HEEFT IN LEIDEN EEN ROMEINSCH CASTELLUM GELEGEN?

Transcriptie

1 HEEFT IN LEIDEN EEN ROMEINSCH CASTELLUM GELEGEN? Dat Leiden identiek zou zijn met het Lugdunum rum, dat o.a. hier ergens aan of bij den Rijn staat aangegeven op een oude Romeinsche kaart, die in een middeleeuwsche copie bewaard is gebleven en naar den zestienden-eeuwschen bezitter, Conrad Peutinger, bekend is als de Tabula geriana, gelooft thans natuurlijk niemand meer, maar toch hoort men nog van tijd tot tijd de veronderstelling uitspreken, dat midden in de stad, bij het stadhuis, een Romeinsch castellum gelegen zou kunnen hebben. Het laatst besprak de heer N. J. SVVIERSTRA deze kwestie in een artikel in De Kroniek van zo Februari Men zou in de Breestraat de via principalis van dit castellum willen zien en in de Maarsmansteeg-Pieterskerkkoorsteeg de via decumana. Opmerkelijk in dit verband is het feit, waarop de heer SWIERSTRA wijst, nl. dat de Vischbrug van oudsher onder beheer stond van Rijnland en niet van de stad. Nu kan men uit zulke dingen zelden conclusies trekken ten aanzien van den Romeinschen tijd, want tusschen dezen laatsten en de vroege middeleeuwen ligt een caesuur van minstens zes eeuwen. Zelfs in stéden waar men met meer zekerheid eenige continuïteit van bewoning sedert den Romeinschen tijd mag aannemen, zooals Trier, Keulen, Tongeren, Straatsburg en vele andere, is er van samenvallen van het middeleeuwsche met het Romeinsche stratenplan slechts in zeer geringe mate sprake. Men krijgt den indruk dat hoogstens de aanwezigheid van ruïnen van enkele groote gebouwen de latere bewoners soms genoopt heeft zich hier en daar ongeveer aan het verloop van een ouden weg te houden, maar verder kruisen de bochtige middeleeuwsche straatjes overal het rechthoekige Romeinsche stratenplan. Toch was er wel eenige aanleiding om, naar analogie van een paar vondsten in ons eigen land, ook in Leiden althans de 43

2 mogelijkheid van het bestaan van een Romeinsch castellum aan te nemen. Men kende reeds lang niet ver ten Zuiden van Utrecht het Romeinsche castellum te Vechten, toen een onderzoek naar de fundamenten van een vroeg-middeleeuwsche kapel te Utrecht ook daar een massa scherven van Romeinsch aardewerk aan den dag bracht, welke vondst tot de ontdekking van een castellum leidde, dat men daar, vlak bij Vechten, niet verwacht had. Bij Valkenburg (Z.-H.) constateerde REMOUCHAMPS indertijd een castellum ; het tracé der grachten kon althans in groote trekken worden vastgesteld. Weinig vermoedde hij, dat VAN GIFFEN later, in en volgende jaren, vlak bij, midden in het dorp, een tweede castellum zou opgraven. Waarom zou ook in Leiden een dergelijke situatie niet bestaan kunnen hebben en niet op korten afstand westelijk van het reeds door HOLWERDA en REMOUCHAMPS op burg onderzochte castellum, midden in de stad, op het hoogste punt van de Breestraat, een dergelijke aanleg te zoeken zijn? Plaats voor een eenigszins volledig onderzoek was er hier, door de dichte bebouwing, natuurlijk niet, maar de ondervinding heeft ons geleerd, dat men op elk willekeurig punt van een terrein, waar eens een Romeinsch castellum heeft gelegen, steeds ook een groote massa Romeinsche scherven aantreft. Die kunnen misschien, als er later een ophooging heeft plaats gehad, wat diep zitten, maar als men graaft tot op den vasten, ongeroerden grond, moet men ze vinden en als men ze niet vindt kan men er ook zeker van zijn, dat er geen Romeinsch castellum is geweest. Het had zeer zeker zin de zaak te onderzoeken, want dat er in het centrum van Leiden nooit een vondst van scherven gerapporteerd was, was nog geen afdoend negatief bewijs. Binnen het bewuste areaal nu bevonden zich twee plaatsen, waar door toevallige omstandigheden onderzoek kon worden ingesteld in den zomer van Het huis Breestraat no. 123 werd juist gerestaureerd en verbouwd en de aannemer van dat werk, de heer werd welwillend bereid gevonden direct na voltooiing van die restauratie, in den tuin achter dit huis, een kleine opgraving toe te staan. Het huis Breestraat 117, vlak tegenover het stadhuis, is eigendom van de Gemeente. De tuin achter dit 44

3 huis is een wildernis en ook daar hadden eigenaars en huurders geen bezwaar tegen een onderzoek vanwege het Rijksmuseum van Oudheden onder leiding van Doordat de restauratie van het huis Breestraat 123 merkelijk meer tijd vorderde dan aanvankelijk was berekend en al dien tijd de tuin tot opslagplaats van materialen diende, is van een onderzoek daar niets gekomen, maar het onderzoek op Breestraat 117 heeft o.i. de kwestie al afdoende opgelost. In de week na Pinksteren hebben wij daar een gat gegraven tot even in den vasten, ongeroerden grond, die op 3.60 m. onder het maaiveld (26 -N.A.P.) werd aangetroffen. De totale diepte van het gat was 4 m. Het was in de diepte nog een paar groot. Onze bevindingen waren als volgt : De bovenste laag, ter dikte van ongeveer 75 cm, bestond uit zand, gemengd met eenige teelaarde. Daaronder duidde een laag slakken en kolengruis op een ouderen tuinaanleg. Daaronder puin, waarin eenige, waarschijnlijk muurfundamenten reikten van 184 tot N.A.P. Een ouder muurfundament troffen wij aan op N.A.P. Het reikte tot een diepte van 74 N.A.P. Op die diepte lag ook een gemetselde regenbak die waarschijnlijk uit de eeuw dateerde. Op 84 + N.A.P. werden scherven van en eenig ander aardewerk uit de eventueel nog eeuw aangetroffen. Hoewel geen duidelijke woonlaag was te stateeren, lagen deze scherven toch zoodanig op een niveau, dat er niet aan valt te twijfelen, of die diepte van 84 N.A.P. duidt ongeveer het maaiveld aan van de eeuw daar ter plaatse. De puinaanvulling hield daar ook op en van 74 + N.A.P. tot 26 N.A.P. vonden wij een laag klei met veen vermengd, die geen scherven bevatte. Toen, op 26 N.A.P., vonden wij opeens weer een, voor, de beperkte ruimte vrij talrijk, aantal scherven van potten, eenige stukjes aardewerk met spaarzaam loodglazuur en waarschijnlijk van laat-pingsdorfer aardewerk, die met elkaar binnen geen engere tijdsruimte te zijn dan globaal genomen de eeuw. Op diezelfde diepte begon ook, zooals ik boven al opmerkte, de vaste grond, die uit zuivere blauwe klei bestond en waarin geen enkele vondst meer werd aangetroffen. Het resultaat was dus : een uit de 45

4 eeuw op 84 N.A.P. en een uit de eeuw op 26 N.A.P., respectievelijk ongeveer 2.50 m en 3.60 m onder het huidige niveau, maar geen spoor van de Romeinen. Dat wij op klein oppervlak toch nog betrekkelijk zooveel scherven gevonden hebben uit een tijdperk, dat bij lange na niet rijk aan aardewerk was als het Romeinsche, is wel een krachtig argument voor de stelling dat wij ons, nu er ook niet het kleinste Romeinsche scherfje voor den dag gekomen is, de gedachte aan een Romeinsch castellum op het kruispunt steeg gerust uit het hoofd kunnen zetten heeft HOLWERDA met zijn opgravingen op den Burcht aangetoond, dat wij ook daar de Romeinen niet moeten zoeken. Een kleine aanvullende graving aan den voet van den Burcht, die wij in aansluiting aan ons onderzoek aan de Breestraat ondernamen, heeft die uitkomst ten overvloede nog eens bevestigd. De overlevering wil, dat er op den Burcht eens een paar munten van Keizer Hadrianus en enkele scherven van Romeinsch aardewerk gevonden zouden iooals de heer SWIERSTRA in zijn bovenaangehaald artikel releveert. Wij behoeven zulks niet te gelooven voor wij die vondsten hebben gezien. Zoowel in vroeger eeuwen als ook nog heden ten dage zijn soms de gekste dingen voor Romeinsch aangezien. Omgekeerd is ook het niet bekend zijn van Romeinsche vondsten nog heelemaal geen negatief bewijs, zoolang de kwestie niet wetenschappelijk onderzocht is, want wij kennen o.a. een voorbeeld, dat op een terrein onder Bodegraven, bij een groot grondwerk, duizenden Romeinsche scherven gevonden moeten zijn, zonder dat het ooit door iemand is gemeld. Daarom blijven wij ook, ondanks het tot dusver ontbreken van vondsten, nog altijd het oog houden op een terrein binnen Leiden, nl. de Hoogewoerd. Een van de beide castella te Valkenburg lag ook op een terrein dat de Woerd heette. Nu kan die naam wel in het algemeen een van stuk land aanduiden, maar die stukken werden uit den aard der zaak in oude tijden juist voor bewoning uitgekozen. Onder de talrijke woerden in de Betuwe is er waarschijnlijk geen die niet een Germaansche nederzetting draagt en ook het stadje Woerden vormt op dien regel geen uitzondering. Ja zelfs is er alle aanleiding op die laatste 46

5 plek een Romeinsch castellum te vermoeden. Ook onze Hoogewoerd is dus wellicht in den Romeinschen tijd bewoond geweest, maar het zal niet gemakkelijk zijn daar een plekje te vinden dat niet bebouwd is en waar men zonder bezwaar eens een diep gat kan graven. In ieder geval blijft de mogelijkheid bestaan dat wij daar te eeniger tijd nog eens een nederzetting, hetzij van burgerlijken, hetzij van militairen aard zullen kunnen constateeren. Dat zou ons beeld van de bewoningsgeschiedenis van die oude tijden op welkome wijze aanvullen. W. C. BRAAT 47