SECUNDAIR ONDERWIJS. eerste en tweede leerjaar. Land- en tuinbouw Voeding Personenzorg

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: Graad: Jaar: Studiegebied: Optie(s) TSO tweede graad eerste en tweede leerjaar Land- en tuinbouw Voeding Personenzorg Biotechnische wetenschappen Hotel Slagerij en vleeswaren Sociale en technische wetenschappen Vak(ken): TV Toegepaste chemie 1/1 lt/w Vakkencode: WW-k Leerplannummer: 2004/030 (Vervangt 2002/083) Nummer inspectie: 2004 / 32 // 1 / I / SG / 1 / II / / D/ (Vervangt 2002/66//1/I/SG/1/II/ /V/04)

2 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 1 INHOUD Inhoud...1 Visie...2 Beginsituatie...3 Algemene doelstellingen...4 Leerplandoelstellingen / Leerinhouden / Specifieke wenken...5 Pedagogisch-didactische wenken...18 Minimale materiële vereisten...24 Evaluatie...25 Bibliografie...28 Bijlage: vakoverschrijdende eindtermen...30

3 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 2 VISIE In het kader van een brede persoonlijkheidsvorming maken wetenschappen inherent deel uit van de opleiding van de jongere in het secundair onderwijs. Het bijbrengen van de wetenschappelijke denkmethode geeft de jongere een beter begrip van de hem omringende wereld. De nadruk ligt op het zelf uitvoeren van experimenten, aansluitend op de theorie. Het vak toegepaste chemie dient verder als ondersteunend vak binnen de specificiteit van de optie gezien te worden met thema s die hierop onmiddellijk aansluiten, zodat de kennis ervan rechtstreeks benut kan worden. Ook voor het uitwerken van de gekozen thema s wordt vooral op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen een beroep gedaan, zowel voor het opzoeken als voor het verwerken van gegevens. Uiteraard zal ICT hierbij een belangrijke rol spelen. Aan historische, sociale en ethische beschouwingen dient voldoende aandacht besteed te worden. Dit moet er toe leiden dat chemie niet als cultuurvreemd of als cultuurvijandig wordt ervaren. Zo draagt het chemieonderwijs bij tot een harmonische persoonlijkheidsontwikkeling. Er is bovendien ook een didactisch argument om historische aspecten in het chemieonderwijs te betrekken. Opvattingen over chemie ontstaan vaak vanuit de media (milieu- en afvalproblematiek) of vanuit dagelijkse ervaringen in de omgang met stoffen. Daardoor kunnen conflicten ontstaan tussen gezond verstand en desinformatie via onkritische berichtgeving enerzijds en de chemie als wetenschap anderzijds. Kritisch en zinvol leren is pas mogelijk als vooraf vooroordelen en misvattingen op een actieve wijze worden afgebouwd. Toegepaste chemie zal er bovendien toe bijdragen dat de relatie tussen denken en doen, tussen zuivere en toegepaste kennis beklemtoond wordt.

4 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 3 BEGINSITUATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan is bestemd voor de studierichtingen met één lestijd Toegepaste chemie per week in de tweede graad TSO: Biotechnische wetenschappen, Hotel, Slagerij en vleeswaren, Sociale en technische wetenschappen. Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 20 bedraagt. De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven experimenten zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. Indien hij oordeelt dat de voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten in normale omstandigheden te laten doorgaan. Beginsituatie Er wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de tweede graad aanvatten de minimumdoelstellingen van de eerste graad (A-stroom) hebben bereikt. Omdat dit voor de leerlingen de eerste kennismaking met chemie is, is geen strikte voorkennis vereist. Dit neemt evenwel niet weg dat leerlingen al lang voordien hebben leren omgaan met stoffen en materialen, deze hebben leren herkennen en enige vertrouwdheid met sommige chemische reacties hebben verworven. Sommige eindtermen voor wereldoriëntatie in het lager onderwijs en voor aardrijkskunde, technologische opvoeding en biologie in de eerste graad van het secundair onderwijs bieden een geschikt aangrijpingspunt om in de tweede graad macroscopisch waarneembare verschijnselen en eigenschappen, chemisch - d.w.z. corpusculair- te vertalen. Voorbeelden De leerlingen kunnen gangbare materialen benoemen en kunnen op basis van eigen waarnemingen of eenvoudige proefjes deze materialen groeperen volgens minstens twee gemeenschappelijke eigenschappen. (Lager onderwijs: wereldoriëntatie, eindterm 1.13) De leerlingen kunnen enkele gesteenten op monsters benoemen op basis van proefondervindelijke waarnemingen. (Eerste graad SO: aardrijkskunde, eindterm 9) De leerlingen kunnen het belang van de stofwisseling beschrijven voor de instandhouding van het menselijk lichaam en verduidelijken dat het opnemen, het transport en de verwerking van voedingsstoffen en zuurstof daarbij een belangrijke rol spelen. (Eerste graad SO: biologie, eindterm 8)

5 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN De cursus Toegepaste chemie heeft als algemene doelstellingen: het verder toepassen en illustreren van een aantal onderwerpen uit de chemische theorie; het verwerven van kennis van en het verantwoord leren omgaan met stoffen, in het bijzonder uit de dagelijkse leefwereld; het zelfstandig gebruikmaken van de wetenschappelijk werkmethode o.a. door opzoekingwerk (ICT) en experimenten (onderzoekscompetentie). Het onderdeel onderzoekscompetentie wordt geconcretiseerd in volgende drie doelstellingen: - zich oriënteren op een onderzoeksprobleem door gericht informatie te verzamelen, te ordenen en te bewerken; - een onderzoeksopdracht voorbereiden, uitvoeren en evalueren; - de onderzoeksresultaten en conclusies rapporteren en confronteren met andere standpunten. Deze drie doelstellingen kunnen vertaald worden naar een aantal onderzoeksvaardigheden die samen een onderzoekscyclus uitmaken. Experimenten en zelfstandig onderzoek spelen een belangrijke rol bij het verwezenlijken van de cognitieve affectieve en psychomotorische doelstellingen van dit leerplan, omdat ze bijdragen tot de ontwikkeling van een groot aantal attitudes.

6 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 5 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN Leerlingenexperimenten tijdens het eerste leerjaar LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN De leerlingen kunnen: - aantonen dat het laboratorium centraal staat in de empirische wetenschap chemie; - een aantal praktische tips opsommen om veilig en verantwoord te werken in het laboratorium; - chemische informatie in gedrukte bronnen en langs elektronische weg opzoeken en gebruiken; - veilig en verantwoord omgaan met stoffen; - gevarensymbolen interpreteren en R- en S- zinnen opzoeken; 1 Kennismaking met het laboratorium - elementaire veiligheidsvoorschriften - kennismaking met glaswerk en stoffen - gebruik van bunsenbrander - het opbouwen van een eenvoudig toestel - het wegen - aankoop en kwaliteit van chemicaliën (technisch zuiver, chemisch zuiver, proanalysi) - lezen van een catalogus - giftige stoffen (orale vergiften, ademvergiften, huidvergiften) - toxicologie (terminologie) - pictogrammen - R- en S-zinnen - preventie en EHBO - opslag en afvoer van afvalstoffen Enkel het meest noodzakelijke zal vooraf behandeld worden. Het overige zal, waar nodig, aan bod komen. Dit leerplanonderdeel wordt in zijn geheel verplicht gesteld voor de studierichting Biotechnische wetenschappen. Bij elk experiment moet rekening gehouden worden met de nodige veiligheidsmaatregelen. Voor praktische tips rond Veiligheid in de schoollaboratoria : Aan de leerlingen wordt een laboreglement bezorgd. Het wegen zal zich voornamelijk beperken tot het aflezen van een automatische balans, bij voorkeur een digitale eenschalige bovenweger. De beschrijving van een vijftigtal proeven is te vinden op de website: R-zinnen wijzen op de risico s (R = Risk ) bij gebruik van deze producten. S-zinnen geven aan waardoor de veiligheid (S = Safety ) wordt bevorderd bij gebruik van deze stoffen.

7 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 6 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voorstellen; Verslaggeving: verwerken van waarnemen, besluitvorming, grafische verwerking en verwerking met behulp van computer. Er worden afspraken gemaakt in verband met het nemen van notities en het verwerken ervan. - aan de hand van een aantal gebruiksvoorwerpen het onderscheid uitleggen tussen een voorwerp en de stof(fen) waaruit dat voorwerp bestaat; Manipulatie en gebruik van verschillende soorten glaswerk: - maatbeker, maatkolf, maatcilinder, bekerglas, erlenmeyer, - buret, pipet, micropipet, destillatieapparatuur, In het vak Technologische opvoeding in de 1e graad is reeds aandacht besteed aan materialen en voorwerpen. - het verschil tussen fysische en chemische eigenschappen van stoffen onderzoeken; 2 Fysische en chemische eigenschappen - verschillen tussen stoffen zoals kristalsuiker en keukenzout, water en alcohol, ijzer en zwavel. Van verschillende stoffen wordt het uitzicht onderzocht, zoals kleur en andere visuele eigenschappen, eventueel geur, oplosbaarheid, gedrag bij verwarming, enz. - aanwijzigingen voor het bestaan en de beweeglijkheid van moleculen onderzoeken; 3 Moleculen - afmetingen - beweging Laagdikte van een oliedruppel uitgespreid op water. Proeven over diffusie van gassen, vloeistoffen en oplossingen van vaste deeltjes ( moleculen bewegen).

8 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 7 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - oplossingen en verdunningen maken; - een emulsie maken; - mengsels onderscheiden van zuivere stoffen; 4 Zuivere stoffen en mengsels - homogene mengsels, bv. joodtinctuur - heterogene mengsels: suspensies en emulsies - kookcurve van water en van pekel Voorbeelden van huishoudelijke oplossingen, azijn, Als voorbeeld van emulsies kunnen de leerlingen mayonaise of een schoonheidscrème zelf maken. Voorafgegaan aan het opnemen van de kookcurve zal een ijking gebeuren van het punt 100 C op de thermometer. - met eenvoudig materiaal mengsels mechanisch scheiden; - eenvoudige thermische scheidingstechnieken veilig uitvoeren; 5 Eenvoudige scheidingstechnieken - filtreren - decanteren - zeven - destilleren - kristalliseren - extraheren - adsorberen - chromatografie Filtreren van natuurlijke mengsels, bv. modderig rivierwater. De verschillende soorten filters en de opstelling ervan en ook de betekenis van de poriëngrootte bv. van muggengaas, nylonkous, zandfilter, filtreerpapier, enz. komen aan bod. Decanteren van bv. olie en water. Destilleren van bv. rode wijn. Uitkristalliseren van een oplossing, bv. aluin in water, koper(2+)sulfaat in water. Hierbij kunnen de factoren die de kristalgrootte beïnvloeden, (bv. de afkoelingssnelheid, aanwezigheid van kristalkernen, roeren) onderzocht worden. Extractie van stoffen uit planten, vruchten, bloemen, enz., bv. gemalen koffie met water, appelsienschil in ethanol. Adsorptie van kleurstoffen uit oplossingen, bv. brandalcohol, benzine, rode wijn, kandijsuiker. Eenvoudige proeven in verband met papierchromatografie.

9 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 8 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - het onderscheid tussen zuiver water en leidingwater maken; 6 Water - hardheid van water - zuurstofgehalte Door indampen en/of door onderzoek met een zeepoplossing van respectievelijk gedestilleerd water en leidingwater de aanwezigheid van kalk zouten aantonen. - eenvoudige ontledings- en synthesereacties uitvoeren; 7 Chemische reactie - ontleding en synthese Voorbeelden: - platinadraad en magnesiumlint verwarmen - ontleding van suiker - ontleding van water, gevolgd door de synthese van water. - overeenkomstige kenmerken van elementen uit een zelfde groep aantonen; 8 Periodiek systeem van de elementen - elementbegrip - groepseigenschappen Identificatie van elementen door de vlamproef. Aantonen van overeenkomstige kenmerken van alkalimetalen en hun verbindingen, met behulp van zelf onderzochte en van opgezochte eigenschappen: - eigenschappen van enkelvoudige en van samengestelde stoffen onderzoeken; 9 Enkelvoudige en samengestelde stoffen - metalen en niet-metalen - verbindingen van metalen met niet-metalen - verbindingen van niet-metalen met nietmetalen Uit waarnemingen een aantal verschillen tussen metalen en niet-metalen afleiden. Niet-metalen vormen zowel met niet-metalen als met metalen binaire samengestelde stoffen. Deze onderscheiden zich door hun fysische (kookpunt, smeltpunt, vluchtigheid, elektrische geleiding) en door hun chemische eigenschappen.

10 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 9 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - met eenvoudige middelen de samenstelling van lucht aantonen; - eenvoudige oxidatiereacties (verbrandingen) van koolstofverbindingen uitvoeren en het gevormde koolstofdioxide aantonen met kalkwater; - zuurstofgas bereiden door reductie van zuurstofverbindingen en het gevormde zuurstofgas aantonen; 10 Verbranding - samenstelling van lucht - bereiding van zuurstofgas - brandstoffen - blussen Aantonen dat lucht hoofdzakelijk uit zuurstofgas (onderhoudt de verbranding) en stikstofgas (dooft het vuur ) bestaat en in welke verhouding. Bereiding van zuurstofgas uit verschillende verbindingen en aantonen van het verkregen zuurstofgas. Brandbaarheid van stoffen en ontbrandingstemperatuur. Studie van de verbranding bij de bunsenbrander: roetende vlam, volledige verbranding, koude kegel, enz. Aantonen dat bij de verbranding van koolstofverbindingen (brandstoffen en voedingsstoffen) en bij de ademhaling koolstofdioxide ontstaat. - de wet van behoud van massa controleren; 11 Behoud van massa Massatoename bij de verbranding van ijzerwol. Vaststelling van de massaverandering die al of niet optreedt bij de reactie tussen marmer en azijnzuur in een open en in een gesloten kolfje.

11 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 10 Leerlingenexperimenten tijdens het tweede leerjaar LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - nagaan dat zouten (als smelt) en opgelost in water een elektrische stroom geleiden; - elektrolyse van pekel uitvoeren; - de aanwezigheid van kristalwater in hydraten aantonen; - eenvoudige neerslagreacties uitvoeren; 12 Zouten - elektrisch geleidingsvermogen - elektrolyse - kristalwater - neerslagreacties Nagaan van het geleidingsvermogen van zouten (ionverbindingen) in vaste en in vloeibare toestand en opgelost in water. Elektrolyse van een gesmolten zout (bv. zinkchloride) en van een oplossing in water (bv. kaliumjodide). Experimenten met plaaster en gips. Neerslagreacties te gebruiken als identificatiemiddel en als scheidingsmethode (waterzuivering). - het elektrisch geleidingsvermogen onderzoeken van vloeibare moleculeverbindingen; - de aanwezigheid van koolstof in organische verbindingen aantonen; - etheen bereiden en eigenschappen (brandbaarheid, additievermogen) onderzoeken; - ethyn bereiden en eigenschappen (brandbaarheid, additievermogen) onderzoeken; 13 Koolstofchemie - elektrisch geleidingsvermogen - koolwaterstoffen - alcoholen Nagaan van het geleidingsvermogen van niet-zouten (moleculeverbindingen) in vloeibare toestand (bv. water, suiker, benzine, ) Aantonen van koolstof in organische verbindingen zoals brandstoffen (bv. hout, steenkool, petroleumderivaten) en voedingsstoffen. De leerlingen laten werken met moleculemodellen bij de verschillende experimenten.

12 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 11 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - aantonen van het dipoolkarakter van water; - de oplosbaarheid van polaire en van apolaire stoffen onderzoeken; - het elektrisch geleidingsvermogen van ion- en van moleculeverbindingen onderzoeken; 14 Oplossingen - dipoolmoleculen - elektrolyten en niet-elektrolyten - dissociatie en ionisatie Onderzoeken van de eventuele afbuiging van een vloeistofstraal door en negatief geladen plastieken staaf als door een positief geladen glazen staaf, bv. water en ethanol wel, pentaan en hexaan niet. Oplosbaarheid en geleidingsvermogen van polaire en apolaire stoffen in polaire en apolaire oplosmiddelen, bv. dijood, NaCl, azijnzuur. - met behulp van indicatoren zure oplossingen aantonen; - sterke en zwakke zuren onderscheiden; - de reactie tussen een onedel metaal en een zure oplossing uitvoeren en het gevormde waterstofgas aantonen; 15 Zuren - indicatoren - indeling van zuren - reactie met onedele metalen Met bv. rodekoolsap en/of lakmoes het zuur karakter van oplossingen aantonen. Zuren indelen in binaire en ternaire (oxozuren) en in sterke en zwakke zuren. Eigenschappen van belangrijke zuren onderzoeken en het verband met hun gebruik aangeven. - met behulp van indicatoren basische oplossingen aantonen; - sterke en zwakke basen onderscheiden; - ammoniak bereiden en de oplosbaarheid onderzoeken; 16 Basen - indicatoren - indeling van basen - bereiding en eigenschappen van ammoniak Met bv. rodekoolsap en/of lakmoes het basisch (alkalisch) karakter van oplossingen aantonen. Het onderscheid tussen sterke basen (bv. NaOH) en zwakke basen (bv. NH 3 ). Eigenschappen van belangrijke basen onderzoeken en het verband met hun gebruik aangeven.

13 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 12 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - met eenvoudig materiaal de ph van oplossingen meten; - onderzoeken dat de ph daalt door toevoeging van een zuur; - onderzoeken dat de ph stijgt door toevoeging van een base; 17 Zuurtegraad (ph) - universeelindicator - ph-schaal Kleuromslag van indicatoren: water is noodzakelijk. Meten van de ph van oplossingen: - aspect aard van de stof, bv. HCl en HAc; NaOH en NH 3 ; - aspect concentratie, bv. HCl 10 3 mol/l en HCl 10 4 mol/l - een neutralisatiereactie uitvoeren en het gevormde zout aantonen; - door titratie het gehalte van azijn meten; - een reactie met gasontwikkeling uitvoeren; 18 Zuur-basereacties - neutralisatiereacties - reacties met gasontwikkeling De neutralisatiereactie tussen bv. NaOH + HCl. Reactie met gasontwikkeling, bv. CaCO 3 + HCl, bruistabletten. - een oxidatie-reductie-reactie uitvoeren en de elektronenuitwisseling aangeven; 19 Oxidatie en reductie - verbrandingsreacties - synthesereacties - ontledingsreacties Oxidatie-reductie-reacties (redoxreacties) uitvoeren in droog milieu, bv. Fe + S. Redoxreacties in oplossing uitvoeren, bv. Zn + CuCl 2. Aantonen van de elektronenoverdracht, bv. met een ampèremeter.

14 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 13 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - een beperkte verdringingsreeks van metalen opstellen; - een beperkte verdringingsreeks van niet-metalen opstellen. 20 Metalen en niet-metalen - verdringingsreeks Verdringingsreeks van metalen, bv. Mg, Zn, Cu en Ag onderling vergelijken (metaal + zoutoplossing). Opstellen van de verdringingsreeks van de halogenen: reactie van chloor- en broomwater met halogenideoplossingen.

15 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 14 Keuzetopics De gekozen topics zullen aansluiten bij de theorie van het vak AV Chemie of AV Natuurwetenschappen. Terwijl een groep leerlingen bv. experimenten i.v.m. mengsels uitvoert kunnen andere leerlingen bezig zijn met het opzoeken en verwerken van gegevens over mengsels in het dagelijks leven. Waar het vroeger ging om het opnemen van kennis, moet je nu vooral weten welke vragen je moet stellen, waar je het kunt opzoeken en wat je met de verworven informatie kunt doen. ICT is hierbij een belangrijk hulpmiddel, zowel om informatie op te zoeken, te selecteren, te ordenen, te bewerken en te presenteren. Bij de behandelde topics kunnen bijvoorbeeld het voorkomen in de natuur, de fysische en chemische eigenschappen (reacties), de winning, de labobereiding en de industriële bereiding en de toepassingen behandeld worden. 1 Actuele onderwerpen Sociale en ecologische gevolgen van chemische toepassingen In het nieuws komen vooral de negatieve aspecten aan bod. Het is belangrijk om de positieve zaken te benadrukken van de chemie als moleculaire wetenschap, zoals nieuwe materialen en geneesmiddelen, zorg voor veiligheid, gezondheid en milieu. De gratis brochure Wat is een chemisch product? is te bestellen bij 2 Mengsels in het dagelijks leven - lakken en verven - dranken en voedingsmiddelen - cosmetica Samenstelling van lakken en verven: bindmiddel (fysisch en chemisch drogend), oplos- en verdunningsmiddel (water en organisch), pigment, hulpstoffen. Etiketten van dranken en voedingsmiddelen: onderzoek van de teksten. Dag- en nachtcrèmes: samenstelling, bereidingswijze. 3 Water - kringloop - soorten water - eigenschappen en gebruik - drinkwaterbereiding - zuivering van afvalwater Sneeuw en ijs. Gedemineraliseerd water, gedestilleerd water, regenwater, grondwater, oppervlaktewater, leidingwater. Etiketten op flessen mineraalwater onderzoeken. De Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening heeft op haar website ( onder Infokiosk een educatief aanbod over drinkwaterbereiding. Werking van een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) en/of bedrijf dat instaat voor de drinkwatervoorziening (bedrijfsbezoek) bv. Tailfer:

16 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 15 4 Suiker - voorkomen - winning - gebruik Suikerfabrieken, bv. Tienen, hebben heel wat documentatie ter beschikking. 5 Aardkorst en bodem - elementen en stoffen in de aardkorst - gesteenten en mineralen - samenstelling van de bodem - meststoffen Kristallijne stoffen en amorfe stoffen. Edelstenen en halfedelstenen. Bereiding van glas. ph en vegetatie 6 Keukenzout - voorkomen - winning - gebruik Zout winnen en gebruiken is een lespakket, met video, ontwikkeld door Akzo. 7 Lucht - verontreinigde en niet-verontreinigde lucht - edelgassen - broeikaseffect Ontdekking van zuurstofgas. Belang van stikstof: ammoniaksynthese. Ontdekking, winning en toepassingen van edelgassen. Broeikasgassen. 8 Historiek - het elementbegrip - het periodiek systeem van de elementen Hierbij kan ook de historiek van het atoommodel onderzocht worden.

17 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 16 9 Metalen en metaalverbindingen - metalen en legeringen - metallurgie - corrosie en bescherming van metalen Edele en onedele metalen. Zware metalen (Pb, Cd, Hg). 10 Verbranding - flogistontheorie - brandstoffen - brand en brandpreventie - explosies - werking van een blusapparaat Voorwaarden voor verbanding (brandbare stof, zuurstof, ontbrandingstemperatuur) Volledige en onvolledige verbranding. CO, de stille doder: steeds weerkerend actueel probleem, vooral tijdens de herfst- en wintermaanden. Een volledig dossier over CO-intoxicatie is te vinden op de website 11 Aardgas en petroleum - ontstaan, opsporing en winning - petrochemie - eigenschappen en gebruik van verschillende eindproducten Opsporen, winnen, milieuaspecten en algemene gegevens van aardolie zijn o.a. te vinden op de website van de Nederlandse Aardolie Maatschappij: 12 Huishoudchemicaliën - was- en onderhoudsmiddelen - oplosmiddelen, ontsmettingsmiddelen Zuren: zoutzuur, azijnzuur. Basen: natriumhydroxide, calciumhydroxide, ammoniak. Organische zuurstofverbindingen: ether, methanol, ethanol, aceton

18 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week Voedseladditieven - bewaarmiddelen - anti-oxidantia - kleurstoffen - zoetstoffen Zeer veel gegevens over E-nummers, vitaminen en mineralen en een vraagbaak Levensmiddelentechnologie met meer dan 100 vragen (en antwoorden) zijn te vinden op de website: Dit thema is verplichte leerstof voor die studierichtingen uit het studiegebied Voeding, die in de 3de graad geen Toegepaste chemie meer krijgen, zoals Brood- en banket, Slagerij en vleeswaren. 14 Chemische processen bij voedselbereiding en -bewaring - bakken van brood - bereiding van kaas - voedselbederf - veiligheid van het voedsel Op de website van het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen, zijn er persknipsels te vinden, en ook informatie over PCB s, dioxines, nitraten, additieven,. 15 Het laboratorium voor chemische analyse - kwalitatieve en kwantitatieve analyse Lucht-, water- en bodemanalyse Medische analyse Voedingscontrole Forensische analyse Kwaliteitscontrole

19 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 18 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN 1 Coördinatie Om de doelstellingen optimaal te kunnen realiseren wordt de cursus Chemie of Natuurwetenschappen en Toegepaste chemie inhoudelijk, methodologisch en chronologisch op elkaar afgestemd. Dit betekent dat deze vakken bij voorkeur aan dezelfde leraar worden toevertrouwd; wordt geen nieuwe chemische theorie geïntroduceerd; wordt de chemische diepgang afgestemd op de vorderingen van de leerlingen in de algemene cursus, d.w.z. descriptieve benadering, beschrijving van feitelijkheden. Zeker in het eerste leerjaar van de tweede graad wordt het gebruik van corpusculaire modellen beperkt (bv. geen formules vooraleer deze ook in de theorie werden behandeld); waar mogelijk toepassingen van de behandelde theorie; een zelfde onderwerp kan meer dan eens, met een ander accent of een andere diepgang en afhankelijk van de theoretische onderbouwing, aangeboden worden; is de leraar vrij om, in overleg met de leerlingen, topics te kiezen die inspelen op de actualiteit of op lokale problemen en behoeften en die zo veel als mogelijk aansluiten op de studierichting(en). Meer informatie, o.a. richtlijnen: 2 Onderzoekscompetentie Het ontwikkelen van onderzoeksvaardigheden sluit aan bij ons Pedagogisch Project (PPGO), waarbij we streven naar de totale ontwikkeling van de persoon: kennisverwerving, vaardigheidsontwikkeling, attitudevorming met bijzondere aandacht voor een kritische en creatieve ingesteldheid ten aanzien van mens, natuur en samenleving. Het nastreven van onderzoeksvaardigheden sluit aan bij de noodzaak om lerenden efficiënt en effectief te leren omgaan met de veelheid aan informatie. Meer en meer is men genoodzaakt om die informatie te kunnen omzetten van beschikbare naar bruikbare kennis. Het werken aan onderzoeksvaardigheden ontwikkelt het probleemoplossend vermogen van leerlingen. Om deze doelstellingen te realiseren kan het OVUR-schema (Oriënteren, Voorbereiden, Uitvoeren en Reflecteren) een goede leidraad zijn. In dit schema kan de onderzoekscyclus in een aantal stappen worden uitgewerkt. Stappen 1. Oriënteren Oriënteren op het onderzoeksprobleem Formuleren van onderzoeksvragen 2. Voorbereiden Maken van een onderzoeksplan 3. Uitvoeren Verwerven van informatie Verwerken van informatie Beantwoorden van vragen en formuleren van conclusies Rapporteren 4. Reflecteren Eigen evaluatie van het onderzoeksproces en het onderzoeksproduct.

20 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 19 3 Leerlingenproeven Om te beklemtonen dat de chemie een experimentele wetenschap is, zal de beschikbare tijd overwegend gebruikt worden om experimenten voor te bereiden, uit te voeren en te commentariëren. De gekozen experimenten sluiten zo veel als mogelijk aan bij de behandelde theorie van het vak AV Chemie of AV Natuurwetenschappen en/of bij de gekozen topics. Daarom wordt uit de lijst van leerlingenexperimenten een evenwichtige keuze gemaakt. - De leerlingen zullen, bij voorkeur in groepjes van twee, met eenvoudig materiaal, experimenten veilig uitvoeren. Zorg dat alles klaar staat, en laat de leerlingen bij voorkeur met stoffen uit het dagelijks leven zoals azijn, rode koolsap werken. Vraag via de directie hulp voor het klaarzetten en opruimen. - De leerlingenproeven worden evenwichtig over het schooljaar en over de leerstof verdeeld. Ze moeten aansluiten bij de theorie, die in dezelfde periode wordt behandeld. - Elke oefening wordt ingeleid met een duidelijke probleemstelling, die aansluit bij de voorkennis van de leerlingen. Geef precies geformuleerde uitvoerings- en waarnemingsopdrachten, heldere aanwijzingen voor het noteren van waarnemingen en conclusies, met het oog op het opstellen van het verslag (1 per leerlingengroep). - De oefening wordt best afgesloten met een korte nabespreking van resultaten en conclusie, in het licht van de eerder geformuleerde probleemstelling. Op basis hiervan corrigeren de leerlingen het verslag of vullen het aan. - Experimenten worden bij voorkeur aangewend om een, in samenwerking met de leerlingen ontwikkelde, hypothese (verwachting) te weerleggen, te versterken of aan te passen. Dit vereist uiteraard dat elk experiment in een voor de leerlingen relevant en door hen begrepen kader wordt geplaatst. - Het formuleren van een hypothese, de uitvoering van het experiment en de confrontatie van de door de hypothese gecreëerde verwachting met de experimentele resultaten, gebeuren in de mate van het mogelijke in één en dezelfde les. - Uiteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten door leraar of leerlingen steeds de veiligheidsvoorschriften in acht te worden genomen. Bij leerlingenproeven wordt zeker geen gebruik gemaakt van giftige (bv. kwikzouten) of van kankerverwekkende (bv. benzeen) stoffen. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan met producten voor huishoudelijk gebruik. Vanaf het begin wordt gewezen op de nodige veiligheids- en milieuaspecten, door o.a. de leerlingen telkens de betreffende R- en S-zinnen te laten opzoeken en noteren. - Voor de ter zake geldende onderrichtingen is er een samenvatting te raadplegen op de website: Voor het milieu schadelijke stoffen worden gepast behandeld (verdunning, neutralisatie...) vooraleer ze definitief te verwijderen. - Om het geheel beheersbaar te houden kan gebruik gemaakt worden van zgn. leercirkels : 4 Topics Met inachtneming van het bovenstaande wordt aangeraden per leerjaar een vijftal topics te laten uitwerken door de leerlingen. Elke topic neemt niet meer dan twee tot drie lestijden in beslag. Ook bij de meeste topics kunnen proeven worden uitgevoerd, bv. bereiding van verfstoffen, onderlinge vergelijkingen van voedingswaren, toepassingen van de fotografie, enz. De leerlingen krijgen individuele opdrachten om zelfstandig een topic uit te werken (een drietal per leerjaar). Deze topics zullen zo veel als mogelijk aansluiten bij de theorie van het vak chemie en bij de leerlingenproeven. Kijk uit naar opdrachten die gebruik maken van verschillende media, zoals handboek, krant, tijdschrift, cd-rom, internet, Door een werkstuk op de computer te maken of een spreekbeurt te houden met behulp van digitale beelden, leren de leerlingen de nieuwe kennis presenteren. Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en gebruik van ICT publiceerde het departement Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website:

21 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 20 5 Vakoverschrijdend leren De leraar Toegepaste chemie levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, Milieueducatie en Muzisch-creatieve vorming) ook in de lessen Toegepaste chemie aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden. 6 Didactische middelen Voor de leerlingenproeven is het nodig dat een aantal materialen, apparaten en producten (hoofdzakelijk uit het dagelijkse leven) ter beschikking zijn, zoals Zuren: azijnzuur in de vorm van tafelazijn citroenzuur in de vorm van citroensap of kristalvormig citroenzuur koolzuurhoudend water (bruisend mineraalwater) ontkalkingmiddelen (mierenzuur) zoutzuur Basen: ammoniak natriumhydroxide in de vorm van gootsteenontstopper, vaatwasmachinemiddel gebluste kalk kalkwater Indicatoren: rodekoolsap (vers bereid) lakmoes fenolftaleïne universeelindicator

22 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 21 Zouten: keukenzout (in originele verpakking) maagzout kristalsoda strooizout (calciumchloride) hels zout (zilvernitraat) calciumcarbonaat (marmer, eierschalen, oesterschelpen, ) gips (calciumsulfaat) bruistabletten meststoffen (nitraten, fosfaten, ) ertsen Brandstoffen: aardolie en aardolieproducten cokes en steenkool brandspiritus (hoofdbestanddeel ethanol) campinggas (een leeg blikje om te laten zien is genoeg) kaarsen Cosmetica: nagellak schoonheidscrèmes en -melk geurstoffen (volle en/of lege verpakkingen van reukwaren) dissolvant (aceton) zepen (toiletzeep en vloeibare zepen) shampoos tandpasta henna Reinigingsmiddelen: afwasmiddel bleekwater bleekpoeder allesreiniger wasmiddelen Voedingswaren: margarine halvarine plantaardige oliën (arachideolie, zonnebloemolie, olijfolie, ) aardappelbloem bakpoeder gelatine suiker (kristalsuiker, bloemsuiker) kleurstoffen en smaakstoffen dranken (melk, limonade, wijn, bier, )

23 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 22 Metalen: aluminium: verpakkingen (bakjes, schaaltjes), folie ijzer: poeder, staalwol, spijkers (ook roestige) zink koper lood magnesium legeringen: roestvrij staal, soldeer, brons, messing, Niet-metalen: zwavel (lucifers, pijpzwavel) houtskool norit : als geneesmiddel, voor het aquarium grafiet (potlood, kachelpoets) joodwater siliciumchip Kunststoffen: polyetheen (verpakkingszakjes, flessen, ) pvc isolatiematerialen ( isomo ) siliconen textielvezels, liefst met etiket (polyester, nylon, ) Allerlei voorwerpen: aquariumfilter batterijen edelstenen en halfedelstenen gasmasker geurvreters (schoenen) koffiezet (toestel of ander middel) petroleumlamp spuitbus (haarlak of ander) Bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz. Doe-pakketten Chemie in druppels (Practicumset), Stichting Communicatie-Centrum-Chemie (C 3 ), Nieuwe Achtergracht 129, 1018 WS Amsterdam Platform, een onderwijsdossier over kunststoffen, (Association of Plastics Manufacturers in Europe), Afdeling Communicatie, E. Van Nieuwenhuyselaan 4, bus 3, 1160 Bussel Mengen en scheiden, Stichting FTI, Stormstraat 1, 1000 Brussel ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding voor de leraar.

24 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week Zure regen over Europa (14-16 jaar) 2. Energiegebruik thuis (14-15 jaar) 3. Vernieuwbare energiebronnen (16-17 jaar) 4. Drinkwater (11-13 jaar) 5. Wat heb je gegeten...? (11-13 jaar) 6. Broeikaseffect (17-18 jaar) 7. Huishoudelijk afval (14-15 jaar) 8. Verkeersveiligheid (13-14 jaar) 9. Blijf gezond (14-15 jaar) 10. Leven met chemie (13-14 jaar) 11. Eten en drinken (11-12 jaar) Cd-rom's: - Chemiepractica, Holleen, Meeuwen-Gruitrode - Het Digitale Archief - Natuur & Techniek, Deel 1 en 2 - Chemie en Samenleving, Van kleurstof tot kunstmest, De Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek - Natuur & Techniek 1999, Amsterdam - Corel ChemLab, A realistic, interactive chemistry lab, Corel Corporation, Chemistry for Windows, XinMicro Corporation, Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: The chemistry set, (geavanceerd Periodiek Systeem met veel video, o.a. moleculestructuren), Cambridge - De Grote Encyclopedie '98, ISBN: Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia - Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft - Chemie en samenleving, Natuur en Techniek, Beek (NL) - Drinkwater, Antwerpse Waterwerken ( Mechelsesteenweg 64, 2018 Antwerpen, 2001

25 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 24 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Vaklokaal De lessen moeten steeds gegeven worden in het daartoe bestemde chemielokaal, voorzien van een goed uitgeruste leraarstafel, leerlingentafels met water, gas en elektriciteit, trekkast(en) en een wandplaat met het Periodiek Systeem van de elementen. In de voorraadkamer bevinden zich de nodige veiligheidskasten met de nodige chemicaliën en voldoende glaswerk (reageerbuizen, bekerglazen, erlenmeyers, trechters,...) voor demonstratie- en leerlingenproeven. Algemene uitrusting: balans (bovenweger), bunsenbranders, statieven, ringen, vuurvast gaas, klemmen, noten, verbrandingslepels, stoppenassortiment, mortier met stamper, elektrolysetoestel, set meetspuiten, ph-meter, moleculemodellen (1 set per 2 leerlingen), roostermodellen. Integratie van ICT Het lokaal is voorzien van ten minste één goed uitgeruste multimediacomputer met printer, uitgerust voor projecties en met liefst een internetaansluiting. Veiligheid Om aan de nodige veiligheids- en milieuvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: veiligheidstekens, veiligheidskasten voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen papiermand, labojassen, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen, EHBO-kit met brandzalf, wandplaat en/of lijst met R- en S-zinnen, containers of flessen voor selectief verzamelen van afvalstoffen. Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: - Codex - ARAB - AREI - Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: - de uitrusting en inrichting van de lokalen; - de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Ze schrijven voor dat: - duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; - alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; - de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; - de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist.

26 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 25 EVALUATIE Algemene schikkingen i.v.m. evaluatie zijn vastgelegd door de Vlaamse Regering en te raadplegen onder: Netgebonden schikkingen worden door de inrichtende macht van het Gemeenschapsonderwijs uitgevaardigd. 1. De evaluatie heeft een tweevoudig doel De evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is om zowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces. De evaluatie moet aan de leraar de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepaste methode hanteert om de gestelde doelen te bereiken. Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrument waarbij permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het onderwijs- en leerproces. In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingen tijdig over de wijze van evalueren in te lichten. 2. Evaluatie van praktijkvaardigheden Praktijk- en gedragsvaardigheden, het uitwerken van thema s, het maken van verslagen, het uitvoeren van labotechnieken kunnen we alleen met beoordelingsschema s effectief beoordelen. Die lijsten moeten doel- en criteriumgericht, betrouwbaar, doorzichtig, spaarzaam en efficiënt zijn. In het beoordelingsproces kunnen drie stappen onderscheiden worden: - registreren (door middel van een beoordelingsschema), - interpreteren (door middel van een vierpuntenschaal), - rapporteren. 2.1 Registreren Een beoordelingsschema is een instrument om zo objectief mogelijk te registreren. Het wordt voor iedere opdracht opgesteld. Zo n schema of controlelijst bevat alle doelstellingen, subdoelstellingen, deeltaken en deelvaardigheden. Er dient in het beoordelingsschema een onderscheid gemaakt te worden tussen objectief meetbare aspecten (bijvoorbeeld een 5,3 gram afwegen) en subjectief waarneembare aspecten (bijvoorbeeld een geschikte scheidingsmethode kiezen). De mate waarin een objectief meetbare doelstelling bereikt werd, kan in het schema aangeduid worden door middel van een tweepuntenschaal: + : doelstelling bereikt - : doelstelling niet bereikt Voor subjectief meetbare doelstellingen wordt geadviseerd om te werken met een drie puntenschaal: + : doelstelling bereikt ± : doelstelling niet helemaal bereikt - : doelstelling niet bereikt Wanneer het beoordelingsschema samen met de opgave ter beschikking van de leerling gesteld wordt, kan de zelfevaluatie bij de leerling sterk aangemoedigd worden.

27 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week Interpreteren Door middel van het beoordelingsschema controleert de leraar in welke mate de leerling de vooropgestelde doelstellingen bereikte. Aan de registraties in het beoordelingsschema kunnen verschillende interpretaties gegeven worden. Enkele voorbeelden: + (doel bereikt) niveau is voldoende nagenoeg foutloos nagenoeg correct +/- (doel niet helemaal bereikt) voldoende maar leemten voor verbetering vatbaar aanvaardbare tekorten aanvaardbaar aantal lichte of detailfouten of leerproces fouten - (doel niet bereikt) niveau onvoldoende onaanvaardbaar niveau schadelijke fouten onvergeeflijke fouten zware inbreuken volledig kleine tekorten onvolledig zware tekorten behoorlijk, zinvol storingen, fragmentarisch onlogische uitvoering kan het en doet het vrijwel altijd, spontaan en zonder aarzelen kan het en doet het af en toe, zonder overtuiging, wisselvalling kan het niet, doet het niet of nooit, afwijzend en met tegenzin 2.3 Rapporteren Er wordt aanbevolen om - voor elk criterium afzonderlijk - te rapporteren met een vierpuntenschaal die aangeeft of het resultaat beoordeeld wordt als heel goed, goed, zwak of als onvoldoende (het gebruik van cijfers wordt afgeraden). De omzetting van de (eventueel gewogen) beoordelingen kan op verschillende manieren gebeuren. Hoe de omzetting zal gebeuren moet in ieder geval vooraf vastgelegd worden. Dit kan bijvoorbeeld als volgt gebeuren. Heel goed - meer dan 80% van de subvaardigheden, subdoelstellingen zijn bereikt - (nagenoeg) foutloos, uitstekend - enkel + codes - volledig zelfstandig uitgevoerd - vlotte uitvoering, met overtuiging, belangstelling, Goed - 60 à 80 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - veel + en weinig +/- codes - aanvaardbare kwaliteitsverschillen - aanvaardbare proces-leerfouten - geen schadelijke fouten - zichtbare vorderingen

28 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 27 Zwak - 50 à 60 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - alleen een deel van de subdoelen zijn bereikt - weinig + en veel +/- codes - veel onnodige leerfouten - soms zware schadelijke fouten - geen zichtbare vorderingen Niet goed - minder dan 50% van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - veel +/- codes of alleen maar +/- codes en - codes - veel schadelijke of onvergeeflijke fouten, onlogisch handelingen Remedieer de tekorten en de leemten: je taak of labo-oefening.. - kan je nog verbeteren als je.. - zal aan de minimumeisen voldoen als je volgende punten verbetert..

29 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 28 BIBLIOGRAFIE Pedagogisch-didactische naslagwerken BLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leraren en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in het secundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieueducatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant, Leuven-Apeldoorn, 1994 BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, Van Gorcum, Assen, 1995 CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN / NUGI 619 HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998 KIEFER D., Barron s Regents Exams and Answers, Chemistry, Barron s Educational Series Inc., New York, ISBN TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN Naslagwerken chemie Chemische feitelijkheden. Actuele encyclopedie over chemie in relatie tot gezondheid, milieu en veiligheid, ed. Commissie Voorlichting en Publiciteit van de Kon. Ned. Chemische Vereniging, Alphen a.d. Rijn, Losbladige uitgave met aanvullingen. Van Nostrand Reinhold encyclopedia of chemistry, ed. Considine, New York Prisma van de scheikunde, Utrecht, 1990 (Prisma: 2654) ATKINS, P.W., Moleculen: chemie in drie dimensies, Natuur & Techniek, 1990 ATKINS, P.W., De chemische reactie, Natuur & Techniek, 1993 BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen chemisch ontmaskerd), Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, BUKATSCH, F. e.a., So Interessant ist Chemie, Aulis Verlag Deubner & Co, KG Köln, 1997 CHALMERS, A.F., Wat heet Wetenschap?, Boom, Amsterdam, 1994 GLÖCKNER, W. e.a., Handbuch der Experimentellen Chemie, Aulis Verlag Deubner & Co, KG Köln, 1997 HÄUSLER, K., SCHMIDKUNZ, H., Tatort Chemie, Ein Lexicon für den Verbraucher, Delphin, München, 1986 HONDEBRINK, J.G., Scheikunde de basis, Uitg. tenhagenstam, Den Haag, 1999, ISBN MEADOWS, J., Geschiedenis van de Wetenschap, Natuur & Techniek, Amsterdam, ISBN NUNN, A., The essential chemical industry, The Salters Institute of Industrial Chemistry, Department of Chemistry, University of York, Heslington, YO1 5DD, York, Third Edition, 1995, ISBN ) SELINGER, B., Chemistry in the Market Place, London (HBJ), 1988 SIMMONS J., De Top-100 van wetenschappers, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1997, ISBN STÖRIG, H. J., Geschiedenis van de Wetenschap, 3 delen, Prisma, Utrecht VOLLMER, G., FRANZ, M., Chemische Produkte im Alltag, München, 1985

30 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 29 Tijdschriften Laboratorium-Praktijk, Kluwer Editorial, Diegem Natuur & Techniek, NL BM Amsterdam NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, CHEMIE-Magazine, tweemaandelijkse uitgave van de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, Leuven Chemie-Actueel, tijdschrift voor chemieonderwijs, KPC Groep, Postbus 482, 5201 AL 's-hertogenbosch (bestelnummer ) MENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Groeneborgerlaan 171, 2020 Antwerpen, EOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, Velewe, Vereniging Leraars Wetenschappen, Zichem Journal of Chemical Education, New York Brochures en repertoria - Weten over eten, een (gratis) uitgave van Agrinfo, WTC III, 17 de verdieping, Simon Bolivarlaan 30, 1000 Brussel, 2001, 70 p. - Vragen over wetenschap: Energie - Geluid - Water, verhelderende boeken voor jarigen, met eenvoudige experimenten, Artis Historia, Brussel, 1998, 44 p. per deel - Lesbladen Water en Lucht, Vlaamse Milieumaatschappij, Aalst - Chemiekaartenboek, Kluwer Editorial, Diegem - EChO, Essays voor Chemie-Onderwijs, KVCV, Leuven - DE TEY, M., CORNELIS, K., Chemie en veiligheid, De Sikkel - KPC, Losse flodders, s-hertogenbosch - KVCV, Veiligheid in de schoollaboratoria, Leuven - KVCV, Grootheden, eenheden en hun symbolen, Leuven - KVCV, Chemie voor de burger van morgen, leerinhouden en vaardigheden voor de minorrichtingen in het ASO, Leuven, 1991

31 TSO 2e graad opties met 1 lestijd/week 30 BIJLAGE: VAKOVERSCHRIJDENDE EINDTERMEN De lijst met de vakoverschrijdende eindtermen is te vinden op: In de lessen Toegepaste chemie zal aan de onderstaande vakoverschrijdende eindtermen gewerkt worden. Leren leren: VL1, VL2, VL3, VL4, VL5, VL6, VL7, VL8, VL11, VL13, VL14, VL15 Sociale vaardigheden: VS2, VS3, VS4, VS5, VS6, VS7, VS8, VS12, VS13 Opvoeden tot burgerzin: VB15 Gezondheidseducatie: VG1, VG3, VG4, VG6, VG7 Milieueducatie: VM1, VM2, VM5 Muzisch-creatieve vorming: VC3