden in de bodemflora en opslag van loofhout. Foto: J. van Dijk Nog steeds neemt in Nederland de groveden als bosboom de belangrijkste plaats in. De betekenis van grote arealen groveden en ander naaldhout in Midden- en Zuid-Nederland is veelzijdig. Ook uit een oogpunt van natuurbescherming. Het edelhert is aan grote boscomplexen gebonden, daar vindt het de noodzakelijke rust. Hoewel in mindere mate geldt dit ook voor de grote roofvogels, zoals havik, buizerd en wespendief. De avifauna van het naaldhoutbos is niet erg soortenrijk, doch heeft een geheel eigen samenstelling. Typisch voor naaldhout zijn bijvoorbeeld het goudhaantje, de zwarte specht en de zwarte mees. Het beheer van bossen en andere natuurterreinen wordt hoe langer hoe meer op een (zo mogelijk) gevarieerd gebruik daarvan gericht. De beheersdoelstellingen worden behalve door de eigendom stoestand bepaald door ligging, grondgesteldheid en samenstelling. Daarbij is het vanzelfsprekend dat grote oppervlakten bos een voornamelijk produktief en recreatief karakter hebben; anderzijds zullen bepaalde arealen ondergeschikt zijn aan

7 167 een natuurbeschermend" beheer, primair gericht op de instandhouding van flora en fauna. Zelfs kennen we absolute bosreservaten, die geheel aan hun lot worden overgelaten. In vorengenoemd opzicht zijn echter vele combinaties mogelijk. Bij de aanleg van bos en bosranden (singels), is het in de meeste gevallen echter zeer goed mogelijk om een zodanige houtsoortenkeuze te maken dat van een biologische verrijking sprake is, zonder dat de overige beheersdoelstellingen tekort komen. Op arme zandgronden zal een dergelijke werkwijze resulteren in een gebruik van loofhout voor singels en overhoeken. Op de helaas zo schaars gemeten goed humus- en Ieemhoudende bosgronden kan de bosbouwer zich eerder mengingen van hoofdhoutsoorten veroorloven en wordt het gebruik van loofhout interessant. Voor de zeer geringe oppervlakte löss- kleigronden die we tenslotte nog voor de bosbouw ter beschikking hebben, komt naar mijn mening uitsluitend inheems loofhout in aanmerking. Dit kan resulteren in een bostype dat qua opbouw, ondergroei en fauna het natuurlijk" bos evenaart Het zou onjuist zijn om mede uit een oogpunt van natuurbescherming het bos als een zelfstandig gegeven te zien. We leven tenslotte in het besef dat zowel beboste als niet beboste natuurgebieden een samenhangend geheel vormen, een landschap en een levensgemeenschap, één geheel dat meer is dan de som der delen. Voor het instandhouden hiervan zijn specialisten nodig, die verschillende beheersdoelstellingen kunnen behartigen. Het gebruik van natuurterreinen is een afgeleid begrip, de instandhouding is primair. Daarop is een breed gerichte natuurbescherming integraal van toepassing.