De Tachtigers. En de Nederlandse literatuur in de periode De periode : literatuur en context. 1.

Transcriptie

1 De Tachtigers En de Nederlandse literatuur in de periode De periode : literatuur en context 1.1 Impressionisme Het momentane en het subjectieve Individualisme Sensitivisme: zintuigen, emoties Beelden en (homerische) vergelijkingen Neologismen Ongewone verbindingen Synesthesie 1.2 Naturalisme Ontstaan rond 1870 in Frankrijk Emile Zola ( ) Positivisme Hippolyte Taine: `race, milieu, moment Nadruk op milieu en afkomst De roman als laboratorium Taboes 1.3 Symbolisme Op zoek naar een diepere waarheid Beelden en symbolen Anti-mimetisch Sprookjesachtige en mythische elementen 1.4 Gemeenschapskunst Individualisme - collectivisme Aandacht sociale ongelijkheid Socialisme, marxisme Idealiserend Soms religieus-mystiek taalgebruik 1.5 Fin de siècle Verschillende definities Ca Degeneratie en regeneratie, decadentie en vitalisme Verschillende stromingen

2 2. De Tachtigers en De Nieuwe Gids 2.1 Kloos en Perk : Perks eerste gedichten 1880: Kloos ontmoet Perk in de Kalverstraat 1881: dood Perk 1882: publicatie Perks Gedichten, met een inleiding van Kloos o Programma van de Tachtigers! 2.2 Programma van de Tachtigers Tegen domineepoëzie Anti-moralistisch L art pour l art Individualistisch "van weinigen, voor weinigen" "de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie" (Kloos, naar aanleiding van Verzen van Herman Gorter) "Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten" (eerste regel sonnet Kloos) De dichter als Christusfiguur Impressionistisch Emotie Woordkunst Vorm en inhoud één Het sonnet 2.3 De Nieuwe Gids De Nieuwe Gids ( ) versus De Gids (1837- ) Belangrijkste oprichters: Willem Kloos ( ), Albert Verwey ( ) en Frederik van Eeden ( ) Belangrijke leden: Lodewijk van Deyssel ( ) en Herman Gorter ( ) Affaires en schandaal Gemeenschappelijke afkeer bestaande kunst Maar na een tijdje ruzie verschillende opvattingen over de nieuwe kunst Ethisch versus esthetisch

3 3. Enkele auteurs 3.1 Herman Gorter ( ) Gorter als impressionist Impressionisme zintuiglijk! Taalgebruik: ongrammaticaliteiten, ongewone woorden, vrije syntaxis Vrijere versvormen dan zijn tijdgenoten Bijvoorbeeld: "Zie je ik hou van je" (1890), "Mei" (1889) Gorter als socialist Individu --- collectief Socialistische beweging Gemeenschapskunst Soms: religieus-mystiek taalgebruik 3.2 Lodewijk van Deyssel ( ) Algemeen Criticus, essayist, romanschrijver Bewonderaar Zola Impressionisme (sensitivisme) én naturalisme Later: symbolisme Een liefde (1887) Hoofpersonages: Mathilde en Jozef Ontnuchterende beschrijving van het huwelijk Impressionisme en naturalisme Schandaal Vrij expliciete verwijzingen naar seksualiteit Geen moralistisch commentaar van de verteller 3.3 Frederik van Eeden ( ) Algemeen Internationale bekendheid als psychiater Experiment commune Van de koele meren des doods (1900) Een antwoord op Van Deyssels Een liefde Ethische visie, idealistisch Anti-positivistisch Psychologische roman

4 3.4 Louis Couperus ( ) Algemeen Den Haag Grote productie (ca. 50 citels) Realistisch-naturalistisch Fascinatie voor het noodlot De schoonheid van het verval Psychologie De Oudheid Nederlands-Indië Eline Vere (1889) Eerst als feuilleton in een Haagse krant Naturalistisch Fascinatie noodlot Psychologie Eline sterft aan overdosis morfine Paul van Ostaijen En de historische avant-garde 0. Avant-garde en modernisme 0.1 De historische avant-garde Algemeen Afzetten tegen traditie De historische avant-garde: ca Context: technologische ontwikkelingen, steeds meer industrialisering, invloed filosofen als Nietzsche, de Eerste Wereldoorlog ( ), etc Futurisme Manifesten van Marinetti uit 1909 en 1912 Verheerlijking producten nieuwe technologie Lawaai en beweging! Kubisme Expressionisme Anti-realistisch Emoties en ideeën oproepen

5 Verbondenheid mens universum Dynamiek Thematiek: de grote stad Vrije vers (geen rijm, metrum, etc.) Isoleren woorden, geen volzinnen Dadaïsme 1916: oprichting Cabaret Voltaire door Tristan Tzara, Hugo Ball en Richard Hülsenbeck Zürich, Berlijn, Anti-karakter Nihilisme tabula rasa 0.2 Modernisme Terminologie problematisch Schrijvers als James Joyce, Virginia Woolf, T.S. Eliot, Marcel Proust, André Gide, Thomas Mann en Robert Musil 1. PvO tot heden 1.1 PvO van toen tot nu Grote bekendheid: o.m. adaptaties Canonisering 1.2 PvO in de literatuur Grote invloed Expliciete verwijzingen Intertekstualiteit 2. PvO s leven 2.1 PvO s levensloop Dandy Antwerpen Berlijn Antwerpen, Brussel, 2.2 PvO als activist Antwerpen WOI Activisme

6 2.3 PvO in Berlijn Politiek: communisme,... Kunst: expressionisme, dadaïsme, PvO en poëtica 3.1 PvO en poëtica Korte periode literair actief, veel verschillende ontwikkelingen Ook actief als essayist Theoreticus van het modernisme 3.2 PvO en expressionisme Humanitair expressionisme Engagement Collectiviteit, gemeenschap Kunstenaar zet zich actief in in de samenleving Maatschappelijke en ethische gerichtheid Reactie WOI ; internationaal, pacifistisch Organisch expressionisme Term PvO Autonomie Zuivere lyriek Los van de persoon van de auteur Muzikale poëzie Poésie pure Lyrisme à thème Ontindividualisering Niet de dichter is gewichtig, wel het gedicht. Het Ik blijft het hoogste goed, doch niet het Ik van de dichter, maar wel het Ik van het gedicht. Poëzie = woordkunst Poëzie is niet: gedachte, geest, fraaie zinnen, is noch doctoraal, noch dada. Ze is eenvoudig een in het metafysische geankerd spel met woorden. 4. PvO en poëzie 4.1 Music-hall (1916) Nog deels in de traditie van het fin de siècle PvO als dandy; poëzie met dandyeske trekjes Lyrische ik-figuur: poseur Verscheurd door innerlijke tegenstellingen

7 Vreugde en geluk, droefheid en wanhoop Deels ook al in de moderniteit Nieuw: thema van de stad Music hall als beeld voor het chaotische stadsleven Collectiviteit (cf. humanitair expressionisme) unanimisme Voorbeeld: fragmenten uit de cyclus "Music-hall" in de bundel Music-hall 4.2 Het sienjaal (1918) Typevoorbeeld van humanitair expressionisme! Collectiviteit! Brede verzen, lange zinnen Associatief Boodschapperig Voorbeeld: fragmenten uit "Vincent van Gogh 1" en "James Ensor" 4.3 De feesten van angst en pijn Privé-werk Geschreven rond Berlijn! Later als facsimile uitgegeven Kleuren Bijzondere ordening woorden Existentiële crisis Breuk met humanitair expressionisme Tabula rasa Zoektocht naar een nieuw begin, ook als dichter Voorbeeld: "Vers 6" 4.4 Bezette stad (1921) Invloed dadaïsme o Collagetechnieken o Readymades (bijv.: reclameteksten, kinderliedjes, etc.) o Spot met bourgeoisie Klanknabootsingen Voorbeeld: "Boem paukeslag" (eerste twee woorden van een bekend fragment uit Bezette stad) 4.5 Nagelaten gedichten Onder de titel Het eerste boek van Schmoll wilde PvO een bundel samenstellen Bevat de bekendste gedichten van PvO

8 Muziek! Zuivere klankpoëzie Cf. Organisch expressionisme! Lyrisme à thème Voorbeeld: "Marc groet s morgens de dingen" en "Melopee" 5. PvO en proza 5.1 PvO en Kafka PvO vertaalde Kafka Gelijkenissen tussen proza Pvo en Kafka 5.2 PvO en grotesken Grondlegger grotesken Martinus Nijhoff En het modernisme 1. Modernisme 1.1 Algemeen Problematische term Periode ca Context: WO I, snelle technologische, industriële maar ook intellectuele ontwikkelingen (bijv.: Nietzsche, Freud, ) Wegvallen zekerheden Onttovering van de wereld 1.2 Modernistisch proza Twijfel, scepsis en reserve o Individu - wereld o Taal werkelijkheid Literatuur geen spiegel van de realiteit Subjectieve beleving van de werkelijkheid o Het innerlijke leven van personages o Stream of consciousness-techniek Twijfelende personages Werkelijkheid onbegrijpelijk, chaotisch --- zoeken naar zin en eenheid 1.3 Modernistische poëzie Twijfel, scepsis en reserve o Individu - wereld

9 o Taal werkelijkheid Literatuur geen spiegel van de realiteit Tegen belijdenislyriek: geen directe expressie van persoonlijke emoties De dichter als ijskonijn Kunstwerk = autonoom 2. Nijhoff versus Van Ostaijen 2.1 Nijhoff versus Van Ostaijen Verschillen: Levensloop Nederland versus Vlaanderen Poëtische productie Toch: Vergelijkbare poëticale opvattingen Modernistische levensvisie 2.2 Nijhoffs poëtica Kunst is geen spiegel van het leven maar zelf een organisch leven Het gedicht als perzisch tapijtje Een gedicht moet een ding zijn, gecomprimeerd, direct, hard, objectief, exact, afgekoeld, on-emotioneel of onbersoonlijk 3. Nijhoffs poëzie 3.1 Algemeen Vorm: Klassieke versvorm en syntax traditioneel Groeiende voorkeur voor het gewone woord (parlando) Inhoud: Vernieuwend Meerduidigheid o "Zo zag iedereen wat / De één dit, de ander dat." (uit: "Het uur u") 3.2 Voorbeelden "De wolken" uit de bundel Vormen (1924) "Awater" uit de bundel Nieuwe gedichten (1934) o "Lees maar, er staat niet wat er staat" 4. Vorm of vent Vorm: poëzie is autonoom, een perzisch tapijtje Vent: de persoonlijkheid van de dichter is belangrijk en moet naar voren komen in een gedicht

10 Nescio en Willem Elsschot En de Nieuwe Zakelijkheid 1. Nescio = Elsschot 1.1. Algemeen Pseudoniemen o Nescio = J.H.F. Grönloh ( ) o Willem Elsschot = A.J. de Ridder ( ) Receptie o Hun werk werd als afwijkend waargenomen o Ze kregen eerst heel weinig aandacht o Ze hielden zich afzijdig van het literaire leven Biografie o Allebei zakenmannen Thematiek o tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren o Desillusie Humor 1.2. Nieuwe zakelijkheid Neue Sachlichkeit ( ) in de beeldende kunst Context: interbellum (allerlei (technologische) veranderingen) Reactie op expressionisme Emotieloze weergave van alledaagse onderwerpen Voorkeur voor eenvoud Nescio en Elsschot als vertegenwoordigers van de literaire Nieuwe Zakelijkheid? Stijl: nuchter, zakelijk, precies, duidelijk, korte zinnen Vertelperspectief: objectief en nuchter (sentimentaliteit wordt vermeden) Visie: getuigt van een scherp inzicht in de mens en de hem omringende werkelijkheid Thematiek: o.m. zakenwereld (vooral Elsschot) 2. Nescio vs. Elsschot 2.1 Nescio Bekende openingszinnen Behalve den man die de Sarphatistraat de mooiste straat van Europa vond, heb ik nooit een wonderlijker kerel gekend dan de uitvreter. (De uitvreter (1911)) Jongens waren we, maar aardige jongens. (Titaantjes (1915)) Spelling en stijl Spelling geïnspireerd op Kollewijn, nog fonetischer Parlando-stijl Diminutief

11 2.1.3 Thematiek De natuur Desillusie en nostalgie Bekendste werken Opmerking: heel klein oeuvre! De uitvreter (1911) Titaantjes (1915) Dichtertje (1918) 2.2 Elsschot Bekenste werken Villa des roses (1913) debuut Lijmen (1924), later met vervolg: Lijmen/Het been (1938) Kaas (1933) Algemeen Boorman vs: Laarmans Zakenwereld Nuchtere stijl Louis Paul Boon En de literatuur tijdens en na de Tweede Wereldoorlog 1. (Literaire) ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig 1.1 De Tweede Wereldoorlog Literatuur tijdens WOII NL: de Kultuurkamer Verzetsliteratuur o Bijv. Jan Campert, Het lied der achttien doden (geschreven in 1941) WOII in de literatuur Kroniekachtige verslagen en dagboeken, o.a.: Louis Paul Boon, Mijn kleine oorlog (1946) Marga Minco, Het bittere kruid (1957) Anne Frank, Het achterhuis (1946) Romans die reflecteren over WOII, o.a.: W.F. Hermans, De donkere kamer van Damokles (1958) Harry Mulisch, De aanslag (1982) Hugo Claus, Het verdriet van België (1983)

12 1.2 De Koude oorlog De kapitalistische Verenigde Staten + Europese bondgenoten versus de communistische Sovjet- Unie + satellietstaten Dreiging Voorbeeld: fragment uit Mijn kleine oorlog (1946) 1.3 Dekolonisatie NEDERLAND Nederlands-Indië / Indonesië 1942: Japanse bezetting 1945: Sukarno roept onafhankelijkheid uit : politionele acties 1949: onafhankelijkheid erkend In de literatuur Bijvoorbeeld: Hella Haasse, Oeroeg (1948) BELGIË 1954: Suriname en Nederlandse Antillen (in theorie) gelijkwaardige partners in het Koninkrijk der Nederlanden 1975: Suriname onafhankelijk 1961: Belgisch Kongo onafhankelijk In de literatuur bijv. Jef Geeraerts (1930) 1.4 De naoorlogse maatschappij Wederopbouw Geen grote vernieuwing Verzuiling Waarden als huiselijkheid, het gezin, burgerlijkheid Ontwikkeling jongerencultuur 2. Het tijdschrift Tijd en mens Tijd en mens ( ) Essayist en criticus Jan Walravens ( ) Onder meer Hugo Claus en Louis Paul Boon werkten mee aan het tijdschrift De Vlaamse Vijftigers Tegen neo-classicisme Invloed historische avant-garde (Paul van Ostaijen!) Invloed existentialisme

13 3. Louis Paul Boon receptie 3.1 Biografie Aalst Schilder Anarchistisch-communist => individualistisch-socialist Reputatie als viezentist o Bijvoorbeeld: Mieke Maaike's obscene jeugd (1972) 3.2 Receptie Aanvankelijk weinig waardering Later ook in Vlaanderen waardering o Bijvoorbeeld: Pieter Daens (1971) Ook internationale waardering 4. Louis Paul Boon werk 4.1 Bekende romans Mijn kleine oorlog (1946) De Kapellekensbaan (1953) en Zomer te Ter-Muren (1956) 4.2 Mijn kleine oorlog (1946) Vooraf WO II in België: 10 mei oktober 1944 Stukjes van Boon over WOII in Vlaams weekblad In 1947 aangepast + gebundeld => het boek Mijn kleine oorlog Van anarchistisch-communist naar individualistisch socialist Eerste druk, 1947 Laatste zin: SCHOP DE MENSCHEN TOT ZIJ EEN GEWETEN KRIJGEN Tweede druk, 1960 Aanpassingen aan Nederlandse taalnorm En aan algemene fatsoensnorm Enkele structurele/inhoudelijke veranderingen Laatste zin: WAT HEEFT HET ALLES VOOR ZIN? 4.3 De Kapellekensbaan (1953) Romanvernieuwing het is een plas, een zee, een chaos

14 Raamvertelling [een verhaal wordt opgenomen in een groter geheel] o Het verhaal van ondineke o In 1800-en-zoveel o Cursief gedrukt Traditionele verhaalopbouw o Wordt verteld door schrijver boontje + allerlei commentaren en verhalen van andere personages o In het heden o Ondergraven traditionele romanstructuur Lucebert En de Vijftigers 1. Inleiding: de gecanoniseerde vernieuwer Lucebert = Lubertus Swaanswijk ( ) Dichter, tekenaar, schilder Baanbrekend (= vernieuwend), buitenstaander Maar toch: snel geaccepteerd, gecanoniseerd Veel bekende gedichten en dichtregels (bijv: alles van waarde is weerloos) 2. De Keizer van de Vijftigers Uitreiking literaire prijs, Lucebert verkleed als keizer Vgl. Historische avant-garde 3. De Vijftigers 3.1 De bekendste Vijftigers Remco Campert (1929) Gerrit Kouwenaar (1923) Lucebert ( ) Bert Schierbeek ( ) Simon Vinkenoog ( ) Hugo Claus ( ) 3.2 Context Context na WOII De truttige jaren vijftig (versus de Vijtigers) Invloed buitenlandse schrijvers en kunstenaars Invloed andere media: film, muziek (jazz), etc. 3.3 Twee belangrijke werken Het tijdschrift van de Vijftigers: Braak ( ) De bloemlezing Atonaal (1951), samengesteld en ingeleid door Vinkenoog

15 3.4 Kenmerken van de poëzie van de Vijftigers Atonale poëzie / experimentele poëzie (experiment én experience!) Tegen de traditie ( er is een lyriek die wij afschaffen ) Vormexperimenten o vrije vers o weglaten van interpunctie o fonetische spelling o neologismen o frequente homoniemen o alliteratie o assonantie Inhoudelijke experimenten o Meerduidige metafoor o Polysemie o vereniging van (schijnbaar) onverenigbare elementen o Soms ook maatschappijkritiek 4. Cobra Ontstaan in 1948 Kunstenaars als Asger Jorn, Karel Appel en Corneille Verwantschap poëzie Vijftigers de kunstenaarsbeweging Cobra o Aanlsuiting bij historische avant-garde o Experiment + experience o Spontaneïteit o Anti-rationeel 5. Enkele poëticale gedichten van Lucebert "sonnet" (uit: apocrief/de analphabetische naam (1952)) Het gedicht met de beginregel "ik tracht op poëtische wijze" (uit: apocrief/de analphabetische naam (1952)) "poëzie is kinderspel" (uit: val voor vliegengod (1959)) 6. Enkele andere gedichten van Lucebert "herfst" Het gedicht met de beginregel "ik draai een kleine revolutie af" (uit: apocrief/de analphabetische naam (1952)) "visser van ma yuan" (uit: van de afgrond en de luchtmens (1953))

16 Gerard Reve En ontluisterend proza na WOII 1. De avonden (1947) 1.1 Inleiding De Grote Drie Gerard Reve ( ) Willem Frederik Hermans ( ) Harry Mulisch (1927) Pseudoniemen Simon van het Reve Gerard Kornelis van het Reve Gerard Reve Twee adaptaties Film (Rudolf van den Berg, 1989) Beeldverhaal (Dick Matena, ) met integrale tekst 1.2 Kenmerken Tijd: de tien laatste dagen (eigenlijk vooral avonden) van 1946 Hoofdpersonage: de drieëntwintigjarige Frits van Egters Plot: geen echte intrige Verveling en beklemming Gebrek aan (intellectuele) ambitie Scherpe observatie en objectivering ontluistering Grote aandacht voor lelijkheid en verval 1.3 Receptie Na publicatie: een hype in literaire kringen Pas in 1962, bij de paperbackuitgave: populariteit bij een groter publiek Wordt nu beschouwd als een klassieker Dé roman van een verloren generatie Ook geschokte critici (wegens gebrek aan idealen, ambitie,...) Later meer de nadruk op humor, verborgen seksuele verlangens, etc.

17 2. Ontluisterende romans in de naoorlogse literatuur 2.1 Kenmerken Meer een Nederlands dan een Vlaams fenomeen Reflectie op de condition humaine Somber en negatief wereldbeeld Verwantschap existentialisme Angst en wanhoop, leegte en walging Afwezigheid idealen, grote gevoelens Hoop en geloof ontmaskerd als illusies Onintellectueel: geen politieke, wetenschappelijke of artistieke ambities Grote interesse voor lichamelijkheid De jonge Reve W.F. Hermans Anna Blaman 2.2 Een ander voorbeeld: Eenzaam avontuur (1948) van Anna Blaman Schandaalreputatie boek en schrijfster Ontluistering Verwantschap existentialisme 3. (Literaire) ontwikkeling Reve 3.1 Cultfiguur Bewonderd en verguisd Provocatie en ironie Media (televisie!) Homoseksualiteit Toetreding tot de Katholieke Kerk Beschuldigd van blasfemie, racisme, Werk Eerste romans somber Later o.a. brievenbundels (homo)seksualiteit en religie Ironie en ernst Werkelijkheid en verbeelding 3.3 Het Ezelproces In 1963 al commotie rond de brievenbundel Op weg naar het einde 1966: het Ezelsproces, aangeklaagd wegens o.a. blasfemistische passage in Nader tot U (1966) Reve houdt eenpleidooi voor de vrijheid van geloofsbeleving Uiteindelijk wint Reve het proces! (=> veranderd tijdsklimaat!)

18 Willem Frederik Hermans En ontluisterend proza na WOII (II) 1. Het sadistisch universum van WFH 1.1 Inleiding W.F. Hermans / Willem Frederik Hermans ( ) Prozaïst en essayist Tevens wetenschapper Polemist (o.a. kritische houding t.o.v. Nederland) 1.2 Het sadistische universum: het wereldbeeld van WFH Werkelijkheid = chaos Waarheid bestaat niet Idealen, geloof, etc.: illusies (ontmaskering, ontluistering) Onkenbaarheid van de werkelijkheid Onkenbaarheid van de andere Iedereen schept zijn eigen werkelijkheid 1.3 Verwantschap met het existentialisme? Sartre, o.a. La Nausée (1938) walging o L'enfer, c'est les autres. ("De hel, dat zijn de anderen") (Sartre, Huis-clos) o "Jamais nous n'avons été aussi libres que sous l'occupation allemande." ("Nooit zijn we vrijer geweest dan onder de Duitse bezetting") (Sartre, Situations, III) Albert Camus, o.a. Le Mythe de Sisyphe (1942) de absurditeit van het bestaan Maar de ehtische grondslag ontbreekt bij WFH Geen noties als vrijheid en verantwoordelijkheid 1.4 Andere kenmerken van W.F. Hermans proza Werkelijkheid chaotisch maar roman een constructie waar alles samenhangt met alles Hoofdpersonage: vaak anti-held, op zoek naar onvindbare waarheid Stijl: heldere taal, vrij veel details, filmisch 2. WFH, polemiek en censuur 2.1 Context: de verzuilde maatschappij Na WOII: vooroorlogse situatie verzuiling blijft bestaan in NL Bijv.: protestants-christelijke, rooms-katholieke en socialistische zuil Pas in de (late) jaren zestig komt er verandering WFH kritisch versus geloof, idealen,..

19 2.2 WFH en de IDIL Rooms-Katholieke Informatiedienst Inzake Lectuur ( ) Verbood Conserve (1947) en de De tranen der acacia s (1949) 2.3 Proces rond Ik heb altijd gelijk (1951) Voorpublicatie eerste hoofdstuk in Podium in 1951 Proces in 1952 Vervolging wegens belediging van katholieken Hermans wint 3. De donkere kamer van Damokles (1958) 3.1 Karakterisering roman Kenmerken van thriller Anti-held Osewoudt (minderwaardigheidscomplex) Schuld en onschuld, realiteit en fantasie: geen duidelijke grenzen o Bestaat Dorbeck, de dubbelganger van Osewoudt, of niet? o Is Osewoudt verzetsheld of collaborateur? Vertelperspectief: personaal Stijl: helder, veel directe rede 3.2 Receptie Bewondering en afwijzing op morele gronden door sommige critici Klassieker Internationaal: zie bijv. recensie Milan Kundera 3.3 De filmadaptatie Als twee druppels water (1963), Fons Rademakers Aanvankelijk samenwerking met WFH Harry Mulisch En literatuur over WOII 1. Literatuur over de Tweede Wereldoorlog 1.1 Ethische versus esthetische normen Nach Auschwitz ein Gedicht zu schreiben ist barbarisch (Theodor Adorno) Ethische versus esthetische normen Voorbeeld: Het achterhuis (1946) van Anne Frank en Het bittere kruid (1956) van Marga Minco: populariteit versus canonisering in literatuurgeschiedenissen

20 1.2 Literatuur direct na de Bevrijding Egodocumenten (dagboeken, memoires, kronieken) en getuigenisliteratuur Romans over WOII met een idealistische boodschap en onproblematische visie op goed en kwaad 1.3 Literatuur over WOII na ca Romans met een meer kritische visie, problematisering goed en kwaad, schuld en onschuld Algemeen menselijk drama met WOII als achtergrond Absorbering van WOII in de Literatuur o.a. Hermans, Reve, Mulisch, Boon en Claus 2. Literaire ontwikkeling van Mulisch 2.1 Mulisch en WOII ik bèn de Tweede Wereldoorlog Mulisch vader collaborateur, zijn moeder joods WOII speelt een belangrijke rol in zijn oeuvre WOII als aanleiding om zijn visie op de werkelijkheid, schuld en onschuld en goed en kwaad uit te drukken 2.2 Het oeuvre van Mulisch Eén van Nederlands bekendste schrijvers Ook internationaal Getranformeerde realiteit Mythologie en filosofie 2.3 Het stenen bruidsbed (1959) Liefde en oorlog Realistische en mythische laag 2.4 De zaak (1962) De jaren 60: Mulisch stapt af van fictie en schrijft reportages en documentaires Bijv. over Provo en de revolutie in Cuba De zaak (1962): over het proces-eichmann 2.5 Twee vrouwen (1975) De jaren 70: opnieuw fictie Verhaal lesbische relatie + mythische elementen

21 2.6 De aanslag (1982) Eén van de best verkochte boeken uit de NL literatuur na WOII De vraag naar schuld en verantwoordelijkheid centraal Heldere taal, strakke chronologische compositie Achtergrond: grote historische gebeurtenissen o 1952: oorlog in Korea ( ) o 1956: de Russische inval in Hongarije o 1966: Provo / Vietnam o 1981: massale anti-kernwapendemonstratie in Amsterdam WOII --- oorlog en geweld in het algemeen 2.7 De ontdekking van de hemel (1992)