Tabel 1. Bezochte km-hokken in 2017 in Brabantse Biesbosch voor verspreidingsonderzoek Floron. Bron: Verspreidingsatlas

Transcriptie

1 Een jaar strepen in de Biesbosch Brabantse Biesbosch Er is veel veranderd in de Brabantse Biesbosch. Door het project Ruimte voor de Rivier heeft veel landbouwgrond een andere bestemming gekregen en dient als buffer voor overtollig water. Bij opstuwen van water in de Bergse Maas en hoog water in de Nieuwe Merwede kunnen gedeelten van het land tijdelijk onder water komen staan. Met als gevolg geheel andere omstandigheden voor de flora. Was voorheen de Biesbosch voor floristen buiten de rivieroevers niet zo interessant, dat is duidelijk aan het veranderen. Alle reden om in 2017 extra aandacht te schenken aan de flora in de Biesbosch. Eind mei en eind augustus zijn we met ca 20 floristen (in mei 23 deelnemers en in augustus 15) in kleine groepjes op stap gegaan. Over de eerste tocht is al via de Nieuwsbrief een bericht gemaakt. In dit artikel zullen we in het kort een weergave doen van deze twee gezamenlijke tochten aangevuld met enkele individuele inventarisaties. In mei lag het accent op gebieden die alleen via het water bereikbaar zijn, in augustus hebben we ons meer gericht op gebieden die gemakkelijk per auto bereikbaar waren (mede door de gehele dag dreigend onweer, waardoor er nog al wat afmeldingen waren). Resultaten. De km-hokken waren erg afwisselend, een gedeelte bestond uit oude grienden, waar betrekkelijk weinig soorten werden aangetroffen, het andere gedeelte bestond uit nieuwe natuur die voor verassende resultaten zorgden. In totaal zijn er in km-hokken bezocht, waarvan een km-hok tweemaal in kader van Het Nieuwe Strepen. Als je uitgaat van ca 70 km-hokken in de Brabantse Biesbosch dan is er in één jaar ruim een kwart van de beschikbare km-hokken bezocht. De resultaten geven een mooie momentopname van de flora van de Brabantse Biesbosch in Tabel 1. Bezochte km-hokken in 2017 in Brabantse Biesbosch voor verspreidingsonderzoek Floron. Bron: Verspreidingsatlas 1

2 Wat is het resultaat? Het aantal gevonden soorten per km-hok varieert van 80 tot 211. Het zal duidelijk zijn dat km-hokken met veel griendbossen weinig soortenrijk zijn. Deze km-hokken kunnen wel voor bijzondere vondsten zorgen. Zo werden in het minst soortenrijke km- hok , nabij het Gat van Kampen, met erg veel water, Groot nimfkruid (Najas marina) en ook het zeldzame Riviertandzaad (Bidens radiata), waargenomen. Het meest soortenrijk was km-hok , langs de Bandijk, met 211 soorten met soorten als Groot moerasscherm (Apium nodiflorum), Riviertandzaad (Bidens radiata), Bruin Cypergras (Cyperus fuscus), Slijkgroen (Limosella aquatica), Hertsmunt (Mentha longifolia) en Klein Vlooienkruid (Pulicaria vulgaris). In totaal zijn er in de 19 km-hokken 2644 waarnemingen gedaan en 428 verschillende soorten gevonden. Niet zozeer zijn er veel nieuwe soorten gevonden als wel veel nieuwe vindplaatsen van al eerder waargenomen soorten. Als je de vondsten indeelt naar zeldzaamheid dan zijn er twee soorten die tot de meest zeldzame categorie (zzz) behoren namelijk Slanke zegge (Carex strigosa ) en Bottelroos (Rosa villosa). Slanke zegge is een echte bossoort en komt naast De Biesbosch en Zuid-Limburg maar op een paar plaatsen in Nederland voor. De Bottelroos is niet eerder in deze omgeving gezien en tref je het meest in het oosten van het land aan. In de categorie zeldzaamheden (zz) zijn 8 soorten onder te brengen waaronder Riviertandzaad (Bidens radiata), Glanzige hoornbloem (Cerastium fontanum subspec holosteoides), Bruin Cypergras (Cyperus fuscus), Groot nimfkruid ( Najas marina), Driekantige bies (Schoenoplectus triqueter) en Rivierkruiskruid (Senecio sarracenius). Of er sprake was van Riviertandzaad was in het veld nog niet vast te stellen. Daarom is er materiaal mee naar huis genomen, in een pot gezet. Na bloei en vruchtzetting gaven de twee lange tanden met naar beneden gerichte tandjes het duidelijke bewijs. Je kunt overigens maar liefst 5 soorten Tandzaad in de Biesbosch aantreffen, waaronder ook Smal tandzaad (Bidens connata) met zijn smalle, lange omwindselbladen. Glanzige hoornbloem is een ondersoort van de Gewone hoornbloem en een typische soort van he zoetwatertijdengebied. Nog het best herkenbaar aan de schaarse beharing. Vaak te zien op de natte plaatsen langs de rivier zoals tussen de stenen. Ook langs de Bergse Maas geen onbekende. Bruin cypergras, met zijn donkerbruine aartjes, is een zeldzame soort van het rivierengebied, die bij een lage rivierwaterstand massaal kan voorkomen. Dat was dit jaar goed te zien in de omgeving van Gendt. In de Biesbosch nog het meest te zien langs de Nieuwe Merwede. Groot nimfkruid met zijn brosse bladeren en gespreide stekels is een soort van het rivierengebied en de grote plassen in het westen van het land. De zaden vormen een lekkernij voor watervogels die de zaden onverteerd uitscheiden en zo voor de verspreiding zorgen. Driekantige bies voelt zich het beste thuis op plaatsen waar brak water overgaat in zoet water en die zeer frequent onder water staan. Deze soort beperkt zich tot het westelijk rivierengebied. Rivierkruiskruid concentreert zich langs de grote rivieren met een concentratie in de Biesbosch. In 2017 is het aantal km-hokken met deze soort toegenomen. Deze soort kan gemakkelijk verward worden met daar ook voorkomend Moeraskruiskruid (Jacobea paludosa). Deze laatste is echter veel minder zeldzaam. Hoe zijn beide soorten te onderscheiden? De tanden van het gezaagde blad van Rivierkruiskruid zijn duidelijk naar de top van het blad gericht. Aantal straalbloemen ligt veelal rond de 8. Moeraskruiskruid daarentegen heeft gezaagd blad met een viltige onderzijde dat in zijn geheel duidelijk is opgericht en beschikt over meer dan 12 straalbloemen (12-20). Viltig kruiskruid (Jacobea erucifolia) ontbreekt nagenoeg in de Biesbosch, terwijl deze soort vrij veel voorkomt langs de rivieren op de kalkrijke klei van Zeeland. Is deze soort werkelijk zo weinig voorkomend of wordt de soort niet goed onderkend? 2

3 De categorie vrij zeldzaam (z) is met 31 soorten wat uitgebreider, het gaat om soorten als Groot moerasscherm (Apium nodiflorum), Bitter barbarakruid (Barbarea intermedia), Paarbladig fonteinkruid (Groenlandia densa), Moeraskruiskruid (Jacobea paludosa), Slijkgroen (Limosella aquatica), Klein vlooienkruid (Pulicaria vulgaris) en Blauw walstro (Sherardia arvensis). Een paar opmerkingen over deze soorten. Groot moerasscherm is zeker geen algemene soort, maar kwam in km-hok op ruime schaal voor. Toch is deze soort van moerassige waterkanten in de 19 km-hokken maar erg weinig gezien, terwijl deze in het verleden wel veel voorkwam. Bitter barbarakruid is de zeldzaamste van de drie soorten Barbarakruid die zijn gevonden. Deze soort is te herkennen aan het geringe aantal zijslippen van de onderste bladeren en de gewimperde bladoortjes. Paarbladig fonteinkruid is een van de minder algemeen voorkomende fonteinkruiden en afwijkend door zijn vorm. Deze winterharde heldergroene plant valt op door de vrijwel tegenoverstaande stengelomvattende bladeren. Hij wordt nog het meest langs de rivieren gezien. Slijkgroen lijkt een van de meer algemene soorten te worden. Dit komt ongetwijfeld door de toename van de droogvallende plaatsen die op steeds meer plaatsen te vinden zijn. Vooral in droge zomers kan deze eenjarige pionierssoort op grote schaal voorkomen. De vele watervogels en het stromende water dragen ook zeker bij aan de verspreiding van de lang kiemkrachtig blijvende zaden. Klein vlooienkruid is een typische riviersoort vooral langs de Nieuwe Merwede. Waarschijnlijk zal bij het intreden van het water uit de Merwede deze eenjarige plant zich verder verspreiden. Blauw walstro heeft zich de laatste sterk uitgebreid en werd ook in 2017 in vele km-hokken gevonden, is ook talrijk in de wegbermen. In onderstaand overzicht zie je de complete lijst van zzz, zz en z-soorten in Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Zeldzaamheid Rode Lijst Carex strigosa Slanke zegge zzz GE Rosa villosa Bottelroos zzz BE Bidens radiata Riviertandzaad zz TNB Caltha palustris subsp. araneosa Spindotterbloem zz TNB Cerastium fontanum subsp. holosteoides Glanzige hoornbloem zz KW Cyperus fuscus Bruin cypergras zz TNB Dipsacus strigosus zz Najas marina Groot nimfkruid zz TNB Polypodium interjectum Brede eikvaren zz TNB Schoenoplectus triqueter Driekantige bies zz BE Senecio sarracenicus Rivierkruiskruid zz TNB Apium nodiflorum Groot moerasscherm z TNB Aster lanceolatus / ontarionis Smalle aster s.l. z E Barbarea intermedia Bitter barbarakruid z TNB Bromus racemosus Trosdravik z KW Cardamine amara Bittere veldkers z TNB Chenopodium ambrosioides Welriekende ganzenvoet z E Cotula coronopifolia Goudknopje z TNB Cuscuta europaea Groot warkruid z TNB Erucastrum gallicum Schijnraket z KW Groenlandia densa Paarbladig fonteinkruid z TNB Hypericum x desetangsii Frans hertshooi z Impatiens capensis Oranje springzaad z E Impatiens noli-tangere Groot springzaad z TNB Jacobaea paludosa Moeraskruiskruid z KW 3

4 Knautia arvensis Beemdkroon z KW Lathyrus tuberosus Aardaker z TNB Limosella aquatica Slijkgroen z TNB Malva alcea Vijfdelig kaasjeskruid z TNB Malva sylvestris f. rosea z Mentha longifolia Hertsmunt z TNB Nasturtium officinale Witte waterkers z TNB Oenothera deflexa Zandteunisbloem z TNB Pedicularis palustris Moeraskartelblad z KW Pimpinella major Grote bevernel z TNB Potentilla supina Liggende ganzerik z TNB Pulicaria vulgaris Klein vlooienkruid z TNB Salix dasyclados Duitse dot z TNB Salix pentandra Laurierwilg z TNB Salix x reichardtii Boswilg x Grauwe wilg z Sedum sexangulare Zacht vetkruid z KW Sherardia arvensis Blauw walstro z KW Xanthium strumarium Late stekelnoot z TNB Tabel 2. Overzicht zzz, zz en z-soorten in 19 km-hokken in Brabantse Biesbosch in 2017 Ook onder de groep algemene soorten zijn interessante soorten te vinden zoals Rosse vossenstaart, ( Alopecurus aqualis), Groot heksenkruid (Circaea lutetiana), Holpijp (Equisetum fluviatile), Waterkruiskruid (Jacobaea aquatica), Echt bitterkruid (Picris hieracioides), Bloedzuring (Rumex sanguineus), Geoord helmkruid (Scrophularia auriculata) en Gevleugeld helmkruid (Scrophularia umbrosa). In tabel 3 een wat uitgebreidere lijst. Enkele soorten er uitgelicht. Rosse vossenstaart is een soort die je wat minder vaak aantreft dan zijn naaste verwant Geknikte vossenstaart. In de bloei zijn de fel oranje meeldraden een duidelijk determinatiekenmerk. Groot heksenkruid, een typische bosplant, voelt zich goed thuis in de schaduwrijke omgeving van de grienden. Waterkruiskruid is een echte soort voor de laagveengebieden, langs de rivieren wat minder algemeen. Echt bitterkruid is vooral te vinden aan de noordkant van de Biesbosch langs de Nieuwe Merwede. Bloedzuring voelt zich goed thuis op de schaduwrijke plekken in de griendbossen, toch is deze soort in 2017 slechts eenmaal aangetroffen. Geoord en Gevleugeld helmkruid zijn beide soorten die in de Biesbosch te vinden, Geoord is echter talrijker dan Gevleugeld. 4

5 Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Zeldzaamheid Rode Lijst Achillea ptarmica Wilde bertram a TNB Alopecurus aequalis Rosse vossenstaart a TNB Anagallis arvensis subsp. arvensis Rood guichelheil a TNB Barbarea stricta Stijf barbarakruid a TNB Circaea lutetiana Groot heksenkruid a TNB Crepis biennis Groot streepzaad a TNB Equisetum fluviatile Holpijp a TNB Euphorbia esula Heksenmelk a TNB Glyceria declinata Getand vlotgras a TNB Jacobaea aquatica Waterkruiskruid a TNB Medicago arabica Gevlekte rupsklaver a TNB Origanum vulgare Wilde marjolein a TNB Picris hieracioides Echt bitterkruid a TNB Rhinanthus angustifolius Grote ratelaar a TNB Rhinanthus minor Kleine ratelaar a GE Rumex sanguineus Bloedzuring a TNB Salix purpurea Bittere wilg a TNB Scirpus sylvaticus Bosbies a TNB Scrophularia auriculata Geoord helmkruid a TNB Scrophularia umbrosa Gevleugeld helmkruid a TNB Stellaria palustris Zeegroene muur a TNB Thalictrum flavum Poelruit a TNB Trisetum flavescens Goudhaver a TNB Tabel 3. Interessante soorten aangetroffen in 19 km-hokken van de Biesbosch in 2017 Om de soortenrijkdom zo compleet mogelijk in beeld te brengen is ook nagegaan welke zeldzame soorten er in 2017 nog meer in de Brabantse Biesbosch zijn aangetroffen (dus buiten de 19 onderzochte kmhokken). De bovenstaande reeks is dan nog aan te vullen met 13 soorten met als meest opvallende soorten: Vallisneria (Vallisneria spiralis), Hondskruid (Anacamptis pyramidalis, Rivierfonteinkruid (Potamogeton nodosus), Scherpe fijnstraal (Erigeron acris), Bijenorchis (Ophrys apifera) en Middelste ganzerik (Potentilla intermedia). Vallisneria is geconcentreerd in de Biesbosch, daarnaast nog op enkele plekken in de rest van Nederland te vinden. Deze soort groeit in halve tot anderhalve meter diepe nooit droogvallende wateren. De meeste groeiplaatsen zijn vanaf de oever niet waarneembaar en worden door duikers ontdekt. Hondskruid is het meest bekend van de duinen en het Deltagebied en duikt de laatste jaren ook her en der op in de Biesbosch. Vraag is of het een blijvertje zal zijn. Rivierfonteinkruid is duidelijk bezig met een opmars en is nu langs de gehele Maas te vinden en wordt al tot het Hollands Diep gezien. In de Biesbosch het meest langs de zuidzijde (Bergse Maas). Scherpe fijnstraal komt het meest voor langs de duinen en rond Amsterdam. Elders komt deze soort sporadisch voor, zo ook in de Biesbosch. Bijenorchis heeft zijn weg in het Zuid-Westen gevonden, zo ook in de Biesbosch en wordt op meerdere plaatsen gezien, vooral op de dijken. Middelste ganzerik is een pionier van kalkarme zandgrond. Een grondsoort die nu niet het meest in de Biesbosch voorkomt. Te vinden op een open terrein in de buurt van het Biesboschmuseum. Interessant om na te gaan hoe lang de soort zich daar handhaaft. 5

6 Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Zeldzaamheid Rode Lijst Vallisneria Vallisneria spiralis zzz E Hondskruid Anacamptis pyramidalis zz TNB Rivierfonteinkruid Potamogeton nodosus zz TNB Scherpe fijnstraal Erigeron acris zz KW Bastaardduizendknoop Fallopia x bohemica z E Bieslook Allium schoenoprasum z TNB Bijenorchis Ophrys apifera z TNB Bont kroonkruid Securigera varia z TNB Gevlekt longkruid Pulmonaria officinalis z TNB Melige toorts Verbascum lychnitis z TNB Middelste ganzerik Potentilla intermedia z TNB Rossige wilg Salix cinerea subspec. oleifolia z TNB Zwarte balsempopulier Populus trichocarpa z Tabel 4. Overzicht zzz, zz en z-soorten aangetroffen buiten 19 km-hokken in Brabantse Biesbosch in 2017 Niet meer teruggevonden. Een aantal soorten is in de genoemde 19 km-hokken wel in voorgaande jaren aangetroffen, maar in 2017 in de onderzochte kilometerhokken niet (meer) teruggevonden. Het gaat om ca 90 soorten (niet exact vast te stellen vanwege km-hokken die de Nieuwe Merwede overschrijden). Hiertoe behoren, naast enkele soorten uit tabel 4 zoals Vallisneria die wel in andere km-hokken is gezien, zeldzame soorten zoals Knolribzaad (Chaerophylum bulbosum) en Paardenbloemstreepzaad (Crepis vesicaria subspec taraxacifolia). In tabel 5 is een overzicht gegeven van deze niet meer teruggevonden zzz-, zz-, en z-soorten. Vraag is: gaan we na de herinrichting van de Noordwaard een aantal soorten uit tabel 5 weer terugzien? Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Zeldzaamheid Rode Lijst Laatste jaar gezien Vallisneria spiralis Vallisneria zzz E 2012 Anacamptis pyramidalis Hondskruid zz TNB 2011 Asplenium adiantum-nigrum Zwartsteel zz TNB 2016 Bromus racemosus subsp. racemosus Velddravik zz 2011 Carum carvi Karwij zz BE 1978 Chaerophyllum bulbosum Knolribzaad zz TNB 1976 Crepis paludosa Moerasstreepzaad zz TNB 2011 Crepis vesicaria subsp. taraxacifolia Paardenbloemstreepzaad zz KW 1976 Elymus caninus Hondstarwegras zz TNB 2006 Potamogeton nodosus Rivierfonteinkruid zz TNB 2011 Salix x rubra Bittere wilg x Katwilg zz 2012 Stellaria nemorum Bosmuur zz TNB 1994 Allium schoenoprasum Bieslook z TNB 2004 Anthemis arvensis Valse kamille z KW 1991 Campanula trachelium Ruig klokje z TNB 2014 Catabrosa aquatica Watergras z TNB 2004 Fallopia x bohemica Bastaardduizendknoop z 2017 Geranium pratense Beemdooievaarsbek z TNB 2004 Inula britannica Engelse alant z KW 1978 Ophrys apifera Bijenorchis z TNB

7 Populus nigra 'Italica' Italiaanse populier z 2002 Potamogeton mucronatus Puntig fonteinkruid z TNB 1998 Rumex thyrsiflorus Geoorde zuring z TNB 1983 Tephroseris palustris Moerasandijvie z TNB 2013 Tabel 5. Overzicht zzz, zz en z-soorten die in het verleden in de 19 km-hokken in Brabantse Biesbosch zijn aangetroffen, maar niet meer in 2017 Bijzonder is wel dat ook meerdere gewone soorten niet in de 19 km-hokken zijn aangetroffen, terwijl deze wel in de voorgaande 5 jaar in deze km-hokken zijn genoteerd. Het gaat om soorten als Robertskruid (Geranium robertianum), laatste notering in 2013, Hoenderbeet (Lamium amplexicaule), laatste vondst in 2013, Kikkerbeet (Hydrocharis morsus-ranae), nog gezien in 2016, Moerasdroogbloem (Gnaphalium uliginosum), 2006 was het laatste jaar dat deze soort is gezien, Witte krodde (Thlaspi arvense), in 2014 voor het laatst gezien, Kleine duizendknoop (Persicaria minor), 2015 was het laatste jaar, Waterviolier (Hottonia palustris), in 2016 nog gezien en Glanzig fonteinkruid (Potamogeton lucens), 2012 was het laatste jaar. Een gedeelte van de soorten betreft voorjaarsoorten, zoals Zandraket (Arabidopsis thaliana), ook sinds 2004 niet meer genoteerd en Bittere veldkers (Cardamine amara), in 2015 voor het laatst gezien die niet genoteerd konden worden. Een aantal hiervan zijn in naburige km-hokken recent weer wel aangetroffen, maar blijken toch nog maar schaars voor te komen. Ook Moerasandijvie (Tephroseris palustris) in het verleden vaak waargenomen, is niet meer teruggezien. Ook opvallend is dat soorten als Kleine brandnetel (Urtica urens) en Kaal knopkruid (Galinsoga parviflora) in geen van de 19 km-hokken is waargenomen. Blijkbaar zijn er weinig erg stikstofrijke plaatsen waarvan de grond regelmatig wordt bewerkt. Tot slot In 2017 zijn 19 km-hokken geïnventariseerd. Er zijn vele bijzondere soorten gevonden. Interessant is de vraag of soorten als Bruin Cypergras en Klein vlooienkruid onder invloed van overstroming vanuit de Merwede toe gaan nemen. Naast vele bijzondere soorten is het opvallend dat er vele gewone soorten (nog) niet zijn aangetroffen. Vraag is of deze soorten na de herinrichting van de Noordwaard de Biesbosch zullen betreden. De recreatiedruk wordt groter, er komen meer auto s in de Biesbosch die via de banden voor verspreiding van zaden kunnen zorgen. Ook de vele watervogels dragen ongetwijfeld hun steentje bij. De inventarisaties de komende jaren zullen het uitwijzen. Niet alleen voor vogelaars, maar ook voor floristen komen er in de Biesbosch interessante jaren. Dank aan Theo Muusse van SBB voor het beschikbaar stellen van boten waardoor we de gewenste kmhokken konden bezoeken en zeker niet in de laatste plaats dank aan de floristen die een of meerdere dagen mee op stap zijn geweest en voor de verkregen informatie hebben gezorgd. (zie bijlage 1). Breda, 10 januari 2018 Jacques Rovers Veel gebruikte bron: Verspreidingsatlas 7

8 Bijlage 1. Deelnemers aan een of beide dagen 24-mei 30-aug naam voornaam woonplaats/omgeving Biesbosch Biesbosch Bakker Celia Sleeuwijk 1 1 Beeke Anne Marie Goirle 1 Boulopgne Michiel Delft 1 Diemen van Aad Bavel 1 Gatsonides Dick Hoofddorp 1 Gelderblom Jac Etten-Leur 1 1 Gessele van Frank Rotterdam/Dordrecht 1 Gorp van Loes Tilburg 1 Gort Karel Hoek van Holland 1 Groot de Wim Castricum 1 Haan den Liesbeth Rotterdam 1 Hendrickx Harrie Meerle (B) 1 Herder den Jeanette Castricum 1 Martens Rob Dongen 1 Meer van Colinda Terheijden 1 1 Meijering Myra Voorburg 1 Metzlar Jetske Roosendaal 1 Muusse Theo Dordrecht 1 1 Riemens Harrie Rotterdam/Dordrecht 1 Rovers Jacques Breda 1 1 Schils Charles Breda 1 1 Soffers Martin Oisterwijk 1 Troelstra Willemien Rotterdam/Dordrecht 1 1 Tuijl van der Ton Rotterdam/Dordrecht 1 Vlies van der Teus Rotterdam/Dordrecht 1 Vliet van Bram Rotterdam/Dordrecht 1 1 Vliet van Wim Roosendaal 1 1 Voermans Ria Bavel 1 Wiel van der Petra Roosendaal 1 totaal