Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Willem Teellinck in het licht zijner geschriften, (46) / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Over: De worstelinghe eenes bekeerden sondaers. Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Willem Teellinck in het licht zijner geschriften(46) De worstelinghe eenes bekeerden sondaers W.J. op 't Hof Nadat het derde deel van Tydt-winninghe vrij snel na het overlijden van Willem Teellinck in het licht gebracht was, duurde het twee jaar voordat een nieuw werk van hem postuum uitgebracht werd: De worstelinghe eenes bekeerden sondaers, Vlissingen Verantwoordelijk voor deze uitgave was Willems oudste zoon Maximiliaan Teellinck, die op dat moment predikant te Zierikzee was. Slechts één keer is dit werk herdrukt: in 1650 bij dezelfde uitgever Samuel Versterre 1. Dedicatie Maximiliaan Teellinck heeft dit geschrift op 24 oktober 1631 te Zierikzee opgedragen aan zijn oom Cornelis Teellinck en aan zijn tantes Johanna Teellinck, de vrouw van Andries de Hubert, secretaris in het Hof van Holland, en aan de ongetrouwde Agatha Teellinck. In zijn opdracht memoreert Maximiliaan dat het getal van acht kinderen waarvan zijn vader deel uitmaakte, in "eenighe weynighe laren herwaerts" door de dood teruggebracht is tot drie, namelijk de drie gedediceerden. In werkelijkheid was het een tijdsbestek van tien jaar. Als eerste ontviel de oudste uit het gezin, Levina, die getrouwd was met Adriaan Stavenisse, baljuw van Zierikzee. Volgens P.D. de Vos stierf zij in januari De tweede was Johannes, die als president van de Rekenkamer van Zeeland op 23 februari 1623 het tijdelijke met het eeuwige verwisselde. Als derde in de rij volgde in juni 1626 Anthonetta, die gehuwd was met Adriaan de Hubert, ontvanger en oud-burgemeester van Zierikzee. Vervolgens blies op 8 april 1629 de auteur van dit boek de laatste adem uit, terwijl zijn oudste broer Eeuwout, die de post van ontvanger-generaal van de Staten van Zeeland bezette, hem in oktober van datzelfde jaar daarin volgde. Vervolgens geeft Maximiliaan allerlei biografische bijzonderheden van zijn vader die alleen uit deze bron bekend zijn. Hoewel Willem in zijn jeugd gedachten had theologie te gaan studeren, heeft hij de rechtenstudie gevolgd en deze afgesloten met een promotie in de beide rechten te Poitiers op 28 september Vervolgens maakte hij op een particuliere biddag een bekeringservaring mee in gezelschap van John Dod, Arthur Hildersham en andere voortreffelijke lichten van Engeland. Vanaf die tijd ging Willem de wereld steeds meer verlaten, kreeg hij een lust in de wet des Heeren en zocht hij het gezelschap van de vroomste, godzaligste en voortreffelijkste 1 Zie voor de bibliografische gegevens: W.J. op 't Hof, Bibliografische lijst van de geschriften van Willem Teellinck, Rotterdam 1993, Zie voor dit en de volgende gegevens: P.D. de Vos, De vroedschap van Zierikzee van de tweede helft der 16de eeuw tot 1795, W.H. Kreikes en H. Uil, Alphen aan den Rijn 1982, en DNR XXV (2001)

3 DE WORSTELINGHE EENES BEKEERDEN SONDAERS predikanten. Dat was ook de reden waarom hij zich enige maanden in Banbury heeft opgehouden, waar hij met veel andere vrome en godzalige predikanten en lidmaten met God gewandeld heeft, zoals hij zelf in de voorrede van het eerste deel van zijn Huys-boecxken beschreven heeft. Daar kreeg hij ook begeerte tot het predikambt. Nadat hij die aan enige van de voortreffelijkste godgeleerden van Engeland had voorgelegd, zij hem onderzocht en zij met hem een vasten-biddag hadden gehouden, bemoedigden zij hem daarin en verzekerden zij hem dat de Heere, Die Zelf die begeerte in hem verwekt had, ook Zijn zegen daarover zou gebieden. Korte tijd daarna - hij had toen intussen reeds zeven jaar buitenslands in Frankrijk, Engeland en Schotland verkeerd - keerde hij naar de Nederlanden terug, studeerde in 1606 enige tijd onder de hoogleraar Lucas Trelcatius theologie te Leiden en bekwaamde zich onder dezelfde in het preken zowel in het Nederlands als in het Frans. Vervolgens trok hij bij zijn moeder te Zierikzee in en vervulde hij preekdiensten in de classis Schouwen- DNR XXV (2001) 91

4 WJ. op 't Hof Duiveland. Op 4 oktober 1606 werd hij te Haamstede en Burgh beroepen, waar hij zeven jaar onder de zegen des Heeren met zoveel vrucht gewerkt heeft, dat de inwoners van die plaatsen, die vóór zijn komst voor de lichtzinnigste mensen van het eiland gehouden werden, daarna geacht werden de ijverigste en godzaligste te zijn. Ook te Middelburg, waar hij in 1613 werd beroepen, werd zijn bediening gezegend. Snel na zijn komst was er sprake van een geestelijke opleving. Op 8 april 1629 is hij in de leeftijd van vijftig jaar gestorven, nadat hij zijn lichaam in de dienst des Heeren had verteerd. Hij heeft 127 gepubliceerde en ongepubliceerde boeken nagelaten. Onder de onuitgegeven werken zitten veel commentaren. Maximiliaan hoopt die langzamerhand het licht te doen zien. Een begin daarmee wordt nu met deze boekuitgave gemaakt. Veel vromen hebben hem tot deze uitgave aangespoord. Zij hadden met veel vrucht enige preken over dit hoofdstuk kort vóór het overlijden van de auteur gehoord. Aangezien het manuscript zich niet voor de druk leende, heeft Maximiliaan zich moeite moeten getroosten dat te bewerken. Eerst was het zijn bedoeling alleen de verklaring van de eerste zeven verzen van het hoofdstuk uit te geven, maar toen hij tenslotte ook zijn vaders aantekeningen op de rest van het hoofdstuk vond, heeft hij die met de nodige inspanning bewerkt. Hier en daar heeft hij er iets bijgevoegd, dat in de tekst steeds als zodanig aangegeven is. Bij de verklaring van vers 24 heeft hij zijn vaders De clachte Pavli opgenomen, van veel drukfouten verbeterd. Zou de auteur de kopij zelf voor de druk gereedgemaakt hebben, dan zou de tekst ongetwijfeld "veel wijtloopigher ende bondigher" geweest zijn dan nu het geval is. In "Nota", dat tussen de opdracht en de voorrede in staat, vraagt Maximiliaan of de onbekende persoon aan wie Willem Teellinck zijn verklaring van de vijf boeken van Mozes, die hij vóór zijn overlijden persklaar gemaakt had, uitgeleend had om die te corrigeren, aan de rechtmatige erfgenamen wil overhandigen, zodat die alsnog gepubliceerd kan worden. Voorrede Vervolgens kent dit werk een voorrede van de hand van Gisbertus Voetius, geschreven op 18 oktober Waarom Maximiliaan juist hem gevraagd heeft een voorrede te schrijven, wordt duidelijk uit de inhoud daarvan. Voetius zet in met de signalering dat die auteurs die de praktijk der religie behandelen, altijd voor de aangenaamste en profijtelijkste zijn gehouden. Zelfs in het pausdom zijn zulke praktijk-scribenten "(al hoe wel gebreckelijck onses oordeels)" in waarde gehouden. Er volgen dan de namen van Bernardus, Bonaventura, Gulhelmus Parisiensis, Harpius, Ruusbroeck, Schoonhovia, Carthusianus, Tauler en Thomas a Kempis. Na de opkomst van de Reformatie, toen de wereld vervuld werd met twistschriften, werden praktijkschriften van contemplatieve lieden, in het bijzonder van de orden der carmelieten, carthusianen en augustijnen, met gretigheid ontvangen. Het boekje van Thomas a Kempis Over de navolging van Christus is enige tijd geleden in het pausdom bijna jaarlijks herdrukt en iedereen ten zeerste aangeprezen, terwijl ook al lang geleden de gereformeerden de eerste drie boeken van het genoemde werkje in het Nederlands, Frans, Engels en andere talen hebben overgezet. 92 DNR XXV (2001)

5 DE WORSTELINGHE EENES BEKEERDEN SONDAERS Die gereformeerden hebben eertijds ook met grote lust de traktaten van William Perkins ontvangen. De Nederlanders plachten met verwondering en aandacht Jean Taffins werk Boetveerdicheyt des levens te lezen, omdat het meer dan andere geschriften aandringt op de reformatie des levens. Daarna is langzamerhand de lust tot de praktijk der godzaligheid verdwenen. Hiervoor stelt Voetius in het bijzonder het optreden van de remonstranten verantwoordelijk. De Heere heeft echter tijdens en na de remonstrantse twisten zowel in Engeland als in de Nederlanden godvruchtige mannen verwekt die de vervallen praktijk weer tot leven brachten. Voor wat Engeland betreft noemt hij dan Perkins, P. Baynes, D. Dyke, J. Preston, R. Bolton ("wiens diepe practijcke neffens den crachtighen ende affectueusen stijl men noyt genoech en kan verwonderen"), J. Downame ("die met onuytsprekelijcke neersticheydt alle de stucken der Practijcke in het lanck ende breede heeft verhandelt") en W. Ames. Deze laatste heeft de hoofdpunten van de praktijk en de gevallen der consciëntie op korte en scholastieke wijze uiteengezet in zijn onlangs uitgekomen traktaat De conscientia eiusque casibus. Van de Nederlanders vermeldt hij W. Teellinck - G. Udemans en andere nog levende auteurs slaat hij over -, zijn broer E. Teellinck, die veel werkjes onder het pseudoniem Ireneus Philalethius gepubliceerd heeft. Daarvan noemt hij Philometor, dachten der Kercke en speciaal Vyer ende Wolck-Calomne. De twee of drie keer dat Voetius zelf W. Teellinck heeft horen preken, hebben zo'n indruk op hem gemaakt, dat hij sindsdien van harte heeft gewenst dat hij en alle predikanten in het land die stijl en kracht van prediken zouden navolgen. Over Teellincks geschriften kan hij meer zeggen, omdat hij die gelezen heeft. Daarin betoont Teellinck zich een "cloecken ende ervaren practisijn", zodat hij met recht als "eenen tweede Thomas a Kempis (doch ghereformeerden) van onse eeuwe" beschouwd kan worden. Zijn andere geschriften, zoals zijn bijbelverklaringen, Huysboecxken, zijn anti-remonstrantse Evbvlvs en Den Volstandigen Christen en zijn antirooms Timotheus wijzen genoegzaam uit dat hij ook exegetisch, dogmatisch en polemisch zijn mannetje stond. Uitblinken deed hij evenwel in de praktische theologie. Allereerst attendeert Voetius in dit verband op Corte Verhandelinghe van de voornaemste Christelicke oeffeninghen met Teellincks dedicatie, waer door hy soo een baniere begonde op te steken/ dat vele Leeraers ende Ledematen Christi/ hier te lande/ zedert dien tijt dien man Gods in groote weerden hebben ghehouden/ ende niet versuymt op vele dingen met ernst ende naerder te letten/ daer sy te vooren nauwelijcks eens aen ghedacht en hadden/ ende daer sy te vergheefs in verscheyden locis communibusl commentarien/ postillen gesocht souden hebben. Daarop volgende geschriften van Teellinck als Evbvlvs, Den christeliicken leytsman, De rust-tydt en Het Geestelijck Cieraet van Christi Bruyloft-kinderen hebben hier en daar een reformatie bewerkstelligd. Teellincks Noodwendich vertoogh was als een morgen-wecker der ghener die voor de zielen waken/ d'welcke och of het soo wel met een eenvoudige ooge van allen Predicanten/ Proponenten/ Ouderlinghen ende andere lief-hebbende Christenen gelesen wierde/ als het wel onghelesen jae onghesien veracht wert/ van sommighe/ die niet en weten wat costelijcke ende noodige consideratien daer in zijn! DNR XXV (2001) 93

6 WJ. op 't Hof Aan het eind van zijn leven heeft hij met zijn "soete soliloquien ende tijdt winninghen" en het verklaren van Romeinen 7 zijn innerlijke devotie getoond. Van de eerste twee geschriften weet Voetius te melden dat ze "nu langhe in eens yeders handen zijn geweest". Teellincks verklaring van Romeinen 7 typeert hij als in alle opzichten zeer uitnemend. De ontleding van de tekst is bondig en goed. De verklaring der woorden is grondig en toch gepast voor het begrip der toehoorders. De leringen worden bekwaam daaruit getrokken, met de nodige verklaring en argumentatie. De dwalingen der socinianen, cornhertisten en remonstranten worden geleerd en duidelijk weerlegd. De toepassing tot de praktijk van troost enerzijds en verbetering anderzijds is zeer diep, scherpzinnig en gepast op de situatie van het volk. De stijl der woorden is in het algemeen ook duidelijk en in overeenstemming met de zaken die verhandeld worden. Elk woordje te ziften past niet. Dit geschrift is bijzonder bedoeld voor predikanten en proponenten. Zij kunnen met dit en met de andere traktaten van deze auteur geen klein voordeel doen. Wie van hen niet al diens werken kan of hoeft te lezen, make zich in elk geval vertrouwd met die werken die de praktijk of oefeningen der godzaligheid, de geestelijke tucht en het beleid in de gemeente Gods tot onderwerp hebben. Voetius somt het volgende rijtje op: Corte Verhandelinghe van de voornaemste Christelicke oejfeninghen, Een Getrou bericht/ hoe-men ziek in gheval van sieckte/ende verlossinge uyt de selve/dragen moet, Evbvlvs, Den christeliicken leytsman, De rust-tydt, Het Geestelijck Cieraet van Christi Bruyloftskinderen, Balsem Gileads voor Zions wonde, Weech-schale Des Heylichdoms, Sleutel der devotie, Noord-sterre, Noodwendigh vertoogh, waaraan hij Vyer ende Wolck-Calomne van Eeuwout Teellinck toevoegt. Wanneer men even geoefend was als de auteur, dan zou men diens geschriften wel kunnen missen en het met de Bijbel alleen af kunnen. Maar aangezien de ervaring wel anders leert, is het verstandig zijn werken tot leidraad te nemen. Men heeft Teellinck achter zijn rug om van allerlei dingen beschuldigd. De eerste beschuldiging luidde, dat hij wonderlijke nieuwe en vreemde dingen in het hoofd had. Ter ontzenuwing hiervan komt Voetius met een persoonlijke ontboezeming: Wat hy in het hooft of in het herte hadde en wete ie niet/ maer een dinck wete ick wel/ dat hy met zijne schriften neffens ontallijcke andere mijne oogen gheopent ende het herte door Godes ghenade gheraeckt heeft/ omme vele dinghen naerder te verstaen ende in bedenckinghe te nemen/ daer te voren of niet met allen/ of immers seer weynich aen ghedacht en werde. Hij verwijst hierbij naar Teellincks Evbvlvs, Corte Verhandelinghe van de voornaemste Christelicke oejfeninghen, Den christeliicken leytsman, Noodwendigh vertoogh en het register over de Tien Geboden dat daarin voorkomt. Voor al deze zaken heeft men de goede God te danken, Die Zijn knecht zulke gaven geschonken heeft. Voor de rest verwijst hij naar de approbaties die de theologische faculteiten van Leiden en Franeker gegeven hebben met betrekking tot Noodwendigh vertoogh. In dit werk is niet iets nieuws, maar is het oude nieuw. Voetius doet deze oproep: Laet ons by provisie dat Boeck dickwils lesen/ ende vernemen daer uyt wat dien man Gods hebben wil/ wat zijn voorgeven/ wat zijn drijven/ wat zijn heylich woelen is geweest/ wat hy dus-lange gepractiseert/ ende waer mede hy zijne vrome ziele becommert heeft. 94 DNR XXV (2001)

7 DE WORSTELINGHE EENES BEKEERDEN SONDAERS Voetius zou niet weten dat er iets te berispen zou zijn in Teellincks werken, maar al zou dat zo zijn, dan zou men ze nog ten goede moeten gebruiken, zoals men werken van Jezuïten en andere verdorven ketters nog wel ergens voor weet te gebruiken. Een tweede beschuldiging luidde, dat hij zich weinig om de leer bekommerde, in het bijzonder als het ging om het verschil met de remonstranten. Het ongefundeerde hiervan blijkt wanneer men Teellincks Evbvlvs, Den Volstandigen Christen en deze verklaring van Romeinen 7 leest. Wat Teellinck hier verweten wordt, is ook van toepassing op Boetveerdicheyt des levens van Taffin, ja zelfs op de Bijbelboeken Jacobus, Petrus, Johannes en Judas! De ergste beschuldiging was dat Teellinck nieuwe inzichten over de sabbat propageerde. Voetius moet hierbij afgaan op wat Teellinck in zijn geschriften daarover schrijft en wat deze hem eens daarover mondeling heeft bericht 3. De praktijk van de sabbat heeft Teellinck beschreven in zijn De rust-tydt. Dit werk is geapprobeerd door de theologische faculteit te Leiden, de classis Walcheren en - via een persoonlijke brief aan Willem Teellinck, die zich nu onder diens erfgenamen bevindt - Franciscus Gomarus. Het inzicht van Teellinck over de oorsprong van de sabbat komt met dat van veel leraren overeen. Voetius verwijst op dit punt naar de postacta van de Synode van Dordrecht, de disputaties van de Leidse professoren Antonius Thysius en Andreas Rivetus over de sabbat en de traktaten van hun collega's Gomarus en Antonius Walaeus over hetzelfde onderwerp. Zelfs al zou Teellinck wel eens in een extremiteit vervallen zijn, dan moet men om die reden niet al zijn werk veroordelen of verachten. Dat doet men in het geval van bijvoorbeeld Johannes Piscator met diens bijzondere opvatting over de actieve gerechtigheid van Christus ook niet. Voetius spreekt uit dat Teellincks inzicht op één lijn staat met dat van Beza, Piscator, Deodatus en Perkins. Een vierde verwijt aan het adres van Teellinck betreft zijn al te grote preciesheid. Verstaat men hieronder een wettische en bijgelovige preciesheid, dan heeft Voetius deze zelf veroordeeld in een meditatie achter zijn traktaat tegen Daniel Tilenus' lastertraktaat. Teellinck heeft hem evenwel in een brief medegedeeld, dat hij dat werk met smaak had gelezen en dat het in alle opzichten zijn goedkeuring wegdroeg. Zelf heeft Voetius Teellinck weinig gezien en gesproken, maar allen die hem van nabij kenden, ontkennen deze aantijging. Het moet genoeg zijn dat Teellincks geschriften van zo'n preciesheid geen bewijzen leveren. Teellinck was wel precies als het om de tucht ging, maar dat was Calvijn en diens mede-arbeiders in de gemeente van Genève ook. Tot dusver de beschuldigingen van de kant van tegenstanders van Teellinck. Vervolgens bespreekt Voetius vier klachten van mensen die Teellinck niet slecht gezind zijn. De eerste is dat hij teveel schreef. Voetius' reactie hierop luidt: "lek verseker u dat geen van allen sal gelesen worden/ sondere eenige besondere bedenckinge daer 3 Hierbij moet men denken aan hun ontmoeting ter gelegenheid van de Synode van Zuid-Holland te IJsselstein in 1626: WJ. op 't Hof, 'Gisbertus Voetius en de gebroeders Willem en Eeuwout Teellinck', in: De onbekende Voetius. Voordrachten wetenschappelijk symposium Utrecht 3 maart 1989, J. van Oort/C. Graafland/A. de Groot/OJ. de Jong, Kampen 1989, DNR XXV (2001) 95

8 WJ. op 't Hof uyt te leeren". Augustinus, Hieronimus, Luther, Calvijn, Beza, Martyr, Zanchius en Perkins hebben ook veel geschriften uitgegeven. Voor het antwoord van de auteur zelf op deze klacht zie men zijn voorrede in zijn Noodwendigh vertoogh. De tweede klacht is dat Teellinck in sommige traktaten zo langdradig is. Voetius' verweer is dat het bijna voor alle uitgegeven preken opgaat, dat ze te kort zijn voor hen die ze met smaak horen, maar dat ze voor hen die zich met de kern daarvan zouden kunnen behelpen, te lang zijn om te lezen. Hetzelfde is het geval met de preken van Arnoldus Cornelii over het lijden van Christus, van Rudolphus Petri over de enge poort en over Psalm 91 en van Herman Faukelius over Psalm 45. Trouwens men ziet soms de lange preekconcepten van Bessaeus en andere roomse auteurs in de handen van gereformeerde proponenten. Die zijn blijkbaar niet te lang! Dan zouden ze evenwel veel beter het oeuvre van Teellinck ter hand kunnen nemen, in wiens een quaterne/ of minste Voor-reden meer merch der H. Schrift/ meer grondige kennisse/ meer crachten der vertroostinge ende godtsalicheyt te vinden/ is als in de geheele Pack-huysen van soodanige slordige ende lauwe Theologanten. Indien de strijdschriften tegen Rome van Du Plessis, Whittaker en Chamierus niet te lang vallen (gelijk ze ook niet moeten), waarom zouden dan de praktijkschriften om hun uitvoerigheid aan de kant geschoven moeten worden? De derde klacht is dat Teellinck niet zozeer troost alswel altijd aan schijnt te dringen op de reformatie des levens. Voetius' antwoord hierop is: "Het mach zijn dat onse tijden ende onse ghemeynten dat soo vereyschen.", waarbij hij verwijst naar Taffins Boetveerdicheyt des levens. Ook volgens Voetius zijn de meeste van Teellincks werken op de reformatie gericht 4, maar de troostschriften ontbreken zeker niet in diens oeuvre. Hij noemt dan in dit verband: Een Getrou bericht hoe-men ziek in gheval van sieckte/ ende verlossinge uyt de selve/ dragen moet, Een Dialogue, Oft t'samensprekinghe vanden Staet van een Christen mensche en afgezien van andere geschriften deze verklaring van Romeinen 7. De laatste klacht betreft Teellincks stijl. Die is niet zo sierlijk, waardig en bevallig. Iedereen heeft zo zijn eigen stijl, vindt Voetius. Die van Teellinck is weliswaar eenvoudig en soms te eenvoudig, maar duidelijk, krachtig en aandoenlijk. Interessant is wat Voetius hierop laat volgen: Men kan lichtelijck wat hier ghebreeckt/ vervullen met het lesen van de Tractaten Irenaei Philalethy, de welcke mijns oordeels met eenen deftighen, beweechlijcken/ ende als prophetischen stijl vele poincten der practijeke/ ende eenighe besondere Politico Theolohische concepten seer aerdichlijck uytgedruckt heeft. Tevens houden de vervolgzinnen een onverholen oproep in om zich bij de Nadere Reformatie aan te sluiten: Ten is oock niemant verboden deser twee Helden hare bedenckinghen ende stijl noch meer te voltrecken ende alles/ wat nae yemandts oordeel ontbreeckt/ te vervullen. Sy hebben voor gegaen ende den wech ghebaent/ te lichter is het nae te volghen/ ende op haer werek wat goets te bouwen. 4 Zie voor de juistheid van deze analyse: W.J. op 't Hof, 'Willem Teellinck in het licht zijner geschrifte. Tweede tussenbalans', in Documentatieblad Nadere Reformatie, XXIV (2000), DNR XXV (2001)

9 DE WORSTELINGHE EENES BEKEERDEN SONDAERS Inhoud Dit werk geeft een verklaring van Romeinen 7. De verdeling over de teksten van dit hoofdstuk is niet evenredig. De commentaar op de verzen 1-7 beslaat driekwart van het totaal. De verklaring van deze onevenredigheid is door Maxiliaan in zijn opdracht gegeven. Verwijzing In dit geschrift geeft Willem Teellinck enkele verwijzingen naar werken van andere auteurs. Op de tweede bladzijde doet hij dat al door in de kantlijn te verwijzen naar de Romeinen-verklaringen van Socinus, David Joris en Arminius. Op pagina 63a haalt hij iets aan uit het leven van Luther. Op bladzijde 220a heeft hij het over een roomse auteur: "Notabel is het dat een Papistich Man wel gheacht/ ons verhaelt vanden dienst welcke eenighe Munnicken en Cloosterclercken deden aen God uyt vreese en schroom/ van helle en verdoemenisse". Op pagina 234a noemt hij "de duytsche Theologie". Maximiliaan citeert in een door hem opgesteld gedeelte op bladzijde 280a Augustinus. De enige verwijzing naar een eerder verschenen geschrift van Willem Teellinck zelf vindt men op pagina 328b, waar in de kantlijn aangegeven wordt dat vanaf deze plaats De clachte Pavli ingevoegd is. Onderwerp Naar goed gereformeerd inzicht gaat het volgens Teellinck in Romeinen 7 over de heiligmaking. Overeenkomstig de inhoud van dit hoofdstuk is dan wel de innerlijke kant van dit leerstuk aan de orde. Door heel het werk heen spelen twee tegenstellingen een centrale rol: die van wedergeboren en onwedergeboren en binnen de eerste categorie die van vlees en geest. Teellincks kritische en reactionaire opstelling komt uit in termen als "ghenaemde Christenen" en "haer selven roemende Christenen" 5. Voor wat de wedergeboorte betreft stelt de auteur uitdrukkelijk dat die niet de voorwaarde, maar de belofte van het genadeverbond is 6. Naar aanleiding van de verzen 2-3 behandelt hij het thema van het geestelijk huwelijk. Elders stelt hij de noodzaak van een vaste dagindeling voor wat de geestelijke oefeningen betreft 7. Andere typerende thema's zijn: een model van een plechtige brief waarin afscheid van de zonden genomen wordt 8, het huisgezin als een kleine gemeente en kerk 9, het motief van Revius dat het de Joden niet waren die Jezus kruisigden 10, proosten is zonde 11. De wijze waarop de Doop zo nu en dan ter sprake gebracht wordt, is opmerkelijk. 5 Respectievelijk 70a, 78a, 110b, 138a, 144a, 160a, 184a en 74b, 82a, 158a, 163a, 165b. 6 56b-57a a-113a a-133b b b a. DNR XXV (2001) 97

10 W.J. op 't Hof Dit sacrament wordt gezien als een openlijke opzegging van de zonde en een publieke verzaking van de duivel, de wereld en het eigen vlees en anderzijds als een plechtig getuigenis dat men voortaan de drieënige God wil aanhangen, liefhebben en dienen 12. De vernieuwing hiervan hoort plaats te vinden iedere keer wanneer men de Doop aan anderen bediend ziet worden 13. Naar aanleiding van vers 6 spreekt Teellinck over letterknechten of letterklerken. Een letterknecht is iemand die God slechts uitwendig dient, bij wie de herboren geest ontbreekt. Het valt te vrezen dat er van zulken zeer velen in de gemeente leven 14. Toch blijft Teellinck gereformeerd en derhalve evenwichtig denken. Hij keert zich namelijk anderzijds ook heftig tegen geestdrijvers, die allen voor letterknechten uitmaken die zich met ernst en ijver begeven tot de uiterlijke oefeningen der godsdienst, zoals het lezen en het gehoor van Gods Woord en het gebruik van het Avondmaal. In dit kader noemt hij die houding gruwelijk waarbij de geest aan God en het lichaam aan de magistraat gegeven wordt. Snerend merkt hij op dat dit gedaan wordt om de eigen huid heel te houden, mat andere woorden: om niet voor de naam des Heeren te lijden. Waarschijnlijk doelt hij hier op de praktijk van de aanhang van het Huis der Liefde. Geestdrijvers stellen zich buiten en boven de heilige Schrift door woorden en uitdrukkingen van eigen maaksel te gebruiken. Teellinck noemt hierbij concreet Theologia Deutsch. Tevens berispt hij in geestdrijvers het vergeestelijken van de Schrift ten koste van de gewone, natuurlijke betekenis 15. Een soortgelijk front heeft Maximiliaan op het oog wanneer hij bij de behandeling van vers 17 opmerkt dat aanhangers van Sebastian Franck en van het Huis der Liefde hun zondige leefwijze goedpraten door te beweren dat zij die zonden niet zelf bedrijven, maar dat hun oude mens daarvoor verantwoordelijk is 16. Aard Zoals reeds naar voren is gekomen, is deze commentaar gebaseerd op preken. Dit wordt zichtbaar in het gegeven dat dit werk opgebouwd is in het schema: verklaring - leringen - nuttigheden. Dit werk is derhalve ten diepste niet leerstellig, maar stichtelijk van aard. Conclusie Uit het voorgaande kunnen de volgende conclusies getrokken worden: 1. Dankzij Teellincks invloed op hem, die grotendeels via zijn geschriften verliep, is Voetius een man van de Nadere Reformatie geworden. Met name Teellincks opdracht in Corte Verhandelinghe van de voornaemste Christelicke oeffeninghen heeft op hem en op vele anderen een beslissende uitwerking gehad b-131a b, 153a a-212b a-243a b-315a. 98 DNR XXV (2001)

11 DE WORSTELINGHE EENES BEKEERDEN SONDAERS 2. In zijn voorrede geeft Voetius in vogelvlucht een geschiedenis van de gereformeerde vroomheid. Dit overzicht is het historisch eerste dat bekend is. Het valt op dat Voetius met de roomse praktijkschrijvers begint, uitdrukkelijk aandacht aan de ontvangst van het hoofdwerk van Thomas a Kempis zowel onder roomsen als gereformeerden schenkt en het bestaat om Teellinck een tweede Thomas a Kempis te noemen. Twee dingen wil hij hiermee zeggen. In de eerste plaats is de gereformeerde vroomheid niet los te denken van de voor-reformatorische devotie en is zij derhalve katholiek van aard. In de tweede plaats hebben de hervormers of althans de gereformeerde hervormers hun geestelijke nakomelingen geen nalatenschap op het gebied van de vroomheid overgelaten. 3. De Nederlandse gereformeerde vroomheid is ontstaan onder buitenlandse invloed. Allereerst wordt de Engelse puritein Perkins genoemd en in tweede instantie de Fransman Taffin. 4. Volgens Voetius waren de remonstranten er de schuld van dat de belangstelling voor de praktijk der godzaligheid sterk afnam. Na de remonstrantse twisten kwam er een opleving. Veelbetekenend worden dan eerst Engelse puriteinen genoemd en vervolgens de Nederlanders W. en W. Teellinck en G. Udemans. 5. Voetius' waardering voor en verdediging van Teellinck neemt zulke vormen aan, dat men met alle rede en recht hem mag typeren als een teellinckiaan. 6. Voetius heeft ook de geschriften van Willems broer Eeuwout heel hoog staan. Hij vindt de stijl daarvan beter dan die van Willem en waardeert Eeuwouts profetische toepassingen op de politiek van zijn dagen ten zeerste. 7. De worstelinghe eenes bekeerden sondaers bevat een stichtelijke verklaring van Romenen 7, waarbij de aandacht voor het innerlijke leven des geloofs overheerst. 8. Het in deze commentaar geïncorporeerde De clachte Pavli stamt uit 1620, terwijl Teellinck vlak vóór zijn overlijden in 1629 nog preken over Romeinen 7 heeft gehouden. Deze gegevens vormen aanleiding te vermoeden dat De worstelinghe de weergave is van preken uit heel Teellincks Middelburgse periode of althans uit een groot gedeelte daarvan. Het gedeelte dat tegen geestdrijvers ingaat, komt overeen met de anti-spiritualistische tendens van zijn Sleutel der devotie uit Typerende thema's zijn: genaamde christenen, het geestelijk huwelijk, vaste religieuze dagindeling, plechtige brief waarin afscheid van de zonden genomen wordt, het huisgezin als kleine kerk, het Revius-motief, de Doop als publieke opzegging van de zonde en letterknechten. 10. Teellinck keert zich uitgebreid tegen geestdrijvers, bij wie hij waarschijnlijk vooral ook aan het Huis der Liefde denkt. Zijn zoon Maximiliaan bestrijdt hetzelfde front. DNR XXV (2001) 99