M I L I E U ( B A R O M E T E R ) T R E N D S V A N O V E R H E I D S K A N T O R E N

Transcriptie

1 U ( O T ) T S V O V S K T O en publicatie van Stichting Stimular in samenwerking met leden van het etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden

2 O O F O eze publicatie is eind 2013 opgesteld door Stichting Stimular. Stimular verspreidt kennis over uurzaam Ondernemen en ontwikkelt praktische instrumenten voor het midden- en kleinbedrijf en organisaties die daarmee vergelijkbaar zijn. it doen we zonder winstoogmerk. Ons doel is dat ondernemers en managers in alle beslissingen duurzaamheid meenemen. Kenmerken van onze werkwijze zijn maatwerk, heldere communicatie en inspirerende contacten met ondernemers. Ook binnen de eigen organisatie werken we aan minimale milieubelasting, een goede werksfeer en persoonlijke ontwikkeling van de medewerkers. Stichting Stimular is de werkplaats voor uurzaam Ondernemen! Stichting Stimular Scheepmakershaven 27c 3011 V otterdam t f e mail@stimular.nl i eze rapportage is gepubliceerd op ie website is onderdeel van het etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden en bedoeld om kennis van overheden over duurzame maatregelen te delen. et etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden ondersteunt overheden bij het verduurzamen van de interne bedrijfsvoering met praktische voorbeelden. et netwerk combineert drie inspirerende netwerkbijeenkomsten per jaar met de ilieubarometermonitor overheden. Teksten uit deze publicatie mogen worden overgenomen onder de voorwaarde dat de bron als volgt wordt gemeld: ilieu(barometer)trends van overheidskantoren, Stichting Stimular. 2 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

3 V O O W O O Voor u ligt de publicatie ilieu(barometer)trends in van overheidskantoren, gebaseerd op de milieuscores van 18 overheidsorganisaties. l negen jaar op rij meet en rapporteert Stimular de milieuprestaties van overheidskantoren op eenduidige wijze met de ilieubarometer. e inspanningen van overheden om hun interne bedrijfsvoering te verduurzamen werpen zichtbaar vruchten af. Zestien van de achtien overheidsorganisaties hebben de afgelopen twee jaar de milieubelasting verminderd. e trend bij overheden is duurzaam! Uit de analyses van de ilieubarometers en de gesprekken met de betreffende overheden komen drie trends naar voren. e aandacht voor het thema vervoer groeit. et afvalscheiding en vermindering van papiergebruik worden flinke vorderingen gemaakt. Uitgevoerde succesvolle maatregelen en de resultaten daarvan vindt u terug in deze publicatie. e beschreven maatregelen variëren van gedragsverandering door bewustwording tot investeringen in energiebesparende installaties en duurzame voertuigen. it betekent dat elke overheidsorganisatie, zelfs met een klein budget of bescheiden bestuurlijke ambities op het gebied van duurzame bedrijfsvoering, duurzaamheidsmaatregelen kan uitvoeren die zichtbare milieuwinst opleveren. oe uw voordeel met de goede voorbeelden uit deze publicatie en start vandaag nog met (verder) verduurzamen van uw organisatie! etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden e 18 overheidsorganisaties in deze publicatie zijn lid van het etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden. n 2013 heeft dit netwerk 40 leden. Wilt u ook de milieuscore van uw overheidskantoor vergelijken met anderen? Vul dan de ilieubarometer in en meld u aan voor het etwerk! eer informatie op of neem contact op met Stichting Stimular. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 3

4 O U U(OT)TS V OVSKTO 1 VOOWOO TS 7 1. andacht voor mobiliteit groeit 7 2. Steeds meer afvalscheiding 8 3. igitalisering vermindert papierverbruik 9 2. PSTT T P 10 lgemene rekenkamer 11 ilieudienst ijnmond 13 emeente rielle 15 emeente ronckhorst 16 emeente apelle aan den Jssel 18 emeente ellevoetsluis 19 emeente Krimpen aan den Jssel 21 emeente eusden 22 emeente iddelburg 23 emeente Soest 25 emeente Terneuzen 26 emeente Wierden 27 ilieuadviesdienst Friesland 29 Omgevingsdienst West olland 31 Provincie imburg 33 ijkswaterstaat 35 Stadsdeel msterdam West 38 Stichting dvisering en estuursrechtspraak (St) UOTOTO VTWOO 41 4 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

5 eze publicatie is een product van het etwerk uurzame edrijfsvoering Overheden. it netwerk bestaat ruim twintig jaar onder diverse namen en ondersteunt overheden bij het verduurzamen van de eigen bedrijfsvoering. Sinds 2005 vergelijkt een wisselende groep overheden jaarlijks de milieuprestaties van hun overheidskantoren in de ilieubarometermonitor (ook wel bekend als ilieubarometerbenchmark). e ilieubarometer is een online monitorings-instrument dat de milieuscore en O 2 -footprint van een organisatie zichtbaar maakt. emiddelde ilieubarometer e gemiddelde ilieubarometer van overheidskantoren is weergegeven in onderstaande grafiek. ieruit blijkt de verdeling van de milieubelasting per fte over de verschillende thema s. nergie en vervoer zorgen bij overheden voor de grootste milieubelasting. n werkelijkheid is de milieubelasting van elektriciteit kleiner dan in de grafiek weergegeven, doordat veel overheden gebruik maken van groene stroom. n deze publicatie is steeds uitgegaan van grijze stroom, omdat het effect van elektriciteitsbesparende maatregelen dan beter zichtbaar is. fval is ook een belangrijk thema. Overige thema s leveren een beperkte bijdrage aan de totale milieubelasting. bron: Voor 2012 is geen nieuw gemiddelde berekend. e afgelopen jaren bleek dat het gemiddelde geen grote veranderingen laat zien. it komt doordat de samenstelling van de groep deelnemers per jaar varieert. Om deze reden is het niet mogelijk conclusies te verbinden aan veranderingen in het gemiddelde door de jaren heen. Om trends en vorderingen te monitoren kijken we in deze publicatie naar ontwikkelingen in afzonderlijke ilieubarometers. ilieubarometers naast elkaar n de volgende grafiek zijn de milieuprestaties per fte van de 18 overheidsorganisaties (totaal 21 kantoren) in 2012 naast elkaar weergegeven. et vergelijken met het gemiddelde (staafdiagram 22) en met andere organisaties geeft aanwijzingen of er nog besparingen mogelijk zijn. eer informatie over het vergelijken van milieuprestaties per fte staat in hoofdstuk 3. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 5

6 ilieuprestatie per fte van 21 overheidskantoren, met rechts (22) het gemiddelde. Vorderingen in de milieuprestatie Om vorderingen in de milieuprestatie te meten, kijken we naar individuele ilieubarometers. e meeste deelnemers vullen al een aantal jaren de ilieubarometer in. e vergelijking van de scores in opeenvolgende jaren laten zien of en hoeveel milieuwinst wordt geboekt. n hoofdstuk 2 vindt u een analyse per overheidsorganisatie. ieruit blijkt dat 16 van de 18 deelnemers afgelopen jaren zichtbare milieuwinst hebben gerealiseerd. e maatregelen die deze organisaties uitvoerden staan ook in hoofdstuk 2. Trends Uit de analyses van de individuele ilieubarometers en de gesprekken met de betreffende overheden komen trends naar voren. Vaak blijken overheidsorganisaties tegelijk met dezelfde ontwikkelingen bezig te zijn. eels komt dit voort uit landelijke doelstellingen, maar ook technische innovaties kunnen hiervan oorzaak zijn. oofdstuk 1 gaat hier verder op in en geeft steeds ter illustratie één of twee voorbeelden van overheidsorganisaties. 6 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

7 1. T S oor ieder jaar de ilieubarometers van 15 tot 25 overheidsorganisaties te analyseren en te bespreken, worden trends zichtbaar. n dit hoofdstuk zijn drie van deze trends toegelicht: 1. andacht voor mobiliteit groeit 2. Steeds meer afvalscheiding 3. igitalisering vermindert papierverbruik 1. T V O O O T T O T e milieubelasting van vervoer lijkt in de individuele ilieubarometers toe te nemen. at komt doordat vervoer steeds nauwkeuriger en completer wordt ingevuld. e eerste jaren wordt vervoer vaak niet ingevuld of een grove schatting gemaakt van het woon-werkverkeer. n de jaren daarna wordt de registratie van het woon-werkverkeer verbeterd en blijkt het toch meer te zijn dan eerst ingeschat (zie woon-werkverkeer in grafiek van apelle). Ook het zakelijk verkeer wordt eerst ingeschat en later nauwkeuriger geregistreerd (zie zakelijk verkeer in grafiek van apelle). en ander fenomeen is dat men van zakelijk verkeer eerst alleen de autokilometers invult en in de jaren daarna ook de openbaar vervoer kilometers (zie bijvoorbeeld de grafiek van eusden). apelle a/d Jssel monitort vervoer steeds completer ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 7

8 eusden monitort vervoer steeds completer 2. S T S F V S Overheden reduceren de milieubelasting van afval door beter te scheiden. Vijf deelnemers hebben een grote verbeterslag in de afvalscheiding gemaakt. e gemeenten Wierden en ellevoetsluis hebben een uitgebreide campagne gehouden om afvalscheiding in de organisatie te stimuleren. un resultaten zijn hieronder weergegeven. en scheidingspercentage van meer dan 80% blijkt in de praktijk goed haalbaar. Wierden fvalscheiding 39,1 % 86,4 % ilieubelasting van afval (t.o.v. 2010) 100 % 36 % ellevoetsluis fvalscheiding 13,1 % 88,0 % ilieubelasting van afval (t.o.v. 2004) 100 % 16 % 8 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

9 3. T S V T P P V U K et papierverbruik daalt bij het merendeel van de overheden. e meeste organisaties weten grote reducties te behalen (zoals onder andere in onderstaande afbeeldingen te zien is). e organisaties geven aan dat de daling van papierverbruik direct gevolg is van digitalisering. aatregelen die zij nemen zijn onder andere: igitaal factureren Vergaderen met tablets in plaats van papier (gemeenteraad) Post digitaliseren en verwerken per mail inder printen van mails, rapporten en beleidstukken Printers standaard instellen op dubbelzijdig et papierverbruik daalde bij deze organisaties met 20 tot wel 70% per medewerker. Sinds 2007 is het gemiddelde papierverbruik per fte met 26% gedaald. Onderstaande afbeeldingen illustreren deze trend. inks ziet u de milieubelasting van papierverbruik van de gemeente apelle aan den Jssel opgeteld bij die van de gemeente Krimpen aan den Jssel. e repro van de gemeente Krimpen aan den Jssel is namelijk uitbesteed aan apelle aan den Jssel. eide gemeenten hebben een digitaliseringsslag gemaakt. it levert de twee gemeenten samen een gemiddelde besparing van 40% op het papierverbruik op. echts ziet u de daling in het papierverbruik van de gemeente eusden als gevolg van digitalisering (circa 70% daling). eusden wil papierloos gaan werken en is hiermee goed op weg. inks: emeente Krimpen a/d Jssel en apelle a/d Jssel opgeteld echts: emeente eusden ovenstaande grafieken tonen alleen de afname van papiergebruik. Voor een compleet beeld van de milieuwinst door digitaal werken zijn ook andere effecten van belang: zoals minder transport van papieren post, maar ook extra elektraverbruik door computers, servers en datacenters. ls vuistregel geldt dat een document waar mensen meer dan een half uur tijd aan besteden om het te lezen/bekijken een papieren versie minder milieubelastend is en bij documenten die sneller worden gescand een digitale versie minder milieubelasting veroorzaakt. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 9

10 2. P S T T T P n dit hoofdstuk staan de ilieubarometers van de deelnemende overheden die toestemming hebben gegeven voor publicatie van hun cijfers. e meeste overheidsorganisaties maken gebruik van groene stroom, maar we tonen de grafieken uitgaande van grijze stroom. Op deze manier worden effecten van elektriciteitsbesparende maatregelen beter zichtbaar zijn. ilieuthema s die incompleet zijn ingevuld, zijn uit de vergelijking weggelaten. ls er bijvoorbeeld alleen gegevens van restafval bekend zijn en niet over papierafval, dan is het hele thema afval niet meegenomen. n de grafieken ziet u steeds de ilieubarometers van de twee meest recente jaren (meestal 2011 en 2012). aarnaast is het branchegemiddelde (over 2011) weergegeven. Per deelnemer is, voor zover bekend, kort toegelicht waar de toename of afname van de milieubelasting door veroorzaakt wordt. Vervolgens vindt u relevante kengetallen, vergeleken met de gemiddelde kengetallen. Per deelnemer worden de uitgevoerde maatregelen beschreven, om de analyse te ondersteunen, maar vooral ook ter inspiratie. 10 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

11 K K e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor van de lgemene ekenkamer is met 7,2 % gedaald in e daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik per medewerker. et aantal medewerkers is in 2012 flink gestegen, met een relatief veel kleinere toename van het elektriciteitsverbruik. Woon-werkverkeer is niet compleet ingevuld, het betreft alleen de autokilometers en de meeste medewerkers reizen met openbaar vervoer en fiets. Openbaar vervoer- en fietskilometers worden niet geregistreerd. e milieubelasting per medewerker is duidelijk hoger dan de milieubelasting van een gemiddeld kantoor. e milieubelasting van brandstoffen is relatief laag doordat er gebruik wordt gemaakt van stadsverwarming. Kengetallen lgemene ekenkamer emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 39,9 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m2) ,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m3 gas equivalent/m3) 4,52 2,06 randstof voor verwarming (m3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m3/fte) 6,11 9,33 fvalscheiding (%) 34,1 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 77,5 67,5 Papierinkoop (kg/fte) 38,1 41,3 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 11

12 et elektriciteitsverbruik is duidelijk hoger dan gemiddeld. et is niet bekend waar dit door komt. ogelijk wordt het gebouw meer of minder efficiënt gekoeld en is er meer (T) apparatuur aanwezig dan in een gemeentekantoor. et brandstofverbruik is twee maal zo hoog als gemiddeld. et is niet duidelijk waardoor dit hoge brandstofverbruik wordt veroorzaakt. ecente maatregelen Papierverbruik is verminderd, door digitalisering. ewustwording bij medewerkers. it draagt mogelijk bij tot een lager elektriciteitsverbruik per medewerker in 2012 t.o.v Verlichting is voorzien van daglichtsensoren, waardoor deze niet meer onnodig brandt. OV-gebruik wordt gestimuleerd en de parkeerplaats bij het kantoor is zeer beperkt. Opruimen van het archief heeft eenmalig tot een hogere hoeveelheid papierafval geleid. 12 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

13 U S T J O e realiseerde in 2012 een reductie van 5,4 % op de milieubelasting per fte. eze reductie werd vooral gehaald door minder elektriciteitsverbruik. Ook de milieubelasting van bedrijfsafval is afgenomen. e milieubelasting door zakelijk verkeer is licht gestegen. e scoort beter dan een gemiddeld kantoorgebouw. it komt onder andere doordat zij in een nieuw en energiezuinig pand gevestigd zijn en gebruik maken van warmte uit een WKK-installatie. iervan is de milieubelasting aanzienlijk lager, dan wanneer zelf warmte wordt gemaakt met een V-ketel. Kengetallen ilieudienst ijnmond emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 33,3 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 83,4 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 1,38 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 5,44 9,33 fvalscheiding (%) 38,3 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 26,0 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 87,4 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 24,6 41,3 e is gevestigd in een relatief nieuw pand. nstallaties in het pand zijn energiezuinig en er is veel daglichttoetreding, waardoor energieverbruik van verlichting beperkt blijft. oor de extra functies, zoals de meldkamer, die 24 uur per dag draait, is het elektriciteitsverbruik toch wat hoger dan gemiddeld. asequivalent is lager dan gemiddeld. et aandeel OV en fietsgebruik in woon-werkverkeer is opvallend hoog. it komt doordat het kantoor op vijf minuten loopafstand van Station Schiedam entrum ligt en dus veel medewerkers met het openbaar vervoer naar het werk komen. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 13

14 ecente maatregelen e heeft maatregelen genomen om dag- en nachtverbruik van T terug te dringen. Onder andere door: o Virtualisatie en consolidatie van de servers o aadpleeg voor meer toelichting hierop: aarnaast is het elektriciteitsverbruik verder gedaald door de verlichting te optimaliseren. alogeenverlichting is bijvoorbeeld op enkele plekken vervangen door. 14 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

15 T e milieubelasting door energieverbruik per fte van het stadskantoor in rielle is met 4,7 % gedaald in e daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik. et gasverbruik is iets gestegen in lijn met de koudere winter in 2012 ten opzichte van Kengetallen emeente rielle (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 32,0 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 91,3 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 2,18 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) rielle werkt hard aan verduurzaming van de gemeentelijke panden. iervoor is een energieteam in het leven geroepen en een energiescan uitgevoerd (door Stichting Stimular). it leidt tot een sterk dalend energieverbruik per medewerker. e milieubelasting door energieverbruik is nu nog wel hoger dan gemiddeld. ecente maatregelen Toepassing van -verlichting bij de receptie in plaats van halogeen. e airconditioning in de serverruimte is vervangen door een energiezuinige variant. e V ketels zijn vervangen door efficiëntere (-)ketels. ichtdetectie geïnstalleerd in de fietskelder. Koelmachine geoptimaliseerd. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 15

16 T O K O S T e ilieubelasting per fte van de gemeente ronckhorst is in 2012 gedaald met 7,9 %. e gemeente is gevestigd in een nieuw pand en maakt geen gebruik van aardgas voor verwarming, maar gebruikt alleen een WKO-installatie met warmtepomp. ede hierdoor is de milieubelasting van het energieverbruik (gas + elektra) aanzienlijk lager dan het gemiddelde. et woon-werkverkeer zorgt wel voor een hoge milieubelasting, omdat het gemeentehuis beperkt bereikbaar is met openbaar vervoer en de medewerkers relatief ver van hun werk wonen. ilieubelasting door woon-werkverkeer is in 2012 wel gedaald, evenals het afval per medewerker. Kengetallen emeente ronckhorst emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 34,9 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 81,5 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 0 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 5,08 9,33 fvalscheiding (%) 36,7 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 66,4 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 0 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 27,6 41,3 16 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

17 emeente ronckhorst is gevestigd in een relatief nieuw pand met energielabel en een WKO met warmtepomp. ierdoor is er geen gasaansluiting nodig. et elektraverbruik is dus ook deels voor verwarmen van het pand en daardoor hoger dan gemiddeld. et woonwerkverkeer is hoog, omdat het gemeentehuis op een landelijke locatie gevestigd is met beperkte openbaar vervoersaansluitingen. ecente maatregelen Overstap van kartonnen bekertjes naar duurzame bekertjes met een milieuvriendelijke coating, waardoor deze apart afgevoerd kunnen worden voor hergebruik. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 17

18 T P J S S e milieubelasting per fte van de gemeente apelle aan den Jssel is in 2012 gestegen met 11%. e stijging zit deels in een toename in gasverbruik. it is verklaarbaar vanuit de strengere winter in 2012 t.o.v aarnaast is de milieubelasting van afval en van elektriciteit gestegen. Kengetallen ecente maatregelen apelle aan den Jssel (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 31,5 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 88,3 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 2,61 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 10,0 9,33 fvalscheiding (%) 23,9 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 51,0 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 36,6 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 49,1 41,3 e gemeente apelle aan den Jssel is bezig met een inventarisatie van de totale O2- footprint van de organisatie en het opstellen van een beleidsplan om deze footprint terug te dringen. iervoor zijn tal van maatregelen benoemd die op korte termijn uitgevoerd gaan worden. eer hierover vindt u op Waterverbruik is flink gedaald door de reparatie van een pompje en vlotter. Waarschijnlijk was de vlotter al jaren defect, wat het hoge waterverbruik veroorzaakte. 18 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

19 T V O T S U S e milieubelasting per fte van de gemeente ellevoetsluis is in % lager dan in it komt vooral doordat het energielabel van het gebouw van naar is gegaan door de ondergenoemde maatregelen. aarnaast speelt ook mee dat medewerkers van externe locaties naar het stadskantoor verhuisd zijn. Ook milieubelasting van afval is aanzienlijk lager. e gemeente scoort nog steeds net hoger dan het branchegemiddelde, voornamelijk door de hoge milieubelasting van woon-werkverkeer. Kengetallen ellevoetsluis (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 42,0 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 65,5 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 3,66 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) fvalscheiding (%) 84,4 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 84,2 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 20,0 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 34,0 41,3 ilieubelasting door afval is zeer laag door de effectieve afvalscheiding. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 19

20 ecente maatregelen Toepassing van energiezuinige T- en -verlichting met aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke regeling heeft geleid tot een lager elektriciteitsverbruik. Koeltemperatuur in de serverruimte is verhoogd naar 22 o. asverbruik is gedaald door toepassing van nieuwe -ketels met een modulerende regeling. ilieubelasting van afval neemt nog steeds af, doordat in 2009 een afvalscheidingssysteem is ingevoerd waarbij 7 verschillende stromen worden gescheiden. it leidt nog steeds tot meer milieubewustzijn van medewerkers en een reductie van de totale afvalhoeveelheid. Zie voor meer informatie over deze maatregelen: 20 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

21 T K P J S S e milieubelasting per fte van de gemeente Krimpen is afgenomen met 3,3 %. Verder is duidelijk dat het elektriciteits en gasverbruik in 2012 hoger is dan gemiddeld. Papierafval is flink afgenomen. Kengetallen et elektriciteitsverbruik ligt rond het gemiddelde. et gasverbruik is duidelijk hoger. it is deels verklaarbaar door een hoger vloeroppervlak per medewerker. eels doordat het pand al wat ouder is en dus beperkt geïsoleerd. ecente maatregelen Krimpen aan den Jssel (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 42,7 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 63,5 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 5,50 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 6,76 9,33 Papierafval (kg/fte) ,5 Papierinkoop (kg/fte) 5,60 41,3 inder papierverbruik door digitalisering in combinatie met het ieuwe Werken en het uitbesteden van de repro naar de gemeente apelle aan den Jssel. nkoopbeleid verduurzaamd. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 21

22 T U S e milieubelasting per fte van de gemeente eusden is in 2012 met 17% gestegen. e stijging zit voornamelijk in een sterke toename van het elektriciteitsverbruik. ogelijk wordt deze stijging veroorzaakt, doordat er een extra server is geplaatst in Zowel in 2011 als in 2012 scoort de gemeente ruim boven het gemiddelde. Kengetallen et energieverbruik van de gemeente eusden is hoger dan gemiddeld, voornamelijk doordat er per medewerker veel gebouwoppervlak is. Per vloeroppervlak is het verschil kleiner. fval en papierverbruik is door maatregelen op deze thema s duidelijk lager dan gemiddeld. ecente maatregelen eusden (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 51,9 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 96,1 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 3,17 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 10,3 9,33 fvalscheiding (%) 70,3 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) ,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 14,7 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 14,2 41,3 ewustwordingscampagne om milieubewust gedrag van medewerkers te stimuleren. P s en monitoren zijn vervangen door zuiniger varianten. it is niet terug te zien in de grafiek, doordat het serverpark is uitgebreid met een server voor een andere gemeente. r zijn stappen gezet richting papierloos werken door digitaal aanleveren van collegestukken en digitaal archiveren. 22 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

23 T U e milieubelasting per fte van het gemeentehuis van iddelburg is 1,8 % gedaald in e daling zit voornamelijk in het woon-werkverkeer per medewerker. aarnaast is de milieubelasting van elektriciteit en papier ook licht afgenomen. Kengetallen iddelburg (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 29,9 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 36,1 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 1,32 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 5,90 9,33 fvalscheiding (%) 5,86 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 68,5 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) Papierinkoop (kg/fte) 35,0 41,3 e hoeveelheid afval per medewerker is duidelijk hoger dan het gemiddelde. it komt deels doordat er beter inzicht is in verschillende stromen afval. n werkelijkheid is de milieubelasting die dit veroorzaakt lager, omdat plastic afval en wit- en bruingoed wordt na gescheiden. lektriciteitsverbruik is circa 50% lager dan gemiddeld. et is niet duidelijk waardoor dit veroorzaakt wordt. Wel worden medewerkers erop gewezen om bewust om te gaan met energie. ij aanschaf van nieuwe apparatuur wordt gekeken naar energiezuinige varianten. Papierverbruik en woon-werkverkeer zijn vergelijkbaar met het gemiddelde. ecente maatregelen lektriciteitsverbruik per medewerker neemt gestaag af. Onder andere doordat: o e gemeente energiebesparing heeft meegenomen in de aanbesteding van nieuwe beeldschermen. everanciers van energiezuinige beeldschermen kregen een korting op de aanbesteding. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 23

24 o nergiebewust gedrag van medewerkers wordt gestimuleerd, door hen bijvoorbeeld te wijzen op het uitschakelen van verlichting en beeldschermen bij het verlaten van een ruimte. o ieuwe printers een eco-modus hebben, waardoor ze in stand-by veel minder energie verbruiken. fval is een blijvend aandachtspunt. fval wordt zo veel mogelijk gescheiden. Wit en bruingoed wordt ingezameld en ingeleverd bij een bedrijf die het volledig demonteert en bijvoorbeeld waardevolle metalen eruit haalt. 24 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

25 T S O S T e milieubelasting per fte van de gemeente Soest is in ,2 % gedaald. e daling zit onder andere in de mobiele werktuigen. ilieubelasting door elektriciteits- en gasverbruik toont ook een kleine daling. e milieubelasting is hoger dan die van een gemiddeld kantoor. Kengetallen et gemeentehuis in Soest is nieuw, energiezuinig en ruim (bijna 30% meer vloeroppervlak per medewerker). ierdoor is het energieverbruik per vloeroppervlak en gebouwinhoud lager dan gemiddeld en het energieverbruik per medewerker hoger. ecente maatregelen Soest (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 42,3 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 68,1 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 1,71 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 11,3 9,33 fvalscheiding (%) 45,3 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 57,5 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 17,2 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 34,1 41,3 e voertuigen van de brandweer vallen niet meer onder het beheer van de gemeente, waardoor de milieubelasting van mobiele werktuigen is afgenomen. Papierverbruik is de afgelopen jaren sterk afgenomen door dubbelzijdig printen en digitalisering. ubbelzijdig printen krijgt blijvend aandacht, om te voorkomen dat printers waarop een storing is geweest standaard op enkelzijdig worden gezet. nkoop wordt deels ook gemonitord met de ilieubarometer (schoonmaakmiddelen, kantoorartikelen etc.) om bewustwording te stimuleren. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 25

26 T T U Z e milieubelasting per fte van de gemeente Terneuzen is met 9,5% gedaald in ten opzichte van Papierverbruik is in deze vergelijking buiten beschouwing gelaten. e daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik. asverbruik is iets gestegen, conform de koudere winter in 2012 ten opzichte van e milieubelasting is hoger dan gemiddeld. it komt deels doordat er per medewerker meer kantooroppervlak is. ierdoor is er meer ruimte die verwarmd wordt en meer elektriciteitsverbruik voor verlichting. Ook is het gemeentekantoor relatief oud (1972) en heeft het energielabel. Kengetallen et waterverbruik per medewerker is veel hoger dan gemiddeld. it komt grotendeels doordat er ook water wordt gebruikt voor bevochtiging van lucht in de koelinstallatie. ecente maatregelen Terneuzen (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 46,8 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 82,2 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 3,26 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 45,0 9,33 n 2012 zijn er geen duurzaamheidsmaatregelen genomen. et is niet duidelijk waar de daling van de milieubelasting per medewerker door wordt veroorzaakt. 26 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

27 T W e milieubelasting per fte van de gemeente Wierden is in 2012 met 57% gestegen (linker grafiek). e gemiddelde milieubelasting van afval en gasverbruik zit onder het branchegemiddelde (derde staaf), elektriciteit en papierverbruik ligt boven het gemiddelde. bsoluut is de milieubelasting constant gebleven door een dalende milieubelasting van energie en een stijgende milieubelasting van afval en papier (rechter grafiek). it komt deels doordat in eerdere jaren het aantal medewerkers ingevuld (220 in 2011) in plaats van het aantal fte (140 in 2012) en deels doordat het aantal medewerkers is afgenomen. Kengetallen Wierden (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 48,9 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 56,2 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 0,935 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 5,55 9,33 fvalscheiding (%) 75,9 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) ,5 Papierinkoop (kg/fte) 68,6 41,3 e gemeente Wierden is gevestigd in een energiezuinig (-label) pand. oor het hoge oppervlak per medewerker is het elektriciteitsverbruik per medewerker hoger dan gemiddeld. et elektriciteitsverbruik per vloeroppervlak is wel lager dan gemiddeld. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 27

28 ecente maatregelen anwezigheidsdetectie op verlichting geïnstalleerd en goed afgesteld. ierdoor is het elektriciteitsverbruik gedaald. Sensorkranen opnieuw voorzien van volumestroombegrenzers. eze waren eerder verwijderd vanwege de grote hoeveelheid kalk in het leidingwater. fvalscheiding is in 2011 doorgevoerd. n 2012 is extra aandacht besteed aan bewustwording. Voornamelijk om te zorgen dat plastic afval goed gescheiden wordt. (elektrische) fietsen worden in regionaal verband gestimuleerd. e gemeente monitort woon-werkverkeer niet, maar de verwachting is dat het aandeel fietsers hierin hoog is, door het beperkte aantal parkeerplaatsen en de regionale fietscampagne. 28 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

29 U V S S T F S e milieubelasting per fte van de ilieuadviesdienst is in 2012 met 7% gestegen. eze stijging zit voornamelijk in het gasverbruik. et gasverbruik fluctueert sterk. e ilieuadviesdienst is gevestigd in een huurpand, waardoor zij zelf niet de klimaatinstallaties in kunnen regelen. aarnaast is de milieubelasting van woon-werk- en zakelijk verkeer licht gestegen. e stijging in het gasverbruik is conform verwachting gezien de koudere winter in 2012 ten opzichte van Kengetallen ilieuadviesdienst Friesland (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 28,1 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 47,9 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 5,19 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 10,8 9,33 fvalscheiding (%) 22,8 44,6 fval (kg/fte) 49,7 182 Papierafval (kg/fte) 10,2 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 18,6 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 21,6 41,3 e milieuscore van de milieuadviesdienst is voor de meeste thema s beter dan gemiddeld. oor een hoge milieubelasting van woon-werk en zakelijk verkeer is de totale score hoger dan gemiddeld. e milieuadviesdienst heeft meer zakelijke kilometers, omdat zij, anders dan een gemiddelde overheid, veel bedrijven bezoeken. aarnaast wonen de medewerkers gemiddeld verder van het werk dan bij de meeste gemeentelijke organisaties. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 29

30 ecente maatregelen lektriciteitsverbruik is gedaald door: o Toepassing van. o nergiebesparende maatregelen op T, onder andere aanschaf van zuinigere apparatuur. ilieubelasting van afval is afgenomen doordat afval beter gescheiden wordt ingezameld. Schoon folie werd bijvoorbeeld voorheen niet apart ingezameld. Sinds 2011 is dat wel het geval. r is minder papierverbruik door digitalisering. 30 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

31 O V S S T W S T O e milieubelasting per fte van de Omgevingsdienst West olland is toegenomen met 19% in eze toename zit in het zakelijk verkeer. eze toename komt doordat het zakelijk verkeer nu vollediger is ingevuld. Op overige milieuthema s is juist een reductie behaald. ilieubelasting van woon-werk verkeer is per medewerker afgenomen en absoluut gezien toegenomen. it komt doordat de nieuwe medewerkers dichter bij het werk wonen. Kengetallen ilieudienst West-olland (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 18,6 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 76,4 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 3,29 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 6,71 9,33 fvalscheiding (%) ,6 fval (kg/fte) 0, Papierafval (kg/fte) 0 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 61,4 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 21,1 41,3 e ilieudienst West-olland heeft een opvallend laag gasverbruik per medewerker. it komt deels doordat gebruik wordt gemaakt van stadsverwarming (in bovenstaande tabel omgerekend naar aardgasequivalenten). ierdoor is minder primaire energie nodig om het pand te verwarmen. Per gebouwinhoud is het gasverbruik wel hoger dan gemiddeld. et pand bestaat voornamelijk uit kantoren en heeft geen grote algemene ruimtes of raadzalen. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 31

32 ierdoor is de gemiddelde verdiepingshoogte, vloeroppervlak per medewerker en gebouwinhoud lager dan gemiddeld. ecente maatregelen anschaf zuinigere copiers /printers en zuinigere T. Toename van het aantal medewerkers en een kleinere toename van het aantal m 2 kantoor. Per vloeroppervlak zijn er dus meer medewerkers, wat leidt tot een lager energieverbruik per medewerker. Fietsen wordt actief gestimuleerd, maar door de grote woon-werkafstand is dit voor veel medewerkers niet haalbaar. 32 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

33 P O V U e milieubelasting per fte van de provincie is met 1% toegenomen. Woon-werkverkeer is gedaald, zakelijk verkeer is toegenomen, afval is sterk afgenomen, elektriciteitsverbruik is licht gestegen en papierinkoop is licht gedaald. e totale milieubelasting is duidelijk hoger dan dat van een gemiddeld overheidskantoor. it komt voornamelijk door een hogere milieubelasting van zakelijk verkeer. Op afval en elektriciteitsverbruik scoort de provincie juist beter dan gemiddeld. Kengetallen Provincie imburg (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 41,8 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 65,2 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 1,86 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 6,03 9,33 fvalscheiding (%) 96,6 44,6 fval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) 78,5 67,5 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 49,8 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 73,2 41,3 et vloeroppervlak per medewerker is hoger dan in een gemiddeld kantoor, door aanwezigheid van meer openbare ruimten. Ondanks dit gegeven is de milieubelasting van elektriciteitsverbruik lager dan gemiddeld, door energiebesparende maatregelen (o.a. efficiënte liften en verlichting). ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 33

34 ecente maatregelen e Provincie imburg is nauw betrokken geweest bij de Floriade in Venlo. Waardoor het aantal zakelijke autokilometers is gestegen. aarnaast heeft de provincie het WK Wielrennen mee georganiseerd. ierdoor is er in 2012 meer gevlogen dan in it verklaart de stijging van de milieubelasting van het zakelijk verkeer. et gasverbruik is licht toegenomen. it is conform verwachting gezien de koudere winter in 2012 t.o.v n juli 2012 zijn er twee warmtepompen geïnstalleerd. et effect hiervan is nog niet zichtbaar in de grafiek. Op termijn zal hierdoor het gasverbruik naar verwachting dalen. oor digitalisering is er minder gedrukt en geprint in Verbouwing waardoor een extra vergader-, congres-, en werkruimte gerealiseerd. Ook is de centrale hal verbouwd en wordt deze nu extra verlicht met. oor toepassing van deze duurzame verlichting is dit extra elektriciteitsverbruik niet terug te zien in de grafiek. 34 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

35 J K S W T S T T ilieubarometer hoofdkantoor Utrecht per medewerker e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in Utrecht is in 2012 met 7,3% gedaald. et elektriciteitsverbruik is sterk afgenomen, terwijl het gasverbruik is toegenomen. Ten opzichte van het branchegemiddelde (incl. grote kantoren) is zowel de milieubelasting van elektriciteit als van gasverbruik laag. fval is niet volledig ingevuld. ieraan zijn dus geen conclusies te verbinden. ilieubarometer hoofdkantoor aastricht per medewerker e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in aastricht is in 2012 met 14,6% gedaald. e milieubelasting is lager dan het gemiddelde, vooral door een veel lagere milieubelasting van brandstoffen. it komt door toepassing van stadsverwarming. e milieubelasting daarvan is veel lager dan van aardgas, omdat het restwarmte betreft. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 35

36 ilieubarometer hoofdkantoor elystad per medewerker e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in elystad is in 2012 met 7% gestegen. lektriciteit- en gasverbruik fluctueert, in 2012 is het beide licht gestegen. et is lastig om iets over afval te zeggen, omdat niet ieder jaar dezelfde afvalstromen ingevuld zijn. e milieubelasting van dit kantoor is per medewerker duidelijk hoger dan dat van de andere drie kantoren (zie kengetallen). it komt door de aanwezigheid van een laboratorium op deze vestiging. it brengt zowel meer afval als energieverbruik met zich mee. ilieubarometerhoofdkantoor aarlem per medewerker e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in aarlem is met 7,3 % gedaald. e daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik. 36 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

37 Kengetallen ecente maatregelen WS aarlem (2012) WS elystad (2012) WS aastricht (2012) WS Utrecht (2012) e grootste energiebesparing wordt behaald door afstoot van gebouwen. emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 23,5 18,6 19,3 26,0 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) ,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) ,33 fvalscheiding (%) 30,6 1,97 4,31 21,1 44,6 fval (kg/fte) 98,9 84,8 46,9 67,3 182 Papierinkoop en vervoer worden alleen landelijk gemonitord en niet per vestiging. n 2012 zijn de volgende maatregelen genomen op deze thema s: igitalisering zorgt voor minder papierinkoop en op termijn voor minder papierafval. ijkswaterstaat is daarnaast overgestapt op lichter papier (75 grams in plaats van 80 grams). Vervoer wordt alleen voor alle vestigingen samen ingevuld. r wordt hard gewerkt aan zuiniger maken van vervoer. ijvoorbeeld door aanschaf van elektrische voertuigen. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 37

38 S T S S T W S T e milieubelasting per fte van het stadsdeelkantoor is gedaald met 9 %. ardgasverbruik voor verwarming is uit deze vergelijking weggelaten, omdat gegevens hiervan niet beschikbaar zijn. et elektriciteitsverbruik van het stadskantoor is duidelijk lager dan dat van een gemiddeld overheidskantoor. Ook woon-werkverkeer, bedrijfsafval en papier hebben een kleinere milieubelasting. Kengetallen et energieverbruik van het Stadsdeel msterdam West is per medewerker duidelijk lager dan gemiddeld en per vloeroppervlak en gebouwinhoud hoger. it komt doordat het vloeroppervlak per medewerker laag is, doordat ook de buitendienstmedewerkers zijn meegeteld als medewerkers van deze locatie. Woon-werkkilometers zijn hoger dan gemiddeld, maar door het hoge aantal OV en fietskilometers is de milieubelasting toch lager. ecente maatregelen Stadsdeelkantoor msterdam-west (2012) Plastic bekers worden sinds 2012 apart ingezameld. it heeft als gevolg dat de hoeveelheid ongesorteerd bedrijfsafval sterk is afgenomen. emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 15,2 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) ,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 3,11 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 8,54 9,33 Woon-werkkilometers (km/fte) andeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) 84,9 50,2 Papierinkoop (kg/fte) 21,3 41,3 38 ilieu(barometer)trends van overheidskantoren

39 S T T V S S T U U S T S P K ( S T ) e milieubelasting per fte van het hoofdkantoor van de algemene rekenkamer is met 2,4 % gedaald in e daling zit voornamelijk in het zakelijk verkeer en papier per medewerker. e milieubelasting per medewerker is duidelijk lager dan de milieubelasting van een gemiddeld kantoor. Kengetallen St (2012) emiddeld (2011) Vloeroppervlak per medewerker (m 2 /fte) 28,8 33,0 lektriciteitsverbruik (kwh/m 2 ) 94,7 76,1 lektriciteitsverbruik (kwh/fte) randstof voor verwarming ( m 3 gas equivalent/m 3 ) 4,29 2,06 randstof voor verwarming (m 3 gas equivalent /fte) Waterverbruik (m 3 /fte) 8,02 9,33 fvalscheiding (%) ,6 fval (kg/fte) 53,6 182 Papierafval (kg/fte) 47,7 67,5 Papierinkoop (kg/fte) 10,7 41,3 et brandstofverbruik is lager dan gemiddeld door toepassing van WKO met warmtepomp. et papierverbruik is al meerdere jaren duidelijk lager dan gemiddeld, doordat actief gestimuleerd wordt om zo min mogelijk te printen. it heeft samen met digitalisering het effect dat de hoeveelheid papierinkoop per medewerker blijft dalen. ecente maatregelen et papierverbruik is afgenomen door digitalisering. ilieu(barometer)trends van overheidskantoren 39