Phytofar-standpunt op het EFSA-rapport rond risico s van neonicotinoïden op bijen

Transcriptie

1 Phytofar-standpunt op het EFSA-rapport rond risico s van neonicotinoïden op bijen Samenvatting Brussel, 24 januari 2013 De Europese Commissie heeft EFSA gevraagd om een risico-analyse uit te voeren op de potentiële risico s voor bijen van drie neonicotinoïden (NNI s) - imidacloprid, clothianidin en thiamethoxam - gebruikt als zaaizaadbehandelingsmiddel en granulaten in verschillende gewassen. EFSA identificeerde risico s via (1) stofdrift bij het gebruik van NNI s in granen, maïs, koolzaad, katoen en zonnebloemen; via (2) systemische residuen in pollen en nectar bij het gebruik van NNI s in koolzaad, katoen en zonnebloemen en via (3) guttatie bij het gebruik van NNI s in maïs. Phytofar heeft als belangrijkste opmerkingen: - Een erg theoretische en voorzichtige benadering - Analyse is gebaseerd op een nog niet goedgekeurd voorstel voor de risico-beoordeling van gewasbeschermingsmiddelen op bijen en andere bestuivers; - Belangrijke, onafhankelijke veldmonitoringstudies werden niet meegenomen; - Praktijkmaatregelen die het risico beperken werden niet in beschouwing genomen (vb. deflectoren op zaaimachines en de opgelegde eisen voor de kwaliteit van de behandelde zaaizaden); - Er is geen rekening gehouden met epidemiologische data over bijengezondheid en bijenpopulaties; - Het is belangrijk dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen individuele incidenten en een algemene afname in de honingbijenpopulatie; - Een nul-risico bestaat niet; er moet gestreefd worden naar een evenwicht tussen risico s en voordelen. Omdat het EFSA-rapport geen rekening houdt met de bestaande veldmonitoringsgegevens, noch met de bestaande stewardship-maatregelen en goede praktijken, is de industrie van mening dat de potentiële theoretische risico s die door EFSA geïdentificeerd worden het veilige gebruik van NNI s niet in vraag kunnen stellen, of kunnen leiden tot een beperking of verbod van het gebruik van deze waardevolle producten. Om de bijen optimaal te beschermen meent de industrie dat er enerzijds zou moeten gefocust worden op de echte oorzaken van het bijenprobleem (Varroamijt, virussen in de bijenkorf, het verlies van habitat en voedsel en weersomstandigheden) en het anderzijds blijvend belangrijk is om een veilig en correct gebruik van NNI s te garanderen, en wij daaraan zullen blijven meewerken, samen met de nationale en federale overheden en andere betrokken stakeholders. De industrie staat open voor overleg met de bevoegde overheden en belanghebbenden om de aangehaalde ontbrekende gegevens in het EFSA-rapport aan te leveren en te beantwoorden aan de bezorgdheden geuit in het rapport. Zaaizaadbehandeling is een zeer efficiënte en veilige gewasbeschermingsmethode. Het grote voordeel is dat men met slechts een beperkte hoeveelheid middel, aangebracht op het zaaizaad, in staat is om een aantal ziekten en plagen gelijktijdig en effectief te bestrijden, met een vlotte kieming en opkomst van het gewas en een goede bescherming van de jonge planten tot gevolg. 1 / 15

2 Belgische cijfers Onderstaande tabel geeft een overzicht van het % areaal per teelt dat in België is ingezaaid met NNIbehandelde zaden (cijfers 2011). Voor bieten bedraagt dit meer dan 99%, alsook voor sla (90%) en chicorei (85%) zijn de meeste zaden in België behandeld. Voor deze teelten identificeert het EFSA-rapport echter geen risico s. bieten > 99 % chicorei 85 % maïs < 3 % vlas 19 % wintertarwe < 1 % sla 90 % wintergerst 67 % erwten 51 % koolzaad 25 % koolgewassen 5 % Het verdwijnen van de NNI s zou de rendabiliteit en competitiviteit van een aantal teelten zoals onder meer bieten en erwten voor de conserven- en diepvriesteelt sterk doen dalen met als mogelijk gevolg het verdwijnen van deze teelten in België. Volledig luisvrije sla in de supermarkt zou niet meer gegarandeerd kunnen worden. In België maakt men gebruik van de PRIBEL- en POCER-indicatoren om het risico van gewasbeschermingsmiddelen op mens en milieu te evalueren. Het berekende risico voor bijen in België blijkt echter overschat te zijn. De reden hiervoor is dat de verkoopscijfers van de 3 beschouwde NNI s uit het EFSA-rapport (imidacloprid, thiamethoxam en clothianidin) geen rekening houden met export van behandelde zaaizaden. Zaaizaden worden vaak door Belgische zaadfirma s behandeld met gewasbeschermingsmiddelen maar daarna geëxporteerd naar het buitenland en daar ingezaaid op het land. Een voorbeeld hiervan is SES VanderHave, een wereldspeler in bietenzaden, die deze in Tienen behandelt met NNI s en vervolgens uitvoert naar het buitenland. De Belgische bijen worden dus niet blootgesteld aan deze gewasbeschermingsmiddelen. Het is dus niet correct om deze hoeveelheden mee te nemen in de indicatorberekeningen. Phytofar vroeg aan UGent om een correctie te maken voor deze geëxporteerde behandelde zaaizaden. Tussen 2010 en 2011 zijn de verkoopscijfers 75% overschat ten opzichte van de werkelijke gebruikscijfers in België. In vergelijking met 1993 is het ingeschatte risico voor bijen in 2010 met 34% gedaald. Dit is een sterkere daling dan oorspronkelijk ingeschat op basis van de verkoopscijfers (22%). 120 Risico van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen relatief tov Risico berekend met Belgische verkoopscijfers Risico berekend met effectieve gebruikscijfers in België 2 / 15

3 Detailanalyse 1. Achtergrond De Europese Commissie heeft EFSA (European Food Safety Authority) gevraagd om een risicoanalyse uit te voeren op de potentiële risico s voor bijen van drie neonicotinoïden (NNI s) - imidacloprid, clothianidin en thiamethoxam - gebruikt als zaaizaadbehandelingsmiddel en granulaten in verschillende gewassen. Er werden evaluaties uitgevoerd op stofdrift, residuen in pollen en nectar en gutatie 1 als mogelijke blootstellingsroutes. Ook blootstelling via honingdauw, residuen in volggewassen en het risico voor andere bestuivers dan de honingbij werd besproken. 2. EFSA identificeerde volgende risico s voor bijen - Risico via stofdrift: bij het gebruik van NNI s in granen, maïs, koolzaad, katoen en zonnebloemen. Voor andere teelten lieten ontbrekende data niet toe om een éénduidige conclusie te formuleren. In suikerbiet wordt het gebruik van NNI s als zaadbehandelingstechniek als veilig omschreven. - Risico via systemische residuen in pollen en nectar: bij het gebruik van NNI s in koolzaad, katoen en zonnebloemen. Voor andere bloeiende gewassen die aantrekkelijk zijn voor bijen en waarvan de zaden met NNI s behandeld worden is EFSA van mening dat er ontbrekende data zijn en wordt geen conclusie geformuleerd. - Risico via guttatie: bij het gebruik van NNI s in maïs. Voor andere gewassen ontbreken gegevens om een conclusie op te stellen. - EFSA besluit dat er slechts beperkte informatie voor handen is over blootstelling via honingdauw, systemische residuen in volggewassen en het risico voor andere bestuivers dan de honingbij. 3. Opmerkingen van de gewasbeschermingsmiddelenindustrie bij het EFSA-rapport Phytofar respecteert het werk van EFSA, maar wil toch graag een aantal opmerkingen en bedenkingen formuleren. 1 Guttatie = vocht dat door de nerven via de waterporiën naar buiten wordt geperst met als gevolg vochtdruppels op de randen van het blad. Dit verschijnsel treedt vooral net na zonsopkomst op als de activiteit van de plant toeneemt en de luchtvochtigheid nog hoog is. 3 / 15

4 - Een erg theoretische en voorzichtige benadering - Analyse is gebaseerd op een nog niet goedgekeurd voorstel voor de risico-beoordeling van gewasbeschermingsmiddelen op bijen en andere bestuivers; - Belangrijke, onafhankelijke veldmonitoringstudies werden niet meegenomen; - Praktijkmaatregelen die het risico beperken werden niet in beschouwing genomen (vb. deflectoren op zaaimachines en de opgelegde eisen voor de kwaliteit van de behandelde zaaizaden); - Er is geen rekening gehouden met epidemiologische data over bijengezondheid en bijenpopulaties; - Het is belangrijk dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen individuele incidenten en een algemene afname in de honingbijenpopulatie; - Een nul-risico bestaat niet; er moet gestreefd worden naar een evenwicht tussen risico s en voordelen. Hieronder geven we meer gedetailleerde uitleg bij deze opmerkingen. EFSA heeft in haar risico-analyse een erg theoretische en voorzichtige benadering gevolgd uitgaande van het voorzorgsprincipe. Dit is deels te wijten aan het feit dat de analyse gebaseerd is op een wetenschappelijk opiniestuk als voorbereiding op een nieuw en nog niet gevalideerd ontwerp guidance document voor de risico-evaluatie van gewasbeschermingsmiddelen op bijen. De voorgestelde richtlijnen in dit ontwerp-document zijn nog niet aanvaard en bijgevolg nog nergens van kracht. De bestaande en wettelijk gezien nog steeds geldende risico-evaluatie- en testsystemen (vb. EPPO 170) werden niet in beschouwing genomen. Belangrijke, onafhankelijke veldmonitoringstudies werden niet meegenomen in de evaluatie. De industrie is van mening dat enkel monitoringprojecten werden beschouwd die gewag maken van een potentieel verband, maar niet de studies waar geen enkele correlatie werd gevonden tussen het gebruik van NNI s en kolonieverliezen. Zo werd een onafhankelijke grootschalige meerjarige monitoringstudie uit Duitsland (Debimo) 2, die aantoont dat een veilig gebruik van NNI s geen negatieve effecten heeft op bijenkolonies, niet meegenomen in het EFSA-rapport. Bovendien heeft EFSA de bestaande veldmonitoringdata die de EU Commissie heeft gevraagd via Richtlijn 2010/21/EU niet gebruikt in het rapport. Risk mitigation measures, dit zijn stewardship-maatregelen en goede praktijken die het risico beperken, werden niet in beschouwing genomen. Een voorbeeld hiervan zijn de nieuwe vereisten voor zaadbehandelingen en het uitrusten van zaaimachines met deflectoren (Commission Directive 2010/21/EC). Deze nieuwe vereisten zijn erkend door EFSA maar werden niet meegenomen in dit rapport. In België is het gebruik van deflectoren bij pneumatische zaaimachines in maïs verplicht sinds 22/01/2010. De deflectoren zorgen ervoor dat de luchtstroom die vrijkomt naar het grondoppervlak of in de grond wordt gericht. Dit moet voorkomen dat de lucht naar omhoog 2 DeBiMo = DEutsches BIenen Monitoring 4 / 15

5 of opzij wordt uitgestoten en het eventuele vrijgekomen stof wegwaait (stofdrift) en wordt afgezet op bloemen waren bijen naar voedsel zoeken. Daarnaast heeft de Belgische overheid een nieuwe etikettering voor behandelde zaaizaden uitgevaardigd op 13/08/2012. Dit in afwachting van de Europese richtsnoeren. De etiketten moeten voortaan voorzien zijn van de handelsbenaming van het betrokken gewasbeschermingsmiddel, de werkzame stof, een aantal waarschuwingszinnen en eventuele risicobeperkende maatregelen die de teler-zaaier in acht moet nemen voor, tijdens en na het zaaien. Beide aspecten, de aanpassing van de zaaimachines en de nieuwe etikettering voor de zakken van behandelde zaaizaden, zullen binnenkort in een nieuw Koninklijk Besluit worden ingevoegd. Het EFSA-rapport heeft geen rekening gehouden met epidemiologische gegevens over gezondheid van de bijen en bijenpopulaties. COLOSS (Prevention of honey bee COlony LOSSes) 3 is een netwerk van wetenschappers, dierenartsen, imkers en studenten uit meer dan 60 landen die samenwerken om een betere kennis te verwerven over de gezondheid van honingbijen om zo kolonieverliezen te voorkomen. De Europese Commissie financiert het COLOSS-onderzoek. Twee recente COLOSSartikels 4 besluiten dat er geen wetenschappelijk bewezen causale link is tussen het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en een algemene daling van de populatie honingbijen. Dit onderzoek werd niet in beschouwing genomen in het EFSA-rapport. Een belangrijke Europese denktank, OPERA (the Observatory for Productivity and Efficient use of Resources in Agriculture), publiceerde op 23 januari 2013 haar rapport Bee health in Europe - facts & figures dat een overzicht geeft van de bijengezondheid en de mogelijke oorzaken in Europa. OPERA besluit dat een aantal ziekten, waarvan Varroa de belangrijkste is, duidelijk in verband kunnen worden gebracht met de kolonieverliezen. Om de eventuele link met gewasbeschermingsmiddelen te kunnen beoordelen geven ze aan dat veldmonitoringstudies onder realistische condities een belangrijk hulpmiddel vormen. Daarbij aansluitend is het belangrijk dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen individuele incidenten (acute sterfgevallen) en een algemene afname in de honingbijenpopulatie. Individuele incidenten zijn in het verleden een paar keer voorgevallen te wijten aan onzorgvuldig gebruik van insecticiden. In België is in 2010, naar aanleiding van een aantal acute sterfgevallen van bijen in West- Vlaanderen, een overleggroep opgericht door Inagro. Het doel was om sectoroverstijgende afspraken te maken over sensibilisatie en communicatie omtrent een oordeelkundig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en hun potentiële impact op honingbijen. Deze groep bestaat uit onderzoekers van Inagro, medewerkers van de federale overheidsdienst DG IV, medewerkers van de Vlaamse Overheidsdienst Landbouw en Visserij, Boerenbond, imkers en 3 COLOSS: 4 Resultaten van het onderzoek gefinancierd door de Europese Commissie (COLOSS) waar verschillende wetenschappers een review hebben gedaan van 15 jaar neonicotinoïdenonderzoek op bijen ( James Creswell from Exter University or Helen Thompson ( 5 OPERA: national decision making 5 / 15

6 Phytofar. Momenteel ligt een ontwerp-draaiboek voor bij het FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen). Het bevat informatie voor de imker over welke stappen hij kan ondernemen als hij denkt te maken te hebben met een acute bijensterfte. Deze procedure zal meer duidelijkheid geven over het aantal acute sterftegevallen van bijen te wijten aan een onoordeelkundig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Resultaten van de overleggroep: in de afgelopen 3 jaar werden 5 gevallen onderzocht (analyse van bijenstaal + opvolging door Inagro); in 3 gevallen werd geen spoor van gewasbeschermingsmiddelen gevonden, in 2 gevallen werd een insecticide gedetecteerd (geen NNI) in een concentratie die dicht tegen de LD 50 aanlag. Onzorgvuldig en/of verkeerd gebruik van producten met deze actieve stoffen was waarschijnlijk de oorzaak van de acute bijensterfte. Een nul-risico bestaat niet. Daarom is het onontbeerlijk om een gepast risicobeheer uit te werken waarmee potentiële risico s zo laag mogelijk kunnen gehouden worden. In België gebeurt al heel wat sensibilisering rond een veilig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen door verschillende stakeholders waaronder ook Phytofar. Phytofar deelt mee in de bezorgdheid voor de bijen: bijen zijn onontbeerlijk voor de landbouw vermits vele land- en tuinbouwgewassen afhankelijk zijn van de bijen voor hun bestuiving. Daarom werkt Phytofar actief mee aan stewardship-initiatieven rond bijen en biodiversiteit (vb. tips voor bijenvriendelijk spuiten in samenwerking met Inagro, inzaaien & promoten van bloemenranden in samenwerking met ADLO, sensibiliseren van landbouwers rond de goede zaaipraktijken,...). Meer info over onze acties op Het is belangrijk dat er gestreefd wordt naar een evenwicht tussen risico s en voordelen. NNI s zijn, net als andere gewasbeschermingsmiddelen, een belangrijk middel voor de landbouwer om zijn gewassen te beschermen tegen ziekten en plagen, en zo een goeie oogst te verzekeren. Een eenmalige zaadbehandeling met NNI vervangt in tal van gewassen herhaalde insecticidenbehandelingen, die nodig zijn om het gewas afdoende te beschermen. Er wordt bovendien ook een grotere zekerheid in bestrijding geboden tegen belagers op de jonge, gevoelige plantjes. NNI-zaadbehandeling wordt daarom op miljoenen hectaren in de EU toegepast en onafhankelijke, wetenschappelijke veldstudies tonen aan dat, wanneer correct gebruikt, de zaaizaadbehandelingstechniek geen risico s inhoudt voor de bijenpopulaties. In België zet Phytofar zich actief in voor een veilig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, want bij een goed gebruik is het risico voor mens en milieu aanvaardbaar. Meer info over onze acties op 6 / 15

7 CONCLUSIE: Samengevat kunnen we stellen dat het EFSA-rapport een aantal ontbrekende gegevens heeft geïdentificeerd en vaststelt dat er een aantal potentiële risico s van NNI s voor bijen bestaan. Het EFSA-rapport neemt echter de bestaande stewardship-maatregelen en goede praktijken die een veilig en correct gebruik in de praktijk begeleiden, niet in rekening. Omdat het EFSA-rapport geen rekening houdt met de bestaande veldmonitoringsgegevens, noch met de bestaande stewardship-maatregelen en goede praktijken, is de industrie van mening dat de potentiële theoretische risico s die door EFSA geïdentificeerd worden het veilige gebruik van NNI s niet in vraag kunnen stellen, of kunnen leiden tot een beperking of verbod van het gebruik van deze waardevolle producten. Om de bijen optimaal te beschermen is de industrie van mening dat: - er enerzijds zou moeten gefocust worden op de echte oorzaken van het bijenprobleem. Er zijn steeds meer wetenschappelijke bewijzen dat factoren als de Varroamijt, virussen in de bijenkorf, het verlies van habitat en voedsel en weersomstandigheden de kern van het bijenprobleem vormen; - het anderzijds blijvend belangrijk is om een veilig en correct gebruik van NNI s te garanderen, en wij daaraan zullen blijven meewerken, samen met de nationale en federale overheden en andere betrokken stakeholders. De industrie staat open voor overleg met de bevoegde overheden en belanghebbenden om de aangehaalde ontbrekende gegevens in het EFSA-rapport aan te leveren en te beantwoorden aan de bezorgdheden geuit in het rapport. 4. Belang van NNI s in België Uit een rapport 6 van het Humboldt Forum for Food and Agriculture dat op maandag 14 januari 2013 in Brussel werd voorgesteld blijkt dat NNI s essentieel bijdragen aan de Europese landbouw en economie. Als er geen neonicotinoïde zaadbehandelingen meer beschikbaar zouden zijn, zou de Europese economie een rechtstreekse schade lijden van 4,5 miljard en zouden er minstens jobs verdwijnen in de landbouw in de hele EU, hoofdzakelijk in Oost-Europa. Op een termijn van vijf jaar zou de EU tot 17 miljard kunnen verliezen en op lange termijn zou zij te lijden hebben onder een grotere plaagdruk. De Humboldt-studie bestudeerde de impact van NNI s op de Europese landbouw; graag geeft Phytofar u een aantal cijfers van de Belgische landbouw. Tabel 1 geeft een overzicht van het % areaal per teelt dat is ingezaaid met NNI-behandelde zaden (cijfers 2011). Voor bieten bedraagt dit meer dan 99%, alsook voor sla (90%) en chicorei (85%) zijn de 6 De volledige studie is terug te vinden op en het begeleidende Phytofar-persbericht op 7 / 15

8 meeste zaden in België behandeld. Voor deze teelten identificeert het EFSA-rapport echter geen risico s. Er worden wel potentiële risico s aangeduid in granen, maïs, koolzaad, katoen en zonnebloemen. Katoen en zonnebloemen worden in België niet geteeld op professionele basis 7. Voor koolzaad, granen en maïs worden risico s geïdentificeerd via stofdrift. Als met NNI-behandelde maïs in België ingezaaid wordt via pneumatische zaaimachines (risico op stofdrift), dan is het echter verplicht om deze zaaimachines te voorzien van deflectoren die het risico op stofdrift voorkomen. Koolzaad en granen worden niet gezaaid met behulp van pneumatische zaaimachines, waardoor het risico op stofdrift zich veel minder stelt. Daarnaast identificeert EFSA ook nog een potentieel risico voor bijen via systemische residuen in pollen en nectar bij gebruik van NNI s als zaadbehandelingstechniek in koolzaad. In België is dit risico beperkt omdat volgens onze gegevens slechts 25% van het areaal koolzaad is ingezaaid met NNIbehandelde zaden. Het totale areaal koolzaad in België is ook beperkt; in 2011 bedroeg het ha. Tot slot duidt EFSA op een potentieel risico via guttatie bij met NNI-behandelde maïs. In België wordt echter slechts een heel beperkt areaal maïs behandeld met NNI s (zie tabel 1: < 3%). Daarenboven wordt maïs slechts in beperke gevallen bevlogen door bijen (enkel indien ze weinig ander voedsel vinden in hun omgeving). Een studie uitgevoerd door de universiteiten van Gembloux en Luik in verrichtte specifiek veldonderzoek naar de link tussen bijensterfte en velden in de nabije omgeving ingezaaid met maïs behandeld met imidacloprid. Zij vonden geen statistische link en concludeerden dat zaaizaadbehandeling met imidacloprid niet verantwoordelijk was voor de bijensterftes in België. Tabel 1 : Inschatting van het percentage areaal ingezaaid met NNI-behandelde zaden tov het totale areaal in België in 2011 (in %) (bron: expert judgment Phytofar-leden op basis van gebruikscijfers, 2013) teelt Inschatting van percentage areaal ingezaaid met NNI-behandelde zaden tov totale areaal in België in 2011 (in %) bieten > 99 maïs < 3 wintertarwe < 1 wintergerst 67 rogge 0 haver 0 triticale 0 spelt 0 koolzaad 25 cichorei 85 vlas 19 sla 90 andijvie 0 7 Landbouwgegevens van _landbouwgegevens_van_2011.jsp 8 Le dépérissement de l abeille domestique, Apis mellifera L., 1758 : faits et causes probables, prof. E. Haubruge et al, / 15

9 radijs 0 suikerbrood 0 erwten 51 koolgewassen 5 wortelen 0 5. Voordelen van zaaizaadbehandeling Zaaizaadbehandeling is een zeer efficiënte en veilige gewasbeschermingsmethode. Er worden grote inspanningen geleverd om de potentiële risico s te minimaliseren door de 3 actoren: - gewasbeschermingsmiddelenindustrie: ontwikkeling van goede producten en onderzoek naar optimale toepassingsomstandigheden; - zaadfirma s: gebruik van opgeschoonde partijen stofvrij zaad, zorg bij de zaaizaadbehandeling, zorg bij de opzakking, correcte etikettering, ; - zaaier: toepassing van de goede zaaipraktijken. Voortaan staan deze vermeld op het etiket. Figuur 1 : Werkingsprincipe van zaaizaadbehandeling (bron: Bayer CropScience) Het grote voordeel is dat men met slechts een beperkte hoeveelheid middel, aangebracht op het zaaizaad, in staat is om een aantal ziekten en plagen gelijktijdig en efficiënt te bestrijden, met een vlotte kieming en opkomst van het gewas en een goede bescherming van de jonge planten tot gevolg. Figuur 2 : Toegepaste hoeveelheid gewasbeschermingsmiddel op het veld bij verschillende technieken (bron: Bayer CropScience) 9 / 15

10 Bij het zaaien van behandeld zaaizaad is het belangrijk dat de goede zaaipraktijken worden toegepast. Phytofar heeft hierover een presentatie gemaakt in 2009 en geactualiseerd in 2012 naar aanleiding van de nieuwe regels rond etikettering. Deze presentatie wordt regelmatig door Phytofar en haar leden aan adviseurs, loonwerkers en landbouwers gegeven om hen te sensibiliseren over de goede zaaipraktijken. De presentatie Nieuwe etikettering en goede praktijken voor het zaaien van behandelde graanzaden is terug te vinden op 6. Zijn er alternatieven voor het behandelen van zaden met NNI s? In verschillende teelten zijn er voor de bestrijding van bepaalde parasieten geen alternatieven (vb. duizendpoten, miljoenpoten, emelten in bieten en ritnaalden in cichorei) of is er slechts een heel beperkt aantal middelen beschikbaar waarvan de werkzaamheid niet altijd even doeltreffend is (vb. tegen aardvlooien in vlas of tegen ritnaalden en bietenkever in bieten). Een zaadbehandeling met NNI s is belangrijk in teelten waarvan de opkomende plantjes in een vroeg stadium door parasieten worden aangetast en waarin het zeer moeilijk is om tijdig te kunnen ingrijpen via een bladbespuiting (vb. vlas, bieten, ). In teelten gevoelig aan virusziekten overgebracht door bladluizen zoals erwten, bieten en granen gezaaid in het najaar biedt een NNI-zaaizaadbehandeling een veel grotere zekerheid van bescherming dan bladbespuitingen. Specialisten in de teelt van kropsla en andere slasoorten vrezen dat volledig luisvrije sla in de supermarkten in veel gevallen niet meer gegarandeerd zou kunnen worden zonder NNIzaadbehandeling. Het gebruik van NNI s in bijvoorbeeld bieten biedt bovendien het voordeel dat er slechts één zaadbehandeling dient te gebeuren die meerdere parasieten bestrijdt die in het seizoen schade kunnen aanrichten (vb. ritnaalden, aardvlooien, bietenkever, bietenvlieg, bladluizen, ). Om deze parasieten zonder NNI s even doeltreffend te bestrijden tijdens het groeiseizoen moet verschillende keren behandeld worden met diverse producten zonder dezelfde zekerheid over het resultaat. Zaadbehandeling met NNI s is dus een heel efficiënte techniek! Het verdwijnen van de NNI s zou de rendabiliteit en competitiviteit van een aantal teelten zoals onder meer bieten en erwten voor de conserven- en diepvriesteelt sterk doen dalen met als mogelijk gevolg het verdwijnen van deze teelten in België. 7. Risico-evaluatie van NNI s gebruikt in België In België maakt men gebruik van de PRIBEL-indicator Pesticide Risk Indicator for BELgium om het risico van gewasbeschermingsmiddelen op mens en milieu te evalueren. Deze indicator wordt gebruikt in het Federale Reductieprogramma PRPB. In Vlaanderen hanteert men de POCER-indicator Pesticide OCcupational and Environmental Risk in het Zonder is Gezonder -programma en in de MIRA-rapporten van VMM. 10 / 15

11 Beide indicatoren tonen aan dat het risico van gewasbeschermingsmiddelen in de loop van de jaren 2000 sterk gedaald was ten opzichte van begin jaren 1990 voor mens en milieu, behalve voor bijen. Het MIRA-achtergronddocument 9 van 2011 (cijfers voor ) toont een lichte theoretische stijging van het risico voor bijen rond de periode , dan terug een daling en opnieuw een gestage lichte stijging vanaf Dezelfde trend is waar te nemen in het PRIBEL-rapport van 2008 (cijfers voor ) 10. Ook daar is er een daling van het risico in 1996 voor alle compartimenten behalve voor bijen. In 2001 is het risico voor bijen wel opnieuw gedaald maar het is nog steeds hoger dan in het referentiejaar Beide grafieken zijn berekend op basis van andere startwaarden en licht verschillende randvoorwaarden 11, waardoor deze niet 1 op 1 te vergelijken zijn. Toch is dezelfde trend merkbaar in het berekende risico voor bijen. Figuur 3 : Risico voor de 12 compartimenten van de POCER-indicator op basis van het voortschrijdend gemiddelde (Vlaanderen, ) (bron: Prof. P. Spanoghe, UGent in opdracht van VMM, gepubliceerd in MIRAachtergronddocument bestrijdingsmiddelen 2011) 9 MIRA-achtergronddocument bestrijdingsmiddelen (B. Peeters et al, 2011) 10 Definition of the PRIBEL values of 1991 and 1996 (W. Steurbaut en S. Vergucht, 2008) 11 POCER voor MIRA: voor alle teelten in Vlaanderen; PRIBEL voor FOD: voor de 5 grote teelten in België 11 / 15

12 Figuur 4 : Risico voor de 7 compartimenten van de PRIBEL-indicator (België, ) (bron: Prof. W. Steurbaut en S. Vergucht, UGent in opdracht van FOD Volksgezondheid, 2008) Nu blijkt het theoretische risico van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen overschat te zijn. De reden hiervoor is dat de verkoopscijfers van de 3 beschouwde NNI s uit het EFSA-rapport (imidacloprid, thiamethoxam en clothianidin) geen rekening houden met export van behandelde zaaizaden. Hierdoor zijn deze verkoopscijfers overschat. En het zijn deze cijfers die aangewend worden in de indicatorenberekeningen, wat bijgevolg resulteert in een overschatting van het theoretische risico. Zaaizaden worden vaak door Belgische zaadfirma s behandeld met gewasbeschermingsmiddelen (deze middelen worden dus in België verkocht en de cijfers komen in de nationale statistieken terecht), maar daarna geëxporteerd naar het buitenland en daar ingezaaid op het land. Een voorbeeld hiervan is SES VanderHave, een wereldspeler in bietenzaden, die deze in Tienen behandelt met NNI s en vervolgens uitvoert naar het buitenland. De Belgische bijen worden niet blootgesteld aan deze gewasbeschermingsmiddelen. Het is dus niet correct om deze hoeveelheden mee te nemen in de PRIBEL- en POCER-berekeningen. Phytofar vroeg aan UGent om een correctie te maken voor deze geëxporteerde behandelde zaaizaden. Figuren 5 en 6 geven de resultaten weer. Imidacloprid is sinds 1991 op de markt als zaadbehandelingsmiddel, thiamethoxam sinds 2005 en clothianidin sinds Doordat de werkelijke gebruikscijfers van deze 3 NNI s tussen 2007 en 2011 gemiddeld 44% kleiner waren dan de verkoopscijfers, vertaalt dit zich in een lager risicoprofiel. Tussen 2010 en 2011 zijn de verkoopscijfers zelfs 75% overschat ten opzichte van de gebruikscijfers in België. 12 / 15

13 120 Risico van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen relatief tov Risico berekend met Belgische verkoopscijfers Risico berekend met effectieve gebruikscijfers in België Figuur 5 : Risico van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen relatief tov 1993 (voortschrijdend gemiddelde), op basis van verkoopscijfers en gebruikscijfers, berekend aan de hand van de PRIBEL-methodiek (bron: Prof. P. Spanoghe, UGent, berekening in opdracht van Phytofar) Tabel 2 geeft de relatieve percentages weer van figuur 5. Daaruit blijkt dat, indien de indicator werkt met de werkelijke gebruikscijfers voor de 3 NNI s, het risico voor bijen in % lager ligt dan berekend met de standaard verkoopscijfers. Het theoretische risico voor bijen in 2010 is dus met 34% gedaald ten opzichte van Tabel 2: Risico van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen (voortschrijdend gemiddelde), op basis van verkoopscijfers en gebruikscijfers uitgedrukt in % relatief tov 1993 (bron: Prof. P. Spanoghe, UGent, berekening in opdracht van Phytofar) Jaar Risico berekend met Belgische Risico berekend met effectieve verkoopscijfers gebruikscijfers in België ,03 99, ,10 106, ,41 108, ,64 108, ,83 103, ,84 101, ,35 94, ,67 90, ,49 93, ,84 94, ,55 98,88 13 / 15

14 ,09 104, ,31 110, ,80 102, ,27 86, ,60 66,21 In figuur 6 en tabel 3 zijn de bodemontsmettingsmiddelen niet in beschouwing genomen. Deze middelen hebben een grote theoretische impact op de bij, aangezien ze een lage LD 50 -waarde hebben (intrinsiek vrij toxisch voor bijen) en in grote hoeveelheden gebruikt worden. In de praktijk stelt het acute risico voor bijen zich minder, daar de toepassing van deze middelen aan strenge voorwaarden is onderworpen (vb. afdekken van de toepassing, behandeling van de bodem onder bescherming (serre), toegepast in de winter als er geen bijen uitvliegen, ). Aangezien deze middelen in de POCER-berekening zoals die gebeurt in Vlaanderen (zie figuur 3) worden meegenomen maar dit slechts beperkt het geval is in de PRIBEL-berekening zoals die gebeurt in België (zie figuur 4) bodemontsmettingsmiddelen worden slechts in een klein percentage gebruikt in de vijf grote teelten (aardappelen, bieten, granen, maïs en fruit) die deel uitmaken van PRIBEL- heeft UGent de twee scenario s berekend Risico van gewasbeschermingsmiddelen (zonder bodemontsmettingsmiddelen) voor bijen relatief tov Risico berekend met Belgische verkoopscijfers Risico berekend met effectieve gebruikscijfers in België Figuur 6 : Risico van gewasbeschermingsmiddelen (zonder bodemontsmettingsmiddelen) voor bijen relatief tov 1993 (voortschrijdend gemiddelde), op basis van verkoopscijfers en gebruikscijfers, berekend aan de hand van de PRIBELmethodiek (bron: Prof. P. Spanoghe, UGent, berekening in opdracht van Phytofar) De globale trend blijft dezelfde (een piek in ) gevolgd door een daling en dan opnieuw een stijging vanaf , maar doordat de bodemonstmettingsmiddelen niet in beschouwing zijn genomen volgt de curve veel meer de verkoops- (paarse lijn) en gebruikscijfers (blauwe lijn) van de 14 / 15

15 NNI s. En is bijgevolg een groter verschil in het risicoprofiel te merken: indien de indicator werkt met de werkelijke gebruikscijfers voor de 3 NNI s, ligt het risico voor bijen in % lager dan berekend met de standaard verkoopscijfers. Het theoretische risico voor bijen in 2010 is dus met 23% gedaald ten opzichte van En niet met 62% gestegen zoals de curve op basis van de nietgecorrigeerde verkoopscijfers doet vermoeden. Tabel 3: Risico van gewasbeschermingsmiddelen (zonder bodemontsmettingsmiddelen) voor bijen (voortschrijdend gemiddelde), op basis van verkoopscijfers en gebruikscijfers uitgedrukt in % relatief tov het referentiejaar 1993 (bron: Prof. P. Spanoghe, UGent, berekening in opdracht van Phytofar) Jaar Risico berekend met Belgische Risico berekend met effectieve verkoopscijfers gebruikscijfers in België ,57 105, ,95 107, ,72 121, ,48 126, ,35 121, ,46 117, ,69 111, ,63 96, ,67 85, ,32 73, ,41 86, ,36 100, ,52 108, ,58 92, ,53 69, ,22 76,69 Samengevat kunnen we stellen dat het theoretische risico voor bijen zoals berekend met de in België gangbare indicatoren overschat is. In vergelijking met het referentiejaar 1993 is het ingeschatte risico voor bijen met 34% gedaald (of met 24% als de bodemontsmettingsmiddelen buiten beschouwing worden gelaten). Zonder twijfel een positieve evolutie. Contactpersoon: Sofie Vergucht, svergucht@essenscia.be of / 15