Kunstmusea Antwerpen. Beleidsnota KM2007-A4.indd 1 18/01/ :44:18

Transcriptie

1 Kunstmusea Antwerpen Beleidsnota KM2007-A4.indd 1 18/01/ :44:18

2 Colofon Coördinatie en redactie: Steven Thielemans en Susanne Buts Directeur Kunstmusea Hans Nieuwdorp Inhoudelijke werkgroep Hans Nieuwdorp, Lisbeth Wouters, Ben Van Beneden, Marc Vandenven, Clara Vanderhenst, Nele Vervoort, Rita Van Dooren, Henk Vanstappen, Clement Caremans, Iris Kockelbergh, Dirk Aerts en Susanne Buts Met dank aan Clement Caremans, Iris Kockelbergh, Elsje Janssen, Henk Vanstappen, Erna Croenen, Myrjam Wagemans en Guy Colman Tekstredactie Patrick de Rynck Vormgeving AnnOp de Beeck Druk Print it, Herentals KM2007-A4.indd 2 18/01/ :44:18

3 inhoudsopgave Deel I > Inleiding 9 Deel I > Procesbeschrijving beleidsplanning 11 Deel I > Strategische cyclus stad Antwerpen 13 Deel II > Interne analyse Korte historiek van de musea en van de museumcollecties Beschrijving van de huidige werking 22 A. Bewaren 22 B. Registreren 23 C. Verwerven 23 D. Onderzoeken 24 E. Publiek 24 a. Aanbod en publiekswerking 24 b. Marketing en communicatie Beschrijving van de huidige organisatie Beschrijving van de huidige middelen 26 A. Personeel 26 B. Financiële middelen 28 C. Infrastructuur Evaluatie van het vorige beleidsplan 30 Deel II > Externe analyse De belanghebbenden Omgevingsanalyse 34 Deel II > Resultaten van de SWOT Verwerven Bewaren Onderzoeken Publiekswerking Communicatie Samenwerkingsverband: organisatie en infrastructuur 37 Deel III > Missie en visie Missie Visie 41 3 KM2007-A4.indd 3 18/01/ :44:18

4 DEEL IV > Strategisch plan Prioriteiten/beleidskeuzes op basis van SWOT 47 A. KANSEN: versterken voorsprong 47 B. Te verdedigen STERKTES 48 C. Om te buigen ZWAKTES 48 D. Crisispunten: te beperken SCHADE Strategische doelstellingen 50 A. SD CS 07: Zorg dragen voor de collectie Antwerpen 50 (in stedelijke erfgoedinstellingen en daarbuiten) B. SD CS 06: Toegankelijk maken van musea en monumenten voor 52 een groot en divers publiek (bewoners en bezoekers) 3. Operationele doelstellingen 53 A. SD CS 07: Zorg dragen voor de collectie Antwerpen 53 (in stedelijke erfgoedinstellingen en daarbuiten) B. SD CS 06: Toegankelijk maken van musea en monumenten voor 59 een groot en divers publiek (bewoners en bezoekers) Deel IV > Verwachte effecten en resultaatsindicatoren 65 Deel V > Meerjarenplanning CS/MBE: projecten in operationele planning CS/MBE/KM: projecten in operationele planning CS/MBE/KM: projecten Financiële middelen voor werking MBE in 2008 met terugblik (per instelling) Financiële middelen voor werking MBE (per doelstelling) 84 - gewone begroting stad 6. Financiële middelen voor werking MBE (per doelstelling) 88 - buitengewone begroting stad 7. Personele middelen ( ) 92 Deel VI > Opvolging Stad Antwerpen: van strategische cyclus tot project Vlaamse Gemeenschap: actieplannen, jaarverslagen en 99 geactualiseerde beleidsnota s KM2007-A4.indd 4 18/01/ :44:18

5 WOORD VOORAF Voor u ligt de beleidsnota van de Kunstmusea (KM) waarmee het zijn erkenning op landelijk niveau in het kader van het Erfgoeddecreet van de Vlaamse Gemeenschap wenst te verlengen. Dit plan vormt het resultaat van een zorgvuldig gepland proces waarvoor de staf van het museum en de verantwoordelijken van de coördinerende diensten van Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen hebben samengewerkt. Graag wil ik u in dit woord vooraf op twee bijzonderheden van dit plan wijzen: 1. KM maakt deel uit van de afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen (MBE). Deze afdeling werkt onder één directie met drie coördinerende diensten (Stafdienst, Collectiebeleid CBB en Publieksbeleid PB) één museum- en erfgoedbeleid voor de stad Antwerpen uit, waarbij iedere instelling een specifieke missie en rol krijgt toebedeeld. De werkingsmiddelen van MBE worden beheerd door de vzw Musea en Erfgoed Antwerpen. Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed (MBE) omvat de volgende onderdelen: Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed (directie en stafdienst) MBE - Publieksbeleid (aanbod en publiekswerking, marketing en communicatie) PB - Collectiebeleid (bewaren, registreren, verwerven, onderzoeken) CBB Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet MPM/PK Kunstmusea (Museum Mayer van den Bergh / collectie Smidt van Gelder, Rubenshuis en Rubenianum) MMB, RH en R Etnografisch Museum EM, dat zal worden opgenomen in het MAS Middelheimmuseum MID + werking beeldende kunst buiten MID: Hessenhuis (HH), Beeld in de stad (BIDS) en Kunst in de openbare ruimte (KOR) Letterenhuis LH + werking letteren buiten LH: Boekenstad Museum aan de Stroom (inclusief Nationaal Scheepvaartmuseum en Volkskundemuseum) MAS (NSM-VM) + werking erfgoed buiten MAS, i.h.b. districten: Erfgoedcel Vleeshuis VH, als onderdeel van de ruime MAS-groep Red Star Line RSL, als project verwant aan het MAS Stadsbibliotheek SBI Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed werkt met een gecoördineerd beleid om haar erfgoedfuncties te realiseren en de doelstellingen van de strategische cyclus van de stad Antwerpen te verwezenlijken (zie hieronder). Naast de meer zakelijke aspecten (financiën, personeel, patrimonium e.d.) worden ook de diverse museumfuncties op niveau van MBE opgevolgd: bewaren: grotendeels gecentraliseerd bij CBB; prioriteiten voor uitgaven in de instellingen worden in gezamenlijk overleg tussen die instellingen en CBB bepaald; verhuisoperatie MAScollecties gecentraliseerd bij CBB registreren: inhaaloperatie gecentraliseerd bij CBB verwerven: binnen de strategische cyclus worden in gezamenlijk overleg tussen de instellingen en CBB collectieplannen opgesteld; 5 KM2007-A4.indd 5 18/01/ :44:19

6 aankopen worden aan de Raad van Bestuur van de vzw Musea en Erfgoed Antwerpen voorgelegd na advies van CBB en PB onderzoeken: binnen de strategische cyclus worden in gezamenlijk overleg tussen de instellingen en CBB onderzoeksplannen opgesteld aanbod en publiekswerking: binnen de strategische cyclus en de meerjarenplanning van de vzw Musea en Erfgoed Antwerpen worden in gezamenlijk overleg tussen de instellingen en PB prioriteiten bepaald; tentoonstellingen worden in de meerjarenplanning van de vzw opgenomen marketing en communicatie: gecentraliseerd bij PB; marketing- en communicatieplannen voor tentoonstellingen worden door PB in overleg met de instellingen bepaald 2. De afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed maakt deel uit van de stad Antwerpen. De stad Antwerpen heeft voor de realisatie van haar beleid een specifieke methodologie bepaald, die van de strategische cyclus. Alle afdelingen en alle onderdelen daarvan, dus ook de musea, dienen hun doelstellingen en werkwijze daarin te passen. Ook het nieuwe cultuurbeleidsplan van de stad Antwerpen volgt de strategische cyclus. Bijgevolg werden de diverse museumfuncties ondergebracht in strategische, nagestreefde en operationele doelstellingen (zie hieronder). Andere gevolgen zijn dat de werkingsmiddelen per doelstelling voor heel MBE (niet per instelling) van werden vastgelegd, maar ook dat een operationeel plan slechts om de twee jaar (nu voor ) wordt opgesteld en goedgekeurd. Resultaat is dat in de meerjarenplanning van deze beleidsnota slechts de projecten van (en het al dan niet participeren van een bepaalde instellingen daarin) in detail kunnen worden opgenomen, omdat (met uitzondering van de infrastructuurprojecten die voor de periode werden vastgelegd) die van eind 2009 worden vastgelegd. Om een concretere meerjarenplanning op het vlak van werkingsmiddelen te bekomen, zal de vzw Musea en Erfgoed Antwerpen in de eerste helft van 2008 wel een financiële meerjarenplanning opstellen. Deze planning zal aan het actieplan 2009 worden toegevoegd en een globaal idee van de werkingsmiddelen per instelling, per doelstelling en per museumfunctie kunnen bieden. Steven Thielemans Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen Vzw Musea en Erfgoed Antwerpen KM2007-A4.indd 6 18/01/ :44:19

7 DEEL I KM2007-A4.indd 7 18/01/ :44:19

8 KM2007-A4.indd 8 18/01/ :44:19

9 Deel I > Inleiding Binnen de Musea stad Antwerpen nemen de Kunstmusea Museum Mayer van den Bergh, Rubenshuis en Collectie Smidt van Gelder een bijzondere plaats in. Ze hebben een eigen ontstaansgeschiedenis en profiel, en specifieke zwaartepunten. De thematische band tussen de drie wordt gevormd door de collecties oude kunst. De verzamelingen beeldende kunst omvatten schilder-, teken-, prent- en beeldhouwkunst en hebben betrekking op de westerse kunst vanaf de middeleeuwen tot het begin van de 20ste eeuw. De Nederlandse en Vlaamse schilderkunst neemt een belangrijke plaats in. In de collecties toegepaste kunst bevinden zich meubelen en objecten van keramiek, metaal en textiel. Het Museum Mayer van den Bergh en het Rubenshuis zijn gehuisvest in een historisch pand dat als monument is beschermd. Bij het Rubenshuis behoort het Rubenianum, een kennis- en documentatiecentrum voor de studie van de Vlaamse kunst van de 16de en 17de eeuw. Dit brede perspectief naar tijd, herkomst en genres van de collecties maakt de Kunstmusea Antwerpen uniek in het Vlaamse museumlandschap. Kunst van hoge kwaliteit uit de verschillende Europese landen en de vertegenwoordiging van nagenoeg alle genres uit de (ook decoratieve) kunst stellen hen in staat een overzicht te brengen dat beantwoordt aan ambitieuze omtreklijnen, die men elders in Vlaanderen niet aantreft. De Vlaamse kunst kan daardoor in een context worden gepresenteerd die het eigen karakter ervan tot uiting brengt. Tegelijk kan de traditioneel overwegende rol van de schilderkunst er in een culturele samenhang worden bekeken, met andere kunsten en kunstnijverheden als natuurlijke tegenspelers. Ook de omgeving van de historische monumenten waarin de collecties worden tentoongesteld, heeft hierin een wezenlijk aandeel. Al deze eigenschappen maken ook het fundamenteel onderscheid uit met het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten, dat zich voornamelijk op schilderkunst toelegt. Het brede perspectief van Kunstmusea Antwerpen treft men slechts aan in grote, buitenlandse musea. Vanzelfsprekend is er in vergelijking met deze spelers een schaalverschil dat elke verdere vergelijking verbiedt. Maar de kwantitatieve beperking in de Kunstmusea Antwerpen bevordert de toegankelijkheid, terwijl er van een kwalitatieve beperking geen sprake is. Het hoge niveau van de collecties én van de expertise heeft van oudsher geleid tot een erkenning op internationale schaal. Dankzij deze kwaliteit van de collecties en de opgebouwde ervaring en documentatie worden de Kunstmusea aangezocht door de belangrijkste musea en onderzoekscentra in binnen- en buitenland, en worden ze spontaan betrokken in hun netwerken. Voor een stad met een culturele roeping als Antwerpen economisch en cultuurhistorisch wereldcentrum, en plaats waar de kunst van Rubens en zijn tijd zich concentreert is dit een niet te onderschatten gegeven en een onmiskenbaar voordeel. De wetenschappelijke bekendheid leidt immers ook tot bekendheid bij het ruimere publiek. De Kunstmusea willen dan ook maximaal gebruik blijven maken van hun eigenheid en positie. Hans Nieuwdorp Kunstmusea 9 KM2007-A4.indd 9 18/01/ :44:20

10 KM2007-A4.indd 10 18/01/ :44:20

11 Deel I > Procesbeschrijving beleidsplanning Dit beleidsplan voor de periode verwoordt de belangrijkste beleidsopties en prioriteiten van de Kunstmusea en geeft aan hoe die doelstellingen verwezenlijkt kunnen worden. Het is het resultaat van een zorgvuldig gepland proces en van een intensief overleg over de rol van de Kunstmusea als erfgoedinstelling. Het proces werd ondersteund en gecoördineerd vanuit de stafdienst van de afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen (verder: MBE). Startpunt was het bijwonen van de door het steunpunt Culturele Biografie Vlaanderen georganiseerde studiedag Beleidsplanning voor musea. Daar waren de directeur KM en wetenschappelijke en administratieve medewerkers van het museum en de afdeling MBE aanwezig. Aansluitend en geïnspireerd door het draaiboek Beleidsplanning voor Musea Handleiding tot het vermijden van uitschuivers van het steunpunt, werd in overleg met de directeur KM een werkgroep of toetsingsgroep samengesteld. Het actief betrekken van de medewerkers en het actief peilen naar hun prioritaire doelstellingen stonden hierbij voorop. Deze werkgroep bestond uit een kern van museummedewerkers, onder leiding van de directeur KM en aangevuld met de algemeen directeur van de afdeling MBE (of zijn vertegenwoordiger), medewerkers van de stafdienst van de afdeling en vertegenwoordigers van de coördinerende diensten Publieksbeleid en Collectiebeleid van MBE. Allereerst stelden de conservator en MBE een projectbeschrijving en stappenplan op: 1. In een eerste fase (mei-juni 2007) werd tijdens verschillende overlegmomenten gewerkt aan: De formulering van de missie en visie: het voorstel van de directeur KM werd door de werkgroep getoetst, aangevuld en/of gecorrigeerd. De verzameling van interne en externe gegevens (ook nuttig voor de historische schets en de beschrijving van de huidige situatie), in het bijzonder aan de hand van een SWOT-oefening. De gebruikte methode brainstorm, en dus met de nadruk op spontaniteit leidde ertoe dat voor zes thema s de zwaktes, sterktes, kansen en bedreigingen werden opgesomd en onderworpen aan een eerste analyse en aan een zoektocht naar specifieke aandachtspunten. De zes thema s sloten aan bij de museale basisfuncties: bewaren, verwerven, onderzoeken, publiekswerking, aangevuld met het thema externe communicatie en een thema dat specifiek relevant was voor de Kunstmusea: het samenwerkingsverband. De terugkoppeling van de resultaten van de SWOT-oefening naar de missie en visie en de definitieve formulering van de missie, visie en beleidsprioriteiten. Om de beleidsnota voldoende toekomstgericht te schrijven, werd hier aandacht besteed aan allerlei kansen die in actiepunten konden worden vertaald. Kunnen we bepaalde sterktes nog versterken, zwaktes ombuigen in sterktes, bedreigingen aanpakken? 2. In een tweede fase (juli-november) werden de resultaten uit de eerste fase aangevuld met een externe analyse: de aanbevelingen uit het eindevaluatieverslag van de Vlaamse Gemeenschap, het bestuursakkoord van de stad Antwerpen en de uitvoering ervan via de strategische cyclus, de afstemming op het gemeentelijk cultuurbeleidsplan. Al deze gegevens vormden de basis voor het kiezen van de beleidsprioriteiten en het uitschrijven van het strategisch plan. Het formuleren van de strategische en operationele doelstellingen was hier een eerste essentieel onderdeel, gevolgd door de omschrijving van de effecten en resultaatsindicatoren, en het opstellen van de meerjarenplanning. Met name de resultaatsindicatoren zullen stapsgewijs worden verfijnd. 11 KM2007-A4.indd 11 18/01/ :44:20

12 Tussentijds werd er teruggekoppeld met MBE, onder meer in een regelmatig overleg met de verantwoordelijke van het museum. Daarbij ging de aandacht naar de stand van zaken, de te volgen timing en de nog te zetten stappen. Ook de toelevering van informatie over de werkingsmiddelen (budget en personeel) was hier essentieel. Verdere stappen waren: het structureren van het beleidsplan, het redigeren, de eindredactie, de lay-out en het voorleggen van het plan aan het bevoegde gezag, alles in nauwe samenwerking met MBE. Vanuit MBE werd ervoor geopteerd om de strategische en operationele doelstellingen van het museum onder te brengen in het schema van de strategische cyclus van het bestuursakkoord stad Antwerpen , zodat het bevoegde gezag in het beleidsplan zijn prioriteiten kan herkennen. Het uitvoeren van het plan aan de hand van jaarlijkse actieplannen is een volgende stap. Samengevat: het beleidsplan werd opgesteld aan de hand van de volgende input: Algemeen 1. Draaiboek Beleidplanning voor musea Verleden 2. Vorig beleidsplan 3. Aanbevelingen Vlaamse Gemeenschap Toekomst 4. SWOT-analyse 5. Strategische cyclus: lijst doelstellingen voor uitvoering van het bestuursakkoord stad Antwerpen (inclusief cultuurbeleidsplan). KM2007-A4.indd 12 18/01/ :44:20

13 Deel I > Strategische cyclus stad Antwerpen De uitvoering van het bestuursakkoord van de stad Antwerpen gebeurt aan de hand van de strategische cyclus. Samengevat betekent dit dat er stadsbreed strategische, nagestreefde en operationele doelstellingen werden bepaald, waarna de stad aan de verschillende bedrijven en afdelingen de nodige middelen toewees om deze doelstellingen te realiseren. Deze doelstellingen worden verwerkt in processen, en geconcretiseerd in programma s en projecten. Er zal nauwgezet worden opgevolgd in hoeverre de vastgelegde doelstellingen worden gerealiseerd. De stad Antwerpen omschreef de soorten doelstellingen als volgt: Een strategische doelstelling vertaalt wat we in deze legislatuur willen bereiken voor burger, bezoeker en bedrijf. De strategische doelstelling heeft een duidelijk maatschappelijk effect (met invloeden buiten onze controle). Een nagestreefde doelstelling is de concrete vertaling van een strategische of tactische doelstelling met een duidelijk meetbaar maatschappelijk of intern effect en realiseerbaar binnen een beheersbare tijdspanne (concreet: realisatiegraad moet opvolgbaar zijn). De nagestreefde doelstelling is klantgericht en vertrekt vanuit wat wij als stadsbestuur (incl. dochters) (kunnen) bieden. De focus is stadsbreed. Een operationele doelstelling is de vertaling van een nagestreefde doelstelling. Concrete zaken (projecten, processen, acties, producten, mijlpalen, diensten ), nodig voor de realisatie, zijn hierin opgenomen. Bedrijfseenheden en entiteiten die de operationele doelstellingen gaan realiseren worden benoemd. Voor het bedrijf Cultuur, Sport en Recreatie (verder: CS), afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed, zijn vooral de volgende strategische doelstellingen van toepassing ( SW staat voor bedrijf Stadsontwikkeling ; LS staat voor bedrijf Lerende Stad ). De inhoud wordt telkens kort toegelicht. 1) CS07: Zorg dragen voor de Collectie Antwerpen (in stedelijke erfgoedinstellingen en daarbuiten) Zorg dragen voor een collectie roerend erfgoed betekent die collectie goed beheren door ze te registreren, ter beschikking te stellen, te bewaren, in te bedden in een collectieplan en te onderzoeken. Deze basisfuncties ten aanzien van de collectie zijn internationaal (cf. ICOM) en vormen ook een noodzakelijke voorwaarde voor het ontsluiten van de collectie, het profileren ervan en het ontwikkelen van een werking voor het publiek. De Collectie Antwerpen omvat alle collecties roerend erfgoed op het grondgebied van de stad, zowel in de stedelijke erfgoedinstellingen als daarbuiten bv. districten, andere overheden, kerken, privé Alleen al de stedelijke erfgoedinstellingen van CS/MBE musea, bewaarbibliotheken, archiefinstellingen en documentatiecentra beheren bij benadering een miljoen objecten, een miljoen boeken en zo n zeven kilometer archief/documentatie. Bovendien behoren ook de volledige stedelijke archeologische collectie archeologisch onderzoek is wel een specifieke methodiek en de collectie van het Stadsarchief te bepalen welk deel/geheel tot de Collectie Antwerpen. Zorg dragen voor een collectie roerend erfgoed is noodzakelijk om de actuele/toekomstige waarde van dit unieke, historisch opgebouwde stedelijk patrimonium te garanderen en de werking voor het publiek mogelijk te blijven maken. 13 KM2007-A4.indd 13 18/01/ :44:20

14 2) CS06: Toegankelijk maken van musea en monumenten voor een groot en divers publiek (bewoners en bezoekers) Het toegankelijk maken van musea en monumenten betekent dat die musea en monumenten als gebouwen, door het aanbod, de omkadering en het prijsbeleid én via (doelgroepen)communicatie voor een groot en divers publiek van bewoners en bezoekers aantrekkelijk worden gemaakt. Deze ruime visie op toegankelijkheid gaat ervan uit dat dit begrip zowel fysieke (gebouw/comfort), intellectuele (aanbod/omkadering), informatieve (communicatie) als financiële (prijsbeleid) componenten omvat. Het toegankelijk(er) maken van musea en monumenten voor een groot en divers publiek is gericht op participatie, tevredenheid, genot en competentie van alle gestelde doelgroepen én draagt bij tot de uitstraling van de stad Antwerpen. De stedelijke musea, erfgoedinstellingen en monumenten vormen slechts een deel van de musea, erfgoedinstellingen en monumenten op het grondgebied van de stad. Dit maakt de rol van die stedelijke instellingen, en vooral van CS/MBE, als actieve coördinator noodzakelijk. Bovendien sluiten ook het aanbod (tentoonstellingen en evenementen), de omkadering/communicatie van de stedelijke diensten Archeologie en Monumentenzorg én de erfgoedwerking van het Stadsarchief te bepalen welke aspecten hierbij aan. CS/MBE vormt de grootste erfgoedorganisatie van het land. Ze stimuleert de werking in de stadsdistricten, is een gedreven voortrekker op Vlaamse niveau en een selectief participant op internationaal niveau. 3) CS 05: Antwerpen houdt van kunst. Kunstenaars maken mee de stad Antwerpen plaatst creatie en innovatie in het hart van de stedelijke identiteit: kunstenaars en kunstorganisaties bepalen mee het positieve beeld van de eigen stad bij de bewoners en zorgen ervoor dat Antwerpen een sterke uitstraling heeft als kunstenstad, zowel in de regio als internationaal. Tegen 2013 heeft de stad een integraal kunstenbeleid ontwikkeld, zodat meer kunstenaars en organisaties zich verbonden weten/voelen met Antwerpen en de tevredenheid over het aanbod bij de bewoners is toegenomen. Deze strategische doelstelling beantwoordt eveneens gedeeltelijk aan de doelstellingen inzake het afsluiten van heldere afspraken met grote culturele instellingen. Bij de uitwerking van deze doelstellingen op actieniveau wordt rekening gehouden met de adviezen van de diversiteitsdienst. 4) SWO5: Antwerpen is voor binnen- en buitenland een toeristische aantrekkingspool Antwerpen is een toeristische bestemming en de bezoeker ervaart de stad in al haar facetten: sfeer, genieten, winkelen, gastronomie, monumenten en historische gebouwen, attracties, architectuur, design, uitgaan, hedendaagse kunst, podiumkunsten en muziek Dit aanbod komt van alle overheidspartners en privéorganisaties in de stad. Bij de uitwerking van de doelstelling op actieniveau wordt rekening gehouden met de adviezen van de diversiteitsdienst. 5) LS15: De stad zorgt ervoor dat kinderen en jongeren meer bezig zijn met cultuur en sport Door samenwerken creëer je nieuwe mogelijkheden: mensen groeperen die dit domein vorm geven, met eigen operationele doelstellingen en eigen budget om acties uit te voeren en te genereren. Een kader creëren om samenwerkingsprojecten mogelijk te maken: overleg op lokaal niveau, openstellen schoolgebouwen, samenwerking tussen DKO en cultuur en onderwijs versterken, ruimte voor overleg met kunsteducatieve partners, e.d. In de mate van het mogelijke wordt rekening gehouden met advies over diversiteit. KM2007-A4.indd 14 18/01/ :44:21

15 De doelstellingen van het museum in deel IV Strategisch Plan (strategische en operationele doelstellingen) zijn ondergebracht in het schema van de strategische cyclus, zodat ook de stad Antwerpen als bevoegd gezag in het beleidsplan zijn prioriteiten duidelijk kan herkennen. De werking van al de erkende musea van de stad Antwerpen valt vooral onder CS07 en CS06, die alle museumfuncties omvatten. Het Middelheimmuseum valt voor een deel van zijn werking (hedendaagse beeldende kunst) tevens onder CS05. De rol van de musea ten aanzien van SW05 en LS05 wordt in de eerste plaats uitgewerkt door de overkoepelende dienst Publieksbeleid van Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen, respectievelijk op het vlak van communicatie (SW05, focus op toerisme) en publiekswerking (LS15, focus op kinderen en jongeren). De doelstellingen van het nieuwe cultuurbeleidsplan van de stad Antwerpen zijn gelijk aan de doelstellingen van de strategische cyclus van de stad. Ze worden hier en ook verder in deze beleidsnota dan ook niet herhaald. De afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed van de stad Antwerpen werd intens betrokken bij de voorbereiding van dit plan, dat ook een SWOT i.v.m. zorg voor erfgoed omvat. Verder komt in het cultuurbeleidsplan erfgoed ook aan bod op het vlak van de middelen die de stad ter beschikking stelt en nemen de musea ook mee een verantwoordelijkheid op wat betreft interculturaliseren, waaraan het plan een afzonderlijk hoofdstuk besteedt. 15 KM2007-A4.indd 15 18/01/ :44:21

16 KM2007-A4.indd 16 18/01/ :44:21

17 DEEL II KM2007-A4.indd 17 18/01/ :44:22

18 KM2007-A4.indd 18 18/01/ :44:22

19 DEEL II > Interne Analyse I. Korte historiek van de musea en van de museumcollecties De Kunstmusea Antwerpen bestaan uit vier instellingen die vroeger als afzonderlijke musea deel uitmaakten van de grotere groep van stedelijke kunsthistorische musea. De instellingen rond oude kunst werden samengebracht in de overkoepelende entiteit Kunstmusea. Het samenwerkingsverband werd in 2001 erkend als museum van landelijk niveau. De voorbije jaren ontstonden binnen de werking van de Kunstmusea twee luiken: het Rubenshuis/Rubenianum en het Museum Mayer van den Bergh/Collectie Smidt van Gelder. In de totaliteit van de collecties bestrijkt de Europese kunst de periode van de vroege middeleeuwen (6de eeuw) tot Een kleine collectie Klassieke Oudheid blijft daarbij buiten beschouwing. Het zwaartepunt ligt bij de schilderkunst en beeldhouwkunst van de 16de en de 17de eeuw, en de diverse decoratieve kunsten van de middeleeuwen tot de barok. Dit spectrum is in de collecties van Museum Mayer van den Bergh en de Collectie Smidt van Gelder vertegenwoordigd. Binnen dit bereik wordt een tweede zwaartepunt gevormd door de schilderkunst van de Vlaamse 17de eeuw, de Antwerpse schilderkunst in het bijzonder, met Rubens als centrale figuur. Die is vertegenwoordigd in het Rubenshuis, dat ook belangrijke decoratieve kunst uit dezelfde omgeving bewaart en presenteert. A. Rubenshuis De voormalige woning van Peter Paul Rubens werd in 1937 aangekocht door de stad Antwerpen. Na een ingrijpende restauratie tijdens de oorlogsjaren werd het Rubenshuis in 1946 voor het publiek geopend als museum. Het pand aan de Wapper 9-11 bestaat uit een ruime patriciërswoning die in de jaren 1610 door Rubens naar eigen ontwerp werd uitgebreid met een atelier in Italiaanse stijl en een monumentale, driebogige tuinportiek. De portiek, die het 16de-eeuwse woonhuis verbindt met het atelier, biedt op de binnenplaats een indrukwekkende doorkijk op de tuin met tuinpaviljoen. Portiek en tuinpaviljoen zijn de twee enige delen van Rubens woning die in hun oorspronkelijke staat bewaard zijn gebleven. Ze behoren tot de belangrijkste overblijfselen van profane barokarchitectuur in de Nederlanden. Het volledige complex is sinds 1936 als monument beschermd. De verzameling, die sinds de opening werd verrijkt met acquisities en langdurige bruiklenen, geeft een beeld van Rubens woon- en leefwereld en biedt een blik op de artistieke bedrijvigheid van de meester. De bestaande collectie van het Rubenshuis is klein in vergelijking met die van andere musea, maar bevat absolute topstukken op het gebied van de schilder- en beeldhouwkunst, en de toegepaste kunst. Collectie RUBENSHUIS Schilderijen 101 Beeldhouwwerken 51 Tekeningen, aquarellen 39 Archivalia 51 Boeken 2 Antieke Munten (Grieks en Romeins) 758 Meubelen 146 Textiel 57 Zegels 1 Memorabilia 17 Gebruiks- en wetenschappelijke voorwerpen 153 Interieurelementen KM2007-A4.indd 19 18/01/ :44:22

20 9 schilderijen en 2 tapijten (inbegrepen in bovenstaande inventaris) worden bewaard in het Kolveniershof prenten werden in depot geplaatst van het Museum Plantin-Moretus, waar ze in de studiezaal kunnen worden geconsulteerd. B. Rubenianum Toen de stad Antwerpen in 1946 het Rubenshuis als museum opende, bestond reeds lang de intentie om in de buurt van dit museum een bibliotheek- en documentatiecentrum uit te bouwen rond Rubens en de Vlaamse kunst van de 16de en 17de eeuw. Hiertoe werd een beperkte bibliotheek opgebouwd die oorspronkelijk als handbibliotheek werd ondergebracht in het Rubenshuis en later werd overgebracht naar de bovenverdiepingen van het Museum Smidt van Gelder aan de Belgiëlei. In 1981 verhuisde het Rubenianum naar de Kolveniersstraat, waar een nieuwe bibliotheekvleugel en het gerestaureerde Kolveniershof (de buur van het Rubenshuis) in gebruik werden genomen. De handbibliotheek en documentatie van het Rubenshuis werd systematisch uitgebreid en aangevuld, en in 1962 wezenlijk verrijkt met de unieke Rubens-documentatie van Ludwig Burchard ( ). Deze documentatie vormt de basis voor de publicatie van de beredeneerde oeuvrecatalogus van Rubens, het Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, waarvoor het Rubenianum samenwerkt met het Centrum voor de Studie van de 16de en de 17de eeuw. Het Centrum verzorgt de uitgave en publicatie van het Corpus en is gehuisvest in het Rubenianum. Voor de publicatie van de reeks werd een contract afgesloten tussen het stadsbestuur en het Centrum. Negentien delen (zevenentwintig volumes) van de reeks zijn inmiddels verschenen. C. Museum Mayer van den Bergh Het huidige Museum Mayer van den Bergh aan de Lange Gasthuisstraat 19 werd in 1904 als museumcomplex opgericht om de kunstverzamelingen van Fritz Mayer van den Bergh (Antwerpen ) te bewaren. Het initiatief kwam van de moeder van de verzamelaar. Zij vertrouwde het museum toe aan een Raad van Regenten, die vanaf 1922 de vorm van een vzw aannam. Tot 1951 bleef het museum, onder wisselende vormen van toegankelijkheid, een privé-initiatief. In 1965 werd door het stadsbestuur en de Regenten een beheersovereenkomst afgesloten, waardoor het museum werd opgenomen onder de stedelijke musea. De museumcollecties zijn zeer rijk en bestaan uit een kern van West-Europese schilderkunst en beeldhouwkunst van de 6de tot de 18de eeuw, met bijzondere aandacht voor de late middeleeuwen en vroege renaissance. De schilderkunst van de Vlaamse primitieven en van Pieter Bruegel de Oude, en de middeleeuwse beeldhouwkunst vormen belangrijke ensembles met grote bekendheid. Daarnaast is er een zeer grote diversiteit van voornamelijk middeleeuwse toegepaste kunst, zoals s, wandtapijten, meubilair, edelsmeedwerk, miniatuurkunst, textiel en andere, elk met uitzonderlijke, prestigieuze voorbeelden. Collectie MUSEUM MAYER van den BERGH Schilderijen 210 Beeldhouwwerk 293 Tekeningen, miniaturen, handschriften 552 Antiek (Grieks en Romeins) 94 Meubels 183 Plaketten 133 Textiel 401 Aardewerk en porselein 639 Glasramen 46 Edelsmeedwerk 86 Koper en brons 138 IJzer, tin, wapens, , glaswerk 323 Numismatiek ca KM2007-A4.indd 20 18/01/ :44:22

21 D. Collectie Smidt van Gelder De Nederlandse kunstverzamelaar Pieter Smidt van Gelder kocht in 1937 het pand aan de Belgiëlei dat in 1905 was gebouwd voor de bankier Thijs, en richtte er een privémuseum in terwijl hij de bovenverdieping als woning betrok. In 1949 schonk hij het gebouw en zijn inhoud als museum aan de stad Antwerpen. Het jaar nadien werd het als stedelijk Museum Smidt van Gelder voor het publiek geopend, en in 1953 bij K.B. als instelling van openbaar nut erkend. De verzamelaar overleed in 1956 en maakte in zijn testament ook het deel van de collectie in zijn privévertrekken aan de stad over. In 1987 werd het museum door een brand op de bovenverdieping getroffen, waarbij vier van de 13 zalen verloren gingen. Een herinrichting in de daaropvolgende jaren bracht de nood aan een renovatie aan het licht, waartoe het stadsbestuur in 1994 besliste. De werken startten in 2002, nadat het gebouw (met de interieurs en de tuin) als monument en de collecties als onroerend erfgoed werden beschermd. De collecties werden ondergebracht in het centraal depot. Bij de aanvang van de werken kwamen stabiliteitsproblemen aan het licht, waardoor ze moesten worden stilgelegd. In 2006 kwam de collectie onder het beheer van het Museum Mayer van den Bergh. Ze blijft in het depot terwijl het stadsbestuur een oplossing zoekt voor de behuizing. De collecties bestaan vooral uit luxenijverheid en uit schilderijen en prenten van diverse scholen. Geografisch gezien zijn ze West-Europees te noemen, maar ook exportproducten uit het Verre Oosten maken er deel van uit. Chronologisch situeren ze zich tussen 1600 en 1920, en bieden ze een overzicht van alle stijlen van de barok tot het eclecticisme. Ze illustreren de sociale en esthetische tradities van de hogere sociale klassen in de betrokken periode en streek. Collectie SMIDT van GELDER Schilderijen nummers 213 voorwerpen - Aquarellen & Tekeningen nummers 10 tekeningen - Prenten nummers 56 voorwerpen - Meubels nummers 333 voorwerpen - Textiel nummers 148 voorwerpen - Ormolu & Siervoorwerpen nummers 329 voorwerpen - Zilver nummers 663 voorwerpen - Juwelen nummers 87 voorwerpen 21 KM2007-A4.indd 21 18/01/ :44:23

22 - Objets de vertu nummers 153 voorwerpen - Oosters porselein nummers 652 voorwerpen - Oosterse siervoorwerpen nummers 95 voorwerpen - Europees porselein nummers 1750 voorwerpen - Europees aardewerk nummers 120 voorwerpen - Europees glas & emai nummer 275 voorwerpen 2. Beschrijving van de huidige werking A. Bewaren De vaste collectie en vooral de werken in de vaste presentatie zijn het voorwerp van bestendige conditiecontrole. Ook de depots worden met regelmaat gecontroleerd. De conditie van de kunstvoorwerpen wordt vastgelegd in conditierapporten. Jaarlijks worden prioriteiten vastgelegd voor een conservatiebehandeling en worden de nodige behandelingen uitgevoerd. De ondersteuning door de stedelijke restaurateurs van de overkoepelende dienst Collectiebeleid/ Behoud en Beheer is hierbij van wezenlijk belang. Deze dienst beheert in dit opzicht ook de Collectie Smidt van Gelder, die in het centraal depot in optimale omstandigheden wordt bewaard. Door deze bestendige zorg zijn de vaste collecties van de Kunstmusea in de voorbije jaren zichtbaar in goede conditie gebracht. De bestendige opvolging, met aanpassing van de prioriteiten volgens noodzaak, geniet voortzetting en waakzaamheid. De passieve conservatie wordt bestendig opgevolgd. Het toezichtpersoneel staat in voor het onderhoud en het functioneren van de apparatuur, zoals luchtbevochtigers, en de controle op de werking van elektronische apparatuur. Daarnaast geven aanvragen tot bruiklenen aanleiding om bepaalde werken die bijzondere aandacht krijgen in een optimale conditie te brengen. Terwijl de zogenaamde Italiaanse vleugel van het Rubenshuis, waar ook de exposities plaatsvinden, in 1999 werd uitgerust met een geavanceerd klimaatbeheersingssysteem (airco), blijft geautomatiseerde climate control voor de Vlaamse vleugel een belangrijk desideratum. Recent werden in dit deel van het huis nieuwe luchtbevochtigers en -ontvochtigers geplaatst, samen met voorzetramen die schadelijke UV-stralen weren en een gunstig effect hebben op de klimaatbeheersing. Een andere prioriteit betreft de restauratie van de historische delen van het huis: de portiek en het tuinpaviljoen. Ook de pergola moet dringend worden gerestaureerd. De collecties van Smidt van Gelder bevinden zich grotendeels in het Centraal Depot Luchtbal. De bewaringsomstandigheden zijn zeer goed. Wegens omstandigheden konden aanvankelijk enkel de schilderijen KM2007-A4.indd 22 18/01/ :44:23

23 en de meubels uitgepakt worden. De toegankelijkheid van de andere collecties was daardoor uiterst arbeidsintensief en niet zonder risico. Recent kwam voldoende bijkomende ruimte ter beschikking om ook de andere collecties uit te pakken en op te stellen. Parallel hieraan werd de basisregistratie aangevat. Deze positieve evolutie maakt op termijn opnieuw een gericht conservatie- en restauratiebeleid mogelijk. B. Registreren De registratie van de museale collecties gebeurt in nauw overleg met de overige stedelijke musea. Dit overleg (werkgroep Collectieregistratie) voorziet in het ontwikkelen en implementeren van instructies m.b.t. de registratiepraktijk, het aanbieden van gestandaardiseerde terminologie voor de beschrijving van objecten en de ondersteuning bij het gebruik van registratiesoftware (Adlib Museum). Vanuit dit overleg worden ook projecten aangestuurd waarmee achterstanden in de registratie worden weggewerkt en de collecties volledig in kaart worden gebracht. Registratie wordt daarbij beschouwd als de grondslag voor een efficiënter collectiebeheer. In de loop van 2007 werd de collectie Smidt van Gelder digitaal geregistreerd. In een eerste fase werden de objecten volgens de normen van de basisregistratie verwerkt. Hierbij werden de richtlijnen gevolgd zoals die binnen het registratieoverleg van de stedelijke musea zijn vastgelegd. Deze basisregistratie vormt de basis voor een verdere wetenschappelijke registratie en voor het administratief beheer van de collectie (depotbeheer, bruiklenen e.d.). De registratie van het Museum Mayer van den Bergh werd door een projectmedewerker herzien en waar nodig aangevuld. Ook hier werd als minimumnorm de basisregistratie aangehouden. Voor enkele deelcollecties werd dit aangevuld met bijkomende gegevens. Voor een groot deel werden de objectrecords voorzien van een digitale foto. De collectie van het Rubenshuis is uitgebreid geregistreerd, met inbegrip van foto s en uitgebreide beschrijvingen. Sinds kort worden ook publieksteksten in meerdere talen aan de database toegevoegd. Verder wordt de database dagelijks gebruikt als instrument voor het collectiebeheer: standplaatscontroles, tentoonstellingsbeleid, bruikleenbeheer etc. Volgens plan zullen de databases van de Kunstmusea gecentraliseerd worden in één database, die ook de gegevens van andere stedelijke museumcollecties zal omvatten (gepland ). De gegevens van deze databases zullen in de toekomst ook via het web worden ontsloten. De bibliotheek van het Rubenianum is volledig geregistreerd in Adlib Bibliotheek. Ook de fotocollectie en het Burchardarchief zijn op globaal niveau (per kunstenaar, resp. Rubenscompositie) ontsloten. Voor de registratie van de collectie veilingcatalogi wordt een project uitgewerkt. C. Verwerven De enorme prijsstijgingen op de kunstmarkt en het gebrek aan structurele aankoopbudgetten op dat niveau hebben ertoe geleid dat een afgewogen uitbouw van de verzameling, waarbij alert wordt gereageerd op de markt, lastig tot onmogelijk is geworden. Het is echter essentieel dat de collecties levend en open blijven door nieuwe aankopen en langdurige bruiklenen. Voor de Kunstmusea is het belangrijk de verzamelingen te blijven voeden. Ondanks de relatief beperkte mogelijkheden hebben het Rubenshuis en Museum Mayer van den Bergh belangrijke acquisities gerealiseerd (aankopen of bruiklenen). Dat was de vrucht van eigen onderzoek, netwerking en een grondige kennis van de markt die mede door het Rubenianum wordt aangereikt. Het spreekt vanzelf dat dit acquisitiebeleid naar de toekomst zal worden voortgezet. De rol van de Vrienden van het Rubenshuis werd in dit opzicht geactiveerd. 23 KM2007-A4.indd 23 18/01/ :44:23

24 De collectie van het Rubenshuis werd recent grondig herschikt en aangevuld met voorwerpen die de verzameling inhoudelijk en visueel verrijken. Daarbij werd onder meer gebruik gemaakt van de mobiliteit binnen de Collectie Antwerpen, maar ook van langdurige bruiklenen uit binnen- en buitenlandse publieke en particuliere verzamelingen. Ook voor de Collectie Smidt van Gelder is een acquisitiebeleid mogelijk. De enige beperking in de schenkingsakte was dat tijdens het leven van de verzamelaar geen aanpassingen zouden gebeuren aan de opstelling. In het verleden werden al schenkingen aanvaard. Naar aanleiding van de brand werd een verwervingsbeleid opgesteld: er was een jaarlijks budget en er werden aankopen verricht. Nu vinden er geen acquisities meer plaats, maar wordt er geïnvesteerd in de andere museumfuncties. D. Onderzoeken Naast zijn rollen als bibliotheek, documentatie- en kenniscentrum en knooppunt in de internationale netwerking geeft het Rubenianum wetenschappelijk advies en verricht het ook onderzoek. Het instituut werkte onder meer mee aan verschillende belangrijke tentoonstellingen, waaronder recent Een huis vol kunst. Rubens als verzamelaar (Rubenshuis 2004) en Vorstelijke vluchtelingen. William en Margaret Cavendish in het Rubenshuis (Rubenshuis 2006). Het Corpus Rubenianum, dat wordt uitgegeven door het Centrum voor de Vlaamse kunst van de 16de en de 17de eeuw, in samenwerking met het Rubenianum, werd uitgebreid met verschillende delen. Een nauwe samenwerking met het RKD in Den Haag maakte een tentoonstelling en wetenschappelijke catalogus mogelijk van meer dan 200 Hollandse Meesters uit de collecties van Mayer van den Bergh en Smidt van Gelder. Een groot aantal kunstvoorwerpen werd bestudeerd naar aanleiding van de aanvraag tot bruikleen voor tentoonstellingen in binnen- en buitenland, waar zowel kunsthistorisch als technisch onderzoek bij te pas kwam. In een aantal gevallen werden de resultaten in de betrokken tentoonstellingscatalogi gepubliceerd, elders was de deelname aan deze tentoonstellingen de aanleiding voor vernieuwd onderzoek door derden. Deze interdisciplinaire aanpak is van groot belang voor de uitbreiding van de kennis van de collecties. Verder onderzoek wordt verricht in het kader van het collectieplan en tentoonstellingsprojecten, of op basis van recente ontwikkelingen in de studie van de Vlaamse oude kunst. Er worden door de Kunstmusea ten slotte ook talrijke adviezen verstrekt aan andere musea, vorsers en het brede publiek. E. Publiek a. Aanbod en publiekswerking Er werd de afgelopen jaren hard gewerkt aan de vernieuwing en verbetering van de presentatie van de collecties, zowel in het Rubenshuis als in Mayer van den Bergh. De collectie van het Rubenshuis werd volledig herschikt en de presentatie vernieuwd. Tegelijk kreeg het museum een volledige make-over met nieuwe vitrines en kleuren op de muren. Ook de publieksbegeleiding werd aangepakt. De audiotour (gratis beschikbaar in vijf talen) werd volledig herwerkt en de gallery guide werd in gebruik genomen: een handig boekje in zakformaat waarin de bezoeker informatie krijgt over vijftig hoogtepunten in de verzameling. In Museum Mayer van den Bergh werd een nieuw circuit opgebouwd met signalisatie en een uitgebreide beteksting. In het Rubenianum werd de webstek rubensonline ontwikkeld. In de voorbije jaren zagen verschillende publicaties het licht naar aanleiding van tentoonstellingen die in de Kunstmusea werden georganiseerd: wetenschappelijke catalogi, brochures en/of beknopte tentoonstellingsgidsjes. KM2007-A4.indd 24 18/01/ :44:23

25 b. Marketing en communicatie De communicatie van de acties en tentoonstellingen van de musea gebeurt door de overkoepelende dienst Publieksbeleid van MBE. Binnen deze dienst is er meer expertise rond persbewerking, mediadeals, communicatiecampagnes, e-communicatie en drukwerk omdat er per werkveld een specialist aanwezig is. Alle communicatiestappen vinden plaats in overleg met de Kunstmusea Antwerpen. Zij hebben een vaste dossierbeheerder die zich specialiseert in historische huizen en de 17 de -eeuwse kunst en cultuur, en de daaraan gekoppelde specifieke communicatie. Binnen de dienst Publieksbeleid werkt de dossierbeheerder samen met collega s die een specialisatie hebben in de andere vakgebieden van de communicatie. Voor meer doelgroepgerichte acties is de inbreng van het museum groter, omdat de communicatie ten dele verloopt via de contactpersonen van de organisaties waarmee wordt samengewerkt. Voor het Rubenshuis zal de dienst Publieksbeleid in samenwerking met het museum een marketingplan opstellen tegen maart 2008, voor Museum Mayer van den Bergh tegen september Dat moet een beknopt hanteerbaar plan worden waarin de doelmarkten, het doelpubliek, de boodschap, de producten en de strategie bepaald worden. 3. Beschrijving van de huidige organisatie De Kunstmusea Antwerpen maken als stedelijke instelling deel uit van de coördinerende afdeling Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed (MBE). Die wordt geleid door de algemeen directeur MBE en het financieel beheer is in handen van vzw Musea en Erfgoed Antwerpen. De algemeen directeur van MBE is secretarispenningmeester van deze vzw. Het samenwerkingsverband kan bij MBE een beroep doen op een aantal centrale, coördinerende diensten voor zakelijke aspecten (stafdienst), en op Publieksbeleid en Collectiebeleid/Behoud en Beheer. Op regelmatige basis worden vergaderingen en overlegmomenten georganiseerd. De centrale diensten zijn gehuisvest in het Hessenhuis. MBE, en dus ook de Kunstmusea, vallen onder de bevoegdheid van de schepen van Cultuur en het stedelijk bedrijf Cultuur, Sport en Recreatie. Alle beleidsbeslissingen zijn onderworpen aan collegiale beslissingen van het college van burgemeester en schepenen. Onder leiding van de directeur Kunstmusea vinden regelmatige overlegmomenten plaats met de stafleden (in principe om de maand). Wekelijks wordt binnen de onderdelen (RH/R en MMB) een personeelsoverleg georganiseerd. Voor specifieke projecten worden afzonderlijke vergaderingen belegd. Stafmedewerkers nemen ook deel aan de regelmatige overlegvergaderingen van de overkoepelende diensten Publieksbeleid/ Communicatie en Collectiebeleid/Behoud en Beheer. De Kunstmusea ondergingen de voorbije periode diverse reorganisaties en personeelswisselingen. Momenteel is de samenvoeging van het personeel van Rubenshuis en Rubenianum een feit. De zorg voor de Collectie Smidt van Gelder werd door het Museum Mayer van den Bergh opgenomen in één enkel beheer. Structureel vormen de Kunstmusea een groep met een eigen structuur, onder leiding van een directeur Kunstmusea. Gezien de omvang van het samenwerkingsverband is een uitbreiding van het aantal wetenschappelijke en administratieve medewerkers wenselijk. In het huidige personeelsbestand zijn er enkele specifieke aandachtspunten: - de administratie van het Rubenshuis bestaat grotendeels uit nieuwkomers die de museumwerking in haar totaliteit nog moeten leren kennen; - de wetenschappelijke staf van het Rubenianum bestaat uit één persoon; 25 KM2007-A4.indd 25 18/01/ :44:23

26 - in het Museum Mayer van den Bergh zijn de leidinggevende verantwoordelijke en de verantwoordelijke voor de Collectie Smidt van Gelder de enigen die voltijds werken. Een aantal personeelsleden met sleutelfuncties werkt deeltijds; - voor het Rubenianum en voor het organiseren van tijdelijke tentoonstellingen is een personeelsuitbreiding wenselijk. 4. Beschrijving van de huidige middelen A. Personeel Process engineering Sinds 2004 hanteert de stad Antwerpen voor het in kaart brengen van haar personeelsbehoeften en het uittekenen van een personeelsformatie de methodiek van de procesmodellering of process engineering. Die gaat ervan uit dat alle taken die in een organisatie worden uitgevoerd, kunnen worden herleid tot een overzichtelijk aantal typische basisstructuren. Die taken worden op grond van hun samenhang gegroepeerd in activiteitenblokken, die op hun beurt een obligaat of soms facultatief onderdeel zijn van een proces. Een proces is een geheel van activiteiten die gericht zijn op het bereiken van een eindresultaat. Een proces wordt altijd in gang gezet door een startschot. Het eindigt met een resultaat of product. Processen worden beschreven vanuit het klantenperspectief. De klant is de bestaansreden van elk proces. Hij ligt aan de basis van het startschot en is de bestemmeling van het resultaat. Die klant kan extern zijn (de burger, de Vlaamse overheid) maar ook intern (een andere stadsdienst). De eenvoudigste processen voeren direct van een startschot tot een resultaat, maar soms ligt het ingewikkelder. Sommige processen voeren tot een exit naar een ander proces. Ook activiteitenblokken hebben een startschot en een eindresultaat. Exits zijn eveneens mogelijk: naar een ander proces of naar een ander activiteitenblok binnen hetzelfde proces. Soorten processen - Primaire processen worden in gang gezet door een vraag van een externe klant en hebben als eindresultaat een product of dienst die de externe klant worden aangeboden. - Generieke en ondersteunende processen maken primaire processen mogelijk. De klant is hier intern. Voorbeelden van generieke processen zijn archivering en reglementering. Deze zijn niet specifiek voor één of enkele diensten of bedrijven, ze zijn inherent aan de werking van elke organisatie. - Ondersteunende processen zijn bv. personeelsbeheer, de schoonmaak van gebouwen, bestelbonnenadministratie, externe communicatie. Deze processen zijn primair voor logistieke bedrijven of diensten en worden vandaar uit aangestuurd en ondersteund. In een organisatie als MBE zijn ze secundair: ze zijn geen kernopdracht maar wel onontbeerlijk voor de uitvoering van die opdracht. - Ook leidinggeven is een aparte categorie. Hieronder ressorteren planning, sturing, opvolging, evaluatie en bijsturing van zowel primaire als andere processen. De belangrijkste processen zijn de primaire: zij vertegenwoordigen de kerntaken van een organisatie. Primaire taken van MBE, een voorbeeld Alle primaire taken die in MBE worden uitgevoerd, werden samengebracht in de volgende processen: CS00 Projectwerking CS01 Het beheer van collecties en erfgoed CS02 De uitbating van een museum CS04 Het extern ter beschikking stellen van materiaal, infrastructuur en expertise CS06 De uitvoering van promotieacties CS07 Regie CS08 Beleidsvorming KM2007-A4.indd 26 18/01/ :44:23

27 Centraal in de werking van musea staan de processen CS01, het beheer van collecties en erfgoed en CS02, de uitbating van een museum. De bestaansreden van proces CS01 is evident. Musea, bewaarbibliotheken en erfgoedinstellingen beheren hun collecties d.w.z. preserveren, ontsluiten, bestuderen en presenteren ze ten behoeve van de huidige én de toekomstige klant, om aan diens sociale, wetenschappelijke en esthetische behoeften tegemoet te komen. De klant wil dat dit gebeurt. De burger wil musea kunnen bezoeken, het beleid wil dat musea deze behoefte van de burger lenigen. Het resultaat van de resem activiteiten en taken die samen het beheer van de collecties uitmaken is dat de collecties in optimale condities tot lering en vermaak ter beschikking staan van de burger. Beheer van collecties houdt in: 1. het bewaren van (roerend erfgoed voor) de collectie 2. het verwerven van de collectie 3. het ontsluiten van de collectie 4. het voeren van onderzoek en publicaties 5. het presenteren van de collectie. Dit zijn de activiteitenblokken, die op hun beurt een aantal samenhangende taken groeperen. Een voorbeeld. Activiteitenblok 1, het bewaren van (roerend erfgoed voor) de collectie, groepeert de taken: onderhouden collectie in depots en expositieruimtes schikken collectie in de opbergsystemen opstellen en opvolging van magazijnplaatsing en van opstelling in expositieruimtes beheer conservatie- en presentatiematerialen bruikleenbeheer evalueren conditie behandeling, conservatie, restauratie stukken volgens prioriteit (diverse materialen) transport collectiestukken afstoten niet relevante stukken (interne/externe collectiemobiliteit) Parameters Processen worden gemodelleerd om te kunnen berekenen hoeveel menskracht er nodig is (uitgedrukt in voltijdse equivalenten vte s) om de geïnventariseerde en in schema gebrachte taken uit te voeren. Er moet dus worden gekwantificeerd. Daarbij wordt weer het resultaat voor de klant als uitgangspunt genomen. In welke eenheid kan het product dat de klant krijgt worden uitgedrukt? Met welke volumeparameter kan men schommelingen in het volume van de eenheid meten? Die parameter moet zeer nauwlettend worden gekozen: ze moet logischerwijs voortvloeien uit de aard van het product of de dienst. En als het volume van de eenheid stijgt, moet dit een toename van de werklast als gevolg hebben. - Voor het proces beheer van collecties is de eenheid uiteraard het beheerde collectiestuk. De volumeparameter, die bij stijging meteen ook de workload omhoog jaagt en dus het aantal fulltime equivalenten nodig om die werklast weg te werken, is logischerwijs het aantal stukken. Hierbij valt meteen op dat de gekozen eenheid zeer divers is: de prentencollectie van het Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet kan niet zonder meer worden gelijkgeschakeld met de beelden in het Middelheimpark. Het is bijgevolg nodig de nodige correcties in te voeren bij de berekening van de werklast. - Andere processen leiden tot andere producten, worden uitgedrukt in andere eenheden en moeten bijgevolg ook worden gekwantificeerd aan de hand van andere volumeparameters. Neem het tweede cruciale proces voor de musea, het uitbaten van een museum of bewaarbibliotheek. Het product dat de klant hier aangeboden krijgt, is het museum of de bibliotheek die hij kan bezoeken. De volumeparameter is in dit geval het aantal openingsuren per jaar. 27 KM2007-A4.indd 27 18/01/ :44:23